Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục Việt Nam theo Nghị quyết số 29 của Hội nghị Ban chấp hành Trung ương 8 (Khóa XI), việc phát triển năng lực học sinh (HS) trở thành mục tiêu trọng tâm trong dạy học. Đặc biệt, phân môn Tập làm văn ở bậc tiểu học giữ vai trò then chốt trong việc hình thành năng lực ngôn ngữ và kỹ năng giao tiếp cho HS. Tuy nhiên, thực tế tại một số trường tiểu học quận Kiến An, thành phố Hải Phòng cho thấy năng lực làm văn của HS lớp 5 còn nhiều hạn chế, như lỗi dùng từ, viết câu sai quy tắc, thiếu mạch lạc và sáng tạo trong văn bản.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm kiểm tra, đánh giá kết quả học tập phân môn Tập làm văn của HS lớp 5 theo hướng phát triển năng lực (PTNL), từ đó đề xuất các biện pháp tổ chức kiểm tra, đánh giá hiệu quả, góp phần nâng cao chất lượng dạy học Tiếng Việt ở tiểu học. Nghiên cứu được thực hiện trên 546 HS và 14 giáo viên (GV) tại 4 trường tiểu học quận Kiến An trong năm học 2016-2017.

Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho đổi mới kiểm tra, đánh giá theo hướng PTNL, đồng thời hỗ trợ GV trong việc phát hiện năng lực thực tiễn của HS, điều chỉnh phương pháp dạy học phù hợp, góp phần nâng cao hiệu quả giáo dục ngôn ngữ và phát triển toàn diện năng lực HS.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai lý thuyết chính:

  1. Lý thuyết ngôn ngữ học văn bản: Văn bản được xem là sản phẩm hoàn chỉnh của hoạt động giao tiếp bằng ngôn ngữ, có tính mạch lạc, liên kết chặt chẽ và hướng đích rõ ràng. Mạch lạc được hiểu là sự thống nhất nội dung về đề tài, chủ đề và logic trình bày, còn liên kết là các dấu hiệu hình thức thể hiện mạch lạc trong văn bản. Lý thuyết này giúp xác định các tiêu chí đánh giá bài làm văn của HS về mặt nội dung và hình thức.

  2. Lý thuyết hoạt động giao tiếp bằng ngôn ngữ: Hoạt động làm văn là quá trình chuyển ý thành lời trong giao tiếp, chịu ảnh hưởng của các nhân tố như mục đích giao tiếp, nhân vật giao tiếp, nội dung, hoàn cảnh và phương tiện giao tiếp. Lý thuyết này làm cơ sở cho việc xây dựng các tình huống giao tiếp cụ thể trong dạy học và kiểm tra, đánh giá năng lực làm văn của HS.

Ba khái niệm chuyên ngành quan trọng được vận dụng gồm: năng lực tiếng Việt (khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ trong giao tiếp), năng lực làm văn (khả năng tạo lập văn bản theo các phương thức biểu đạt khác nhau), và đánh giá năng lực (đánh giá dựa trên khả năng thực hiện nhiệm vụ trong tình huống thực tế).

Phương pháp nghiên cứu

  • Phân tích, tổng hợp tài liệu: Thu thập và hệ thống hóa các tài liệu lý luận về kiểm tra, đánh giá theo hướng PTNL, dạy học Tập làm văn và các quy định của Bộ Giáo dục và Đào tạo (BGD&ĐT).

  • Điều tra, khảo sát: Thực hiện khảo sát với 14 GV và 546 HS lớp 5 tại 4 trường tiểu học quận Kiến An trong tháng 11-12/2016. Công cụ khảo sát gồm bảng hỏi về nhận thức, phương pháp kiểm tra, đánh giá và kết quả học tập của HS.

  • Thực nghiệm sư phạm: Tiến hành thực nghiệm để kiểm tra tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp kiểm tra, đánh giá đề xuất. Cỡ mẫu thực nghiệm gồm hai nhóm HS với tổng số khoảng 100 em, được phân công dạy và đánh giá theo các phương pháp mới và truyền thống.

Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm kết quả kiểm tra đầu vào và đầu ra giữa các nhóm HS nhằm đánh giá sự tiến bộ và hiệu quả của biện pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng kiểm tra, đánh giá hiện nay còn nhiều hạn chế: Khoảng 65% HS mắc lỗi dùng từ, viết câu sai quy tắc; 70% bài làm thiếu mạch lạc và liên kết logic. GV chủ yếu áp dụng hình thức kiểm tra truyền thống, ít sử dụng các phương pháp đánh giá năng lực đa dạng.

  2. Kết quả thực nghiệm sư phạm cho thấy biện pháp kiểm tra, đánh giá theo hướng PTNL nâng cao hiệu quả học tập: Nhóm HS được áp dụng biện pháp mới có tỷ lệ đạt yêu cầu về kỹ năng làm văn tăng từ 45% đầu vào lên 78% đầu ra, trong khi nhóm đối chứng chỉ tăng từ 47% lên 55%.

  3. HS phát triển tốt hơn về kỹ năng lập dàn ý và diễn đạt thành văn bản: Tỷ lệ HS đạt yêu cầu kỹ năng lập dàn ý tăng 35%, kỹ năng diễn đạt tăng 40% sau thực nghiệm. Điều này cho thấy việc tổ chức kiểm tra, đánh giá theo hướng PTNL giúp HS nhận thức rõ hơn nhiệm vụ giao tiếp và phát huy năng lực sáng tạo.

  4. GV nâng cao nhận thức và kỹ năng đánh giá năng lực HS: 85% GV tham gia khảo sát cho biết biện pháp mới giúp họ đánh giá khách quan hơn, phát hiện được năng lực thực tiễn của HS, từ đó điều chỉnh phương pháp dạy học phù hợp.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các công trình trước đây về đổi mới kiểm tra, đánh giá theo hướng PTNL, khẳng định vai trò quan trọng của việc đánh giá đa chiều, kết hợp đánh giá của GV và tự đánh giá của HS. Việc tập trung vào năng lực làm văn giúp HS không chỉ nhớ kiến thức mà còn vận dụng sáng tạo trong các tình huống giao tiếp thực tế.

Biểu đồ so sánh tỷ lệ HS đạt yêu cầu kỹ năng làm văn đầu vào và đầu ra giữa nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng minh họa rõ sự khác biệt tích cực của biện pháp mới. Bảng phân tích các lỗi sai phổ biến cũng giúp GV tập trung rèn luyện kỹ năng cho HS.

Kết quả cũng cho thấy việc đổi mới kiểm tra, đánh giá là động lực thúc đẩy đổi mới phương pháp dạy học, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục Tiếng Việt ở tiểu học, phù hợp với định hướng đổi mới chương trình giáo dục phổ thông.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và áp dụng hệ thống tiêu chí đánh giá năng lực làm văn rõ ràng, cụ thể: GV cần được tập huấn để hiểu và vận dụng các tiêu chí đánh giá về nội dung, hình thức, mạch lạc, liên kết và sáng tạo trong bài làm văn. Thời gian thực hiện: trong năm học tiếp theo; Chủ thể: Phòng Giáo dục quận, các trường tiểu học.

  2. Đa dạng hóa hình thức kiểm tra, đánh giá: Kết hợp kiểm tra miệng, viết, dự án học tập, hồ sơ học tập và tự đánh giá của HS nhằm đánh giá toàn diện năng lực. Thời gian: áp dụng ngay trong các kỳ kiểm tra thường xuyên; Chủ thể: GV bộ môn.

  3. Tăng cường thực hành, luyện tập kỹ năng làm văn qua các tình huống giao tiếp thực tế: Tổ chức các hoạt động nhóm, thảo luận, trình bày và phản hồi để HS phát triển kỹ năng lập dàn ý, diễn đạt và tự đánh giá bài viết. Thời gian: xuyên suốt năm học; Chủ thể: GV và HS.

  4. Tổ chức bồi dưỡng nâng cao năng lực cho GV về kiểm tra, đánh giá theo hướng PTNL: Tập huấn chuyên sâu về lý thuyết, kỹ thuật xây dựng đề kiểm tra, chấm điểm và phản hồi kết quả đánh giá. Thời gian: 6 tháng đầu năm học; Chủ thể: Sở GD&ĐT, Phòng GD quận.

  5. Xây dựng hệ thống theo dõi, đánh giá kết quả học tập và tiến bộ của HS: Sử dụng phần mềm quản lý học tập để lưu trữ, phân tích kết quả kiểm tra, đánh giá nhằm hỗ trợ GV và nhà trường điều chỉnh kế hoạch dạy học. Thời gian: triển khai trong 1 năm; Chủ thể: Ban giám hiệu, tổ chuyên môn.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nắm vững lý thuyết và phương pháp kiểm tra, đánh giá theo hướng PTNL để nâng cao chất lượng dạy học phân môn Tập làm văn, phát hiện và phát triển năng lực HS hiệu quả.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng kế hoạch bồi dưỡng GV, chỉ đạo đổi mới kiểm tra, đánh giá và nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học tại địa phương.

  3. Sinh viên, học viên ngành Giáo dục Tiểu học: Tham khảo luận văn để hiểu rõ cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và thực tiễn đổi mới kiểm tra, đánh giá trong dạy học Tiếng Việt, chuẩn bị cho công tác giảng dạy tương lai.

  4. Nhà nghiên cứu giáo dục: Khai thác dữ liệu, phương pháp và kết quả nghiên cứu để phát triển các đề tài nghiên cứu tiếp theo về đổi mới kiểm tra, đánh giá và phát triển năng lực học sinh trong giáo dục phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Kiểm tra, đánh giá theo hướng phát triển năng lực khác gì so với cách đánh giá truyền thống?
    Đánh giá theo hướng PTNL tập trung vào khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ trong các tình huống thực tế, không chỉ kiểm tra việc nhớ kiến thức. Ví dụ, HS được đánh giá qua dự án học tập hoặc hồ sơ học tập thay vì chỉ qua bài kiểm tra viết.

  2. Làm thế nào để GV xây dựng tiêu chí đánh giá năng lực làm văn phù hợp?
    GV cần dựa trên chuẩn kiến thức - kỹ năng của chương trình, kết hợp các yếu tố về nội dung, hình thức, mạch lạc, liên kết và sáng tạo trong bài viết. Tiêu chí phải rõ ràng, cụ thể và dễ hiểu để HS cũng có thể tự đánh giá.

  3. Phương pháp nào giúp HS phát triển kỹ năng lập dàn ý và diễn đạt thành văn bản?
    GV nên tổ chức các hoạt động luyện tập qua các tình huống giao tiếp thực tế, đặt câu hỏi gợi mở, hướng dẫn HS quan sát, phân tích đề bài và viết đoạn văn theo dàn ý đã lập. Việc phản hồi và sửa chữa bài viết cũng rất quan trọng.

  4. Làm sao để kết quả đánh giá phản ánh chính xác năng lực của HS?
    Cần kết hợp nhiều hình thức đánh giá như quan sát, vấn đáp, kiểm tra viết, dự án học tập và tự đánh giá của HS. Đánh giá phải dựa trên bằng chứng cụ thể, khách quan và có sự phân hóa mức độ năng lực.

  5. Vai trò của GV trong đổi mới kiểm tra, đánh giá theo hướng PTNL là gì?
    GV không chỉ là người đánh giá mà còn là người hướng dẫn, hỗ trợ HS phát triển năng lực, giúp HS tự đánh giá và điều chỉnh quá trình học tập. GV cần nâng cao nhận thức và kỹ năng đánh giá đa chiều, linh hoạt.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa cơ sở lý luận về kiểm tra, đánh giá theo hướng phát triển năng lực trong dạy học Tập làm văn lớp 5, đồng thời khảo sát thực trạng tại quận Kiến An, Hải Phòng.
  • Kết quả thực nghiệm cho thấy biện pháp kiểm tra, đánh giá theo hướng PTNL giúp HS nâng cao kỹ năng làm văn, đặc biệt là kỹ năng lập dàn ý và diễn đạt thành văn bản.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm đổi mới kiểm tra, đánh giá, đa dạng hóa hình thức đánh giá và bồi dưỡng GV để nâng cao hiệu quả dạy học.
  • Nghiên cứu góp phần cung cấp tài liệu tham khảo quý giá cho GV, cán bộ quản lý và nhà nghiên cứu trong lĩnh vực giáo dục tiểu học.
  • Các bước tiếp theo gồm triển khai rộng rãi các biện pháp đề xuất, tổ chức tập huấn GV và xây dựng hệ thống theo dõi, đánh giá kết quả học tập HS theo hướng PTNL.

Hành động ngay hôm nay để đổi mới kiểm tra, đánh giá và phát triển năng lực học sinh – chìa khóa nâng cao chất lượng giáo dục tiểu học!