Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế và sự phát triển mạnh mẽ của thị trường Việt Nam, hành vi bán hàng hóa, cung ứng dịch vụ dưới giá thành toàn bộ dẫn đến hoặc có khả năng dẫn đến loại bỏ đối thủ cạnh tranh đang trở thành vấn đề cấp thiết cần được kiểm soát. Theo báo cáo của ngành, từ năm 2005 đến 2018, số vụ việc liên quan đến hành vi hạn chế cạnh tranh, trong đó có hành vi bán dưới giá thành toàn bộ, có xu hướng gia tăng, gây ảnh hưởng tiêu cực đến môi trường cạnh tranh lành mạnh và sự phát triển bền vững của doanh nghiệp trong nước. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là làm sáng tỏ các cơ sở lý luận và thực tiễn pháp luật Việt Nam về kiểm soát hành vi này, đánh giá thực trạng thi hành pháp luật và đề xuất giải pháp hoàn thiện nhằm nâng cao hiệu quả kiểm soát trong giai đoạn hiện nay. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các quy định pháp luật cạnh tranh Việt Nam hiện hành, đặc biệt là Luật Cạnh tranh 2018 và các văn bản hướng dẫn thi hành, với trọng tâm là thị trường trong nước từ năm 2004 đến 2021. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc góp phần bảo vệ quyền lợi hợp pháp của các doanh nghiệp, duy trì môi trường cạnh tranh công bằng, thúc đẩy sự phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa tại Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết cạnh tranh và lý thuyết hành vi định giá hủy diệt (predatory pricing). Lý thuyết cạnh tranh nhấn mạnh vai trò của cạnh tranh lành mạnh trong việc thúc đẩy hiệu quả kinh tế và bảo vệ người tiêu dùng. Lý thuyết hành vi định giá hủy diệt mô tả hành vi doanh nghiệp bán sản phẩm dưới giá thành nhằm loại bỏ đối thủ cạnh tranh, sau đó tăng giá để thu lợi nhuận độc quyền. Các khái niệm chính được sử dụng gồm: vị trí thống lĩnh thị trường, sức mạnh thị trường đáng kể, giá thành toàn bộ (average total cost), hành vi cạnh tranh không lành mạnh, và nhóm doanh nghiệp có vị trí thống lĩnh. Mô hình nghiên cứu tập trung phân tích cấu thành hành vi bán hàng dưới giá thành toàn bộ, đánh giá tác động của hành vi này đến cấu trúc thị trường và quyền lợi các bên liên quan.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính bao gồm các văn bản pháp luật Việt Nam như Luật Cạnh tranh 2018, Nghị định 35/2020/NĐ-CP, các báo cáo thống kê của Ủy ban Cạnh tranh Quốc gia, cùng các tài liệu nghiên cứu học thuật trong và ngoài nước. Phương pháp phân tích pháp lý được sử dụng để làm rõ các quy định pháp luật và so sánh với kinh nghiệm quốc tế từ Liên minh Châu Âu và Hoa Kỳ. Phương pháp so sánh đối chiếu giúp nhận diện điểm mạnh, điểm yếu của pháp luật Việt Nam. Phương pháp thống kê được áp dụng để phân tích số liệu vụ việc xử lý hành vi cạnh tranh không lành mạnh giai đoạn 2005-2019. Cỡ mẫu nghiên cứu gồm các vụ việc điển hình do Ủy ban Cạnh tranh Quốc gia xử lý. Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2004 đến 2021, tập trung vào giai đoạn Luật Cạnh tranh 2018 có hiệu lực.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Pháp luật Việt Nam đã có quy định rõ ràng về hành vi bán hàng hóa, cung ứng dịch vụ dưới giá thành toàn bộ dẫn đến hoặc có khả năng dẫn đến loại bỏ đối thủ cạnh tranh, được phân loại thành hành vi lạm dụng vị trí thống lĩnh và hành vi cạnh tranh không lành mạnh. Theo Luật Cạnh tranh 2018, hành vi này bị nghiêm cấm và có thể bị xử phạt hành chính hoặc hình sự tùy mức độ vi phạm.

  2. Số vụ việc xử lý hành vi bán dưới giá thành toàn bộ có xu hướng tăng, với khoảng 33 vụ việc được thống kê từ năm 2005 đến 2018, chiếm tỷ lệ đáng kể trong tổng số vụ việc hạn chế cạnh tranh. Tỷ lệ xử lý thành công các vụ việc này đạt khoảng 70%, cho thấy sự quan tâm và nỗ lực của cơ quan quản lý trong việc kiểm soát hành vi này.

  3. Việc xác định vị trí thống lĩnh và sức mạnh thị trường là yếu tố then chốt trong kiểm soát hành vi, tuy nhiên, pháp luật hiện nay còn thiếu các tiêu chí định lượng cụ thể, dẫn đến khó khăn trong thực thi. Ví dụ, doanh nghiệp có thị phần từ 20% trở lên được xem xét có vị trí thống lĩnh, nhưng không có ngưỡng rõ ràng để đánh giá sức mạnh thị trường đáng kể.

  4. Kinh nghiệm quốc tế từ Liên minh Châu Âu và Hoa Kỳ cho thấy việc áp dụng các tiêu chí như giá biến đổi trung bình (AVC), giá thành toàn bộ (ATC) và chi phí hoàn (recoupment) là cần thiết để đánh giá hành vi định giá hủy diệt một cách chính xác và khách quan. Việt Nam chưa có hướng dẫn chi tiết về các tiêu chí này, gây khó khăn cho cơ quan thực thi.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những hạn chế trong pháp luật và thực tiễn thi hành là do tính phức tạp của hành vi bán dưới giá thành toàn bộ, đòi hỏi sự phối hợp giữa các cơ quan quản lý và sự hiểu biết sâu sắc về thị trường. So với các nghiên cứu quốc tế, pháp luật Việt Nam đã có bước tiến khi mở rộng phạm vi áp dụng hành vi này không chỉ với doanh nghiệp có vị trí thống lĩnh mà còn với các doanh nghiệp có khả năng dẫn đến loại bỏ đối thủ. Tuy nhiên, việc thiếu các tiêu chí định lượng rõ ràng làm giảm hiệu quả kiểm soát. Việc bổ sung các quy định chi tiết về xác định giá thành toàn bộ, vị trí thống lĩnh và quy trình xử lý vụ việc sẽ giúp nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ số vụ việc xử lý theo năm và bảng so sánh tiêu chí pháp luật Việt Nam với EU và Hoa Kỳ để minh họa rõ hơn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện quy định pháp luật về tiêu chí xác định vị trí thống lĩnh và sức mạnh thị trường: Cần bổ sung các ngưỡng định lượng cụ thể về thị phần, khả năng kiểm soát giá và rào cản gia nhập thị trường nhằm tạo cơ sở pháp lý vững chắc cho việc xác định doanh nghiệp có vị trí thống lĩnh. Thời gian thực hiện: 1-2 năm. Chủ thể thực hiện: Bộ Công Thương phối hợp với Ủy ban Cạnh tranh Quốc gia.

  2. Xây dựng hướng dẫn chi tiết về phương pháp xác định giá thành toàn bộ, giá biến đổi trung bình và chi phí hoàn: Áp dụng các tiêu chuẩn quốc tế để đánh giá chính xác hành vi bán dưới giá thành toàn bộ, giúp cơ quan điều tra có căn cứ pháp lý rõ ràng. Thời gian thực hiện: 1 năm. Chủ thể thực hiện: Ủy ban Cạnh tranh Quốc gia.

  3. Nâng cao năng lực cho cán bộ thực thi pháp luật cạnh tranh: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về phân tích thị trường, kỹ thuật điều tra và xử lý vụ việc liên quan đến hành vi bán dưới giá thành toàn bộ. Thời gian thực hiện: liên tục hàng năm. Chủ thể thực hiện: Bộ Nội vụ, Ủy ban Cạnh tranh Quốc gia.

  4. Tăng cường công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật về cạnh tranh: Hướng tới doanh nghiệp và người tiêu dùng nhằm nâng cao nhận thức về tác hại của hành vi bán dưới giá thành toàn bộ và quyền lợi khi phát hiện vi phạm. Thời gian thực hiện: liên tục. Chủ thể thực hiện: Bộ Công Thương, các hiệp hội doanh nghiệp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về cạnh tranh và thương mại: Giúp nâng cao hiệu quả quản lý, xây dựng chính sách và xử lý các vụ việc cạnh tranh không lành mạnh.

  2. Doanh nghiệp, đặc biệt là các doanh nghiệp có thị phần lớn: Hiểu rõ quy định pháp luật để tuân thủ, tránh vi phạm và xây dựng chiến lược kinh doanh hợp pháp.

  3. Học viên, sinh viên ngành Luật kinh tế và Quản trị kinh doanh: Nguồn tài liệu tham khảo chuyên sâu về pháp luật cạnh tranh và thực tiễn áp dụng tại Việt Nam.

  4. Các tổ chức nghiên cứu, tư vấn pháp luật và kinh tế: Cung cấp cơ sở dữ liệu và phân tích để hỗ trợ tư vấn, đánh giá tác động chính sách.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hành vi bán hàng dưới giá thành toàn bộ là gì?
    Hành vi này là việc doanh nghiệp bán hàng hóa hoặc cung ứng dịch vụ với giá thấp hơn tổng chi phí sản xuất và phân phối nhằm loại bỏ đối thủ cạnh tranh hoặc có khả năng dẫn đến điều đó. Ví dụ, một hãng hàng không giảm giá vé dưới chi phí để chiếm lĩnh thị trường.

  2. Pháp luật Việt Nam xử lý hành vi này như thế nào?
    Theo Luật Cạnh tranh 2018, hành vi bán dưới giá thành toàn bộ bị coi là hành vi cạnh tranh không lành mạnh hoặc lạm dụng vị trí thống lĩnh, bị xử phạt hành chính, thậm chí truy cứu trách nhiệm hình sự tùy mức độ vi phạm.

  3. Làm thế nào để xác định doanh nghiệp có vị trí thống lĩnh thị trường?
    Pháp luật Việt Nam xem xét thị phần doanh nghiệp trên thị trường liên quan, thường từ 20% trở lên, cùng với các yếu tố như khả năng kiểm soát giá và rào cản gia nhập thị trường.

  4. Kinh nghiệm quốc tế về kiểm soát hành vi này ra sao?
    Liên minh Châu Âu và Hoa Kỳ áp dụng các tiêu chí như giá biến đổi trung bình (AVC), giá thành toàn bộ (ATC) và chi phí hoàn để đánh giá hành vi định giá hủy diệt, giúp phân biệt hành vi cạnh tranh lành mạnh và không lành mạnh.

  5. Doanh nghiệp nhỏ có thể bị xử lý nếu bán dưới giá thành không?
    Chỉ khi doanh nghiệp có vị trí thống lĩnh hoặc có khả năng dẫn đến loại bỏ đối thủ cạnh tranh mới bị xử lý. Doanh nghiệp nhỏ thường không bị coi là có vị trí thống lĩnh nên hành vi bán dưới giá thành không nhất thiết là vi phạm.

Kết luận

  • Luật Cạnh tranh 2018 đã quy định rõ ràng về hành vi bán hàng hóa, cung ứng dịch vụ dưới giá thành toàn bộ nhằm loại bỏ đối thủ cạnh tranh, góp phần bảo vệ môi trường cạnh tranh lành mạnh tại Việt Nam.
  • Thực tiễn thi hành pháp luật còn nhiều hạn chế do thiếu tiêu chí định lượng cụ thể và hướng dẫn chi tiết về xác định giá thành toàn bộ và vị trí thống lĩnh.
  • Kinh nghiệm quốc tế từ EU và Hoa Kỳ cung cấp các tiêu chí và phương pháp đánh giá hữu ích để Việt Nam tham khảo và áp dụng.
  • Đề xuất hoàn thiện pháp luật và nâng cao năng lực thực thi nhằm tăng cường hiệu quả kiểm soát hành vi bán dưới giá thành toàn bộ là cần thiết và cấp bách.
  • Các bước tiếp theo bao gồm xây dựng hướng dẫn kỹ thuật, đào tạo cán bộ và tăng cường tuyên truyền pháp luật để bảo vệ quyền lợi doanh nghiệp và người tiêu dùng, thúc đẩy sự phát triển kinh tế bền vững.

Hành động ngay hôm nay để góp phần xây dựng môi trường cạnh tranh công bằng và phát triển bền vững cho thị trường Việt Nam!