Tổng quan nghiên cứu

Thương mại điện tử (TMĐT) tại Việt Nam đã chứng kiến sự phát triển vượt bậc trong những năm gần đây, với số lượng người dùng Internet đạt khoảng 68,17 triệu trên tổng dân số 96,9 triệu, tăng 11% so với năm 2019. Hoạt động kinh doanh trên sàn thương mại điện tử (TMĐT) trở thành kênh phân phối quan trọng, đặc biệt trong bối cảnh đại dịch Covid-19 thúc đẩy nhu cầu mua sắm trực tuyến. Quy mô thị trường TMĐT Việt Nam năm 2018 đạt khoảng 7,8 tỷ USD, dự kiến tăng lên 13 tỷ USD vào năm 2020 và có thể đạt 33 tỷ USD vào năm 2025, đứng thứ ba Đông Nam Á.

Tuy nhiên, sự phát triển nhanh chóng này cũng đặt ra nhiều thách thức về kiểm soát hoạt động kinh doanh trên sàn TMĐT, bao gồm các hành vi gian lận, vi phạm pháp luật và bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là làm rõ cơ sở lý luận, đánh giá thực trạng pháp luật và thực thi pháp luật về đảm bảo cơ chế kiểm soát hoạt động kinh doanh trên sàn TMĐT tại Việt Nam trong giai đoạn 2018-2021. Nghiên cứu nhằm đề xuất các giải pháp hoàn thiện hệ thống pháp luật và nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước, góp phần phát triển bền vững thị trường TMĐT.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các quy định pháp luật Việt Nam liên quan đến hoạt động kinh doanh trên sàn TMĐT, phân tích thực trạng thi hành pháp luật và các vụ việc thực tế xảy ra trên lãnh thổ Việt Nam. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện ở việc cung cấp cơ sở khoa học cho việc hoàn thiện chính sách, pháp luật nhằm kiểm soát hiệu quả hoạt động kinh doanh trên sàn TMĐT, bảo vệ quyền lợi các bên tham gia và thúc đẩy sự phát triển của TMĐT trong bối cảnh hội nhập quốc tế.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên khung lý thuyết của chủ nghĩa Mác - Lênin về quản lý xã hội và quản trị nhà nước, kết hợp với các mô hình quản lý nhà nước trong lĩnh vực thương mại điện tử. Hai lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết quản lý nhà nước: Nhấn mạnh vai trò của Nhà nước trong việc xây dựng và thực thi pháp luật nhằm kiểm soát các hoạt động kinh tế, bảo vệ lợi ích công cộng và đảm bảo trật tự xã hội. Trong bối cảnh TMĐT, Nhà nước cần thiết lập cơ chế kiểm soát phù hợp để quản lý các giao dịch trên môi trường số.

  2. Mô hình kiểm soát hoạt động kinh doanh trên sàn TMĐT: Bao gồm các khái niệm về kiểm soát, cơ chế kiểm soát, và pháp luật đảm bảo cơ chế kiểm soát. Kiểm soát được hiểu là quá trình giám sát, đánh giá và điều chỉnh hoạt động kinh doanh nhằm đảm bảo tuân thủ quy định pháp luật và hạn chế rủi ro.

Các khái niệm chuyên ngành quan trọng gồm: sàn thương mại điện tử, hoạt động kinh doanh trên sàn TMĐT, cơ chế kiểm soát, pháp luật đảm bảo cơ chế kiểm soát, trách nhiệm của các chủ thể tham gia, an ninh và an toàn trong giao dịch điện tử.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp, bao gồm:

  • Phương pháp phân tích - tổng hợp: Để làm sáng tỏ các vấn đề lý luận về hoạt động kinh doanh trên sàn TMĐT và pháp luật đảm bảo cơ chế kiểm soát.

  • Phương pháp thống kê: Thu thập và xử lý số liệu về quy mô, tốc độ tăng trưởng TMĐT, số lượng sàn TMĐT đăng ký, các vụ việc vi phạm pháp luật liên quan đến hoạt động kinh doanh trên sàn TMĐT tại Việt Nam từ năm 2018 đến 2021.

  • Phương pháp so sánh: So sánh các quy định pháp luật Việt Nam với các tiêu chuẩn quốc tế và kinh nghiệm quản lý của một số quốc gia phát triển trong lĩnh vực TMĐT.

  • Phương pháp quy nạp và diễn dịch: Để xây dựng luận điểm, đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp hoàn thiện pháp luật.

Nguồn dữ liệu chính bao gồm các văn bản pháp luật Việt Nam (Luật Thương mại, Luật Giao dịch điện tử, Nghị định 52/2013/NĐ-CP, Thông tư 47/2014/TT-BCT...), báo cáo của Bộ Công Thương, Hiệp hội Thương mại điện tử Việt Nam, các nghiên cứu học thuật và số liệu thực tế từ các sàn TMĐT lớn.

Cỡ mẫu nghiên cứu bao gồm toàn bộ các văn bản pháp luật hiện hành liên quan, số liệu thống kê từ các cơ quan quản lý và khảo sát thực tế các sàn TMĐT hoạt động tại Việt Nam trong giai đoạn 2018-2021.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Pháp luật Việt Nam đã xây dựng khung pháp lý tương đối đầy đủ cho hoạt động kinh doanh trên sàn TMĐT, bao gồm Luật Thương mại, Luật Giao dịch điện tử, Nghị định 52/2013/NĐ-CP và các văn bản hướng dẫn. Tuy nhiên, các quy định còn thiếu tính đồng bộ và chưa cập nhật kịp với sự phát triển nhanh chóng của TMĐT. Ví dụ, các quy định về trách nhiệm của chủ thể cung cấp dịch vụ sàn TMĐT chưa rõ ràng, dẫn đến khó khăn trong kiểm soát vi phạm.

  2. Tốc độ tăng trưởng và quy mô thị trường TMĐT tại Việt Nam rất ấn tượng, với mức tăng trưởng trên 30% mỗi năm, quy mô thị trường năm 2020 đạt khoảng 13 tỷ USD, vượt mục tiêu đề ra. Số lượng sàn TMĐT đăng ký với Bộ Công Thương đã vượt 1.000, với đa dạng mô hình kinh doanh như sàn mua bán, rao vặt, du lịch trực tuyến, gọi xe công nghệ. Lượng khách truy cập các sàn TMĐT đạt trung bình 3,5 triệu lượt/ngày.

  3. Thực tiễn thi hành pháp luật còn nhiều hạn chế, đặc biệt trong việc kiểm soát chất lượng hàng hóa, xử lý vi phạm và giải quyết tranh chấp. Tỷ lệ người tiêu dùng lựa chọn thanh toán khi nhận hàng (COD) lên đến 88%, phản ánh sự thiếu tin tưởng vào các phương thức thanh toán trực tuyến. Khoảng 46% người tiêu dùng lo ngại về chất lượng hàng hóa, 33% không tin tưởng người bán trên sàn TMĐT.

  4. Vai trò của các cơ quan quản lý nhà nước và tổ chức xã hội trong kiểm soát hoạt động kinh doanh trên sàn TMĐT còn chưa phát huy tối đa. Bộ Công Thương là cơ quan chủ quản, phối hợp với Bộ Thông tin và Truyền thông, Ủy ban nhân dân các cấp và Hiệp hội TMĐT Việt Nam trong quản lý, thanh tra, kiểm tra và xử lý vi phạm. Tuy nhiên, công tác phối hợp còn thiếu đồng bộ, dẫn đến việc phát hiện và xử lý vi phạm chưa kịp thời.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những hạn chế trên xuất phát từ sự phát triển nhanh chóng của TMĐT vượt quá khả năng cập nhật và hoàn thiện pháp luật. Các quy định pháp luật hiện hành chưa bao quát hết các tình huống phát sinh, đặc biệt là các hành vi vi phạm mới như gian lận thương mại, giả mạo thông tin, vi phạm quyền sở hữu trí tuệ trên môi trường số.

So sánh với các quốc gia phát triển như Mỹ, Đức, Trung Quốc, Việt Nam còn thiếu các quy định chi tiết về trách nhiệm của các bên trung gian, cơ chế phối hợp xử lý vi phạm và giải quyết tranh chấp hiệu quả. Ví dụ, các nước này thường áp dụng các biện pháp công nghệ cao để giám sát và phát hiện vi phạm, đồng thời có hệ thống trọng tài thương mại điện tử chuyên biệt.

Việc người tiêu dùng vẫn ưu tiên thanh toán khi nhận hàng cho thấy sự thiếu tin tưởng vào hệ thống thanh toán trực tuyến và chất lượng sản phẩm trên sàn TMĐT. Điều này ảnh hưởng trực tiếp đến sự phát triển bền vững của thị trường TMĐT.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng quy mô thị trường TMĐT, bảng thống kê số lượng sàn TMĐT và tỷ lệ người tiêu dùng lựa chọn các phương thức thanh toán, cũng như sơ đồ mô tả cơ chế phối hợp quản lý nhà nước hiện tại.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện hệ thống pháp luật về kiểm soát hoạt động kinh doanh trên sàn TMĐT: Cần sửa đổi, bổ sung các quy định về trách nhiệm của chủ thể cung cấp dịch vụ sàn TMĐT, quy định rõ hơn về quyền và nghĩa vụ của người bán, người mua, cũng như các biện pháp xử lý vi phạm. Thời gian thực hiện: 1-2 năm. Chủ thể thực hiện: Bộ Công Thương phối hợp với Bộ Tư pháp.

  2. Tăng cường năng lực quản lý và phối hợp giữa các cơ quan nhà nước: Xây dựng cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa Bộ Công Thương, Bộ Thông tin và Truyền thông, Ủy ban nhân dân các cấp trong thanh tra, kiểm tra và xử lý vi phạm. Thời gian thực hiện: 6-12 tháng. Chủ thể thực hiện: Chính phủ, các bộ ngành liên quan.

  3. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ trong giám sát và kiểm soát hoạt động trên sàn TMĐT: Phát triển hệ thống giám sát tự động, sử dụng trí tuệ nhân tạo để phát hiện hành vi gian lận, vi phạm pháp luật. Thời gian thực hiện: 1-3 năm. Chủ thể thực hiện: Bộ Công Thương, Bộ Thông tin và Truyền thông, các doanh nghiệp công nghệ.

  4. Nâng cao nhận thức và ý thức pháp luật của các chủ thể tham gia TMĐT: Tổ chức các chương trình đào tạo, tuyên truyền về quyền và nghĩa vụ, bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng và trách nhiệm của người bán hàng trên sàn TMĐT. Thời gian thực hiện: liên tục. Chủ thể thực hiện: Hiệp hội TMĐT Việt Nam, các cơ quan quản lý nhà nước.

  5. Hoàn thiện cơ chế giải quyết tranh chấp và xử lý vi phạm: Xây dựng hệ thống trọng tài thương mại điện tử chuyên biệt, rút ngắn thời gian giải quyết tranh chấp, đồng thời tăng cường chế tài xử phạt nghiêm minh các hành vi vi phạm. Thời gian thực hiện: 1-2 năm. Chủ thể thực hiện: Bộ Tư pháp, Tòa án nhân dân, Bộ Công Thương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước: Bộ Công Thương, Bộ Thông tin và Truyền thông, Ủy ban nhân dân các cấp có thể sử dụng luận văn để hoàn thiện chính sách, pháp luật và nâng cao hiệu quả quản lý hoạt động TMĐT.

  2. Doanh nghiệp và nhà cung cấp dịch vụ TMĐT: Các sàn TMĐT, doanh nghiệp kinh doanh trực tuyến có thể tham khảo để hiểu rõ hơn về trách nhiệm pháp lý, quyền lợi và nghĩa vụ trong hoạt động kinh doanh trên sàn.

  3. Người tiêu dùng và tổ chức bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng: Giúp nâng cao nhận thức về quyền lợi, cách thức bảo vệ quyền lợi khi tham gia giao dịch trên sàn TMĐT.

  4. Các nhà nghiên cứu, học giả và sinh viên ngành Luật kinh tế, Công nghệ thông tin: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để nghiên cứu sâu hơn về pháp luật TMĐT và quản lý nhà nước trong lĩnh vực này.

Câu hỏi thường gặp

  1. Pháp luật Việt Nam hiện nay đã điều chỉnh đầy đủ các hoạt động kinh doanh trên sàn TMĐT chưa?
    Pháp luật đã xây dựng khung pháp lý tương đối đầy đủ với các văn bản như Luật Thương mại, Luật Giao dịch điện tử, Nghị định 52/2013/NĐ-CP. Tuy nhiên, các quy định còn thiếu tính đồng bộ và chưa cập nhật kịp với sự phát triển nhanh của TMĐT, đặc biệt về trách nhiệm của các chủ thể và xử lý vi phạm.

  2. Các cơ quan nào chịu trách nhiệm quản lý hoạt động kinh doanh trên sàn TMĐT?
    Bộ Công Thương là cơ quan chủ quản, phối hợp với Bộ Thông tin và Truyền thông, Ủy ban nhân dân các cấp và Hiệp hội TMĐT Việt Nam trong quản lý, thanh tra, kiểm tra và xử lý vi phạm.

  3. Người tiêu dùng có được bảo vệ quyền lợi khi mua hàng trên sàn TMĐT không?
    Pháp luật quy định rõ quyền và nghĩa vụ của người tiêu dùng, bao gồm bảo vệ thông tin cá nhân, quyền khiếu nại, giải quyết tranh chấp. Tuy nhiên, thực tế vẫn còn nhiều người tiêu dùng lo ngại về chất lượng hàng hóa và an toàn thanh toán.

  4. Cơ chế giải quyết tranh chấp trên sàn TMĐT hiện nay như thế nào?
    Tranh chấp được giải quyết qua thương lượng, hòa giải, trọng tài thương mại hoặc tòa án. Tuy nhiên, thời gian và thủ tục còn phức tạp, chưa có hệ thống trọng tài thương mại điện tử chuyên biệt, ảnh hưởng đến hiệu quả giải quyết.

  5. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả kiểm soát hoạt động kinh doanh trên sàn TMĐT?
    Cần hoàn thiện pháp luật, tăng cường phối hợp quản lý nhà nước, ứng dụng công nghệ giám sát, nâng cao nhận thức pháp luật của các chủ thể và xây dựng cơ chế giải quyết tranh chấp hiệu quả.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ cơ sở lý luận và thực trạng pháp luật Việt Nam về đảm bảo cơ chế kiểm soát hoạt động kinh doanh trên sàn TMĐT, đồng thời phân tích các hạn chế trong thực thi pháp luật.
  • Thị trường TMĐT Việt Nam phát triển nhanh với quy mô lớn, nhưng vẫn tồn tại nhiều rủi ro và vi phạm pháp luật cần kiểm soát chặt chẽ.
  • Các cơ quan quản lý nhà nước cần tăng cường phối hợp, ứng dụng công nghệ và hoàn thiện pháp luật để nâng cao hiệu quả quản lý.
  • Người tiêu dùng và doanh nghiệp cần được nâng cao nhận thức về quyền lợi và trách nhiệm trong hoạt động TMĐT.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật và cơ chế thực thi, góp phần phát triển bền vững TMĐT tại Việt Nam trong giai đoạn 2022-2025.

Call to action: Các nhà hoạch định chính sách, doanh nghiệp và người tiêu dùng cần phối hợp chặt chẽ để xây dựng môi trường TMĐT minh bạch, an toàn và phát triển bền vững, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, cập nhật các giải pháp quản lý phù hợp với xu thế công nghệ mới.