Tổng quan nghiên cứu

Việc nghiên cứu và giảng dạy tiếng Việt cho người nước ngoài ngày càng trở nên cấp thiết trong bối cảnh hội nhập quốc tế và mở rộng quan hệ ngoại giao, kinh tế của Việt Nam. Từ những năm 1960, tiếng Việt đã được nhiều quốc gia như Cuba, Nga, Lào, Trung Quốc, Triều Tiên, Ba Lan lựa chọn làm ngoại ngữ để học tập và nghiên cứu. Đến nay, số lượng học viên người nước ngoài học tiếng Việt tại các trung tâm đào tạo ở Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh, Huế, Đà Nẵng không ngừng tăng lên, đòi hỏi các giáo trình dạy tiếng Việt cho người nước ngoài (GTDTVCNNN) phải ngày càng hoàn thiện và phù hợp hơn với nhu cầu thực tế.

Một trong những vấn đề ngôn ngữ học quan trọng trong tiếng Việt là tiểu từ tình thái (TTTT) – lớp từ có tần suất sử dụng cao, đóng vai trò quan trọng trong việc biểu thị thái độ, tình cảm của người nói cũng như tạo lập kiểu câu trong giao tiếp. Tuy nhiên, hoạt động của TTTT trong các GTDTVCNNN chưa được nghiên cứu sâu sắc và toàn diện. Luận văn này khảo sát TTTT trong các GTDTVCNNN được biên soạn và xuất bản từ những năm 1980 đến năm 2013, nhằm làm rõ vai trò, chức năng và mức độ sử dụng của TTTT trong các giáo trình, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao chất lượng giảng dạy tiếng Việt cho người nước ngoài.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào 16 cuốn giáo trình tiêu biểu, với tổng số 3262 lượt sử dụng TTTT và tổ hợp tình thái, trong đó TTTT cấu tạo từ đơn chiếm 90.01%. Nghiên cứu có ý nghĩa thực tiễn lớn trong việc hoàn thiện giáo trình, đồng thời góp phần làm sáng tỏ đặc điểm ngôn ngữ học của TTTT trong tiếng Việt, hỗ trợ hiệu quả cho công tác giảng dạy và học tập tiếng Việt như một ngoại ngữ.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết ngôn ngữ học về tình thái và hành động nói, kết hợp với các quan điểm nghiên cứu về tiểu từ tình thái trong tiếng Việt.

  1. Lý thuyết tình thái:

    • Theo Ch. Bally, tình thái là thái độ của người nói đối với sự việc được diễn đạt trong câu, là “linh hồn của câu”.
    • Noam Chomsky nhấn mạnh tình thái là yếu tố bắt buộc để phân biệt kiểu câu (khẳng định, nghi vấn, mệnh lệnh).
    • Lyons phân loại tình thái thành tình thái tất yếu, khả năng, nhận thức và nghĩa vụ, đồng thời phân biệt tình thái nhận thức (epistemic) và tình thái đạo nghĩa (deontic).
    • Ở Việt Nam, các nhà nghiên cứu như Diệp Quang Ban, Cao Xuân Hạo, Hoàng Trọng Phiến đã phát triển lý thuyết tình thái dựa trên ngữ pháp chức năng và ngữ dụng học, nhấn mạnh vai trò của TTTT trong việc biểu thị thái độ, tình cảm và các hành động nói.

  2. Lý thuyết hành động nói (Austin, Ducrot):

    • Hành động nói gồm ba loại: hành động tạo lời, hành động ở lời và hành động mượn lời.
    • TTTT là phương tiện ngôn ngữ quan trọng giúp nhận diện hành động ở lời, như hành động hỏi, cầu khiến, biểu cảm, xác nhận.
    • Ví dụ, TTTT “à”, “ư”, “nhỉ” thường đánh dấu hành động hỏi; “đi”, “nhé” đánh dấu hành động cầu khiến.

  3. Nguyên tắc lịch sự (Lakoff, Leech, Brown & Levinson):

    • Lịch sự trong giao tiếp ảnh hưởng đến việc sử dụng TTTT, giúp giảm thiểu xung đột và duy trì quan hệ xã hội.
    • Các quy tắc lịch sự gồm không áp đặt, dành cho người đối thoại sự lựa chọn, và thân tình.
    • Phép lịch sự tích cực và tiêu cực được thể hiện qua cách sử dụng TTTT nhằm tôn trọng thể diện người nghe và người nói.

  4. Khái niệm và phân loại tiểu từ tình thái:

    • TTTT là những từ không biểu thị sự vật hiện tượng mà biểu thị thái độ, tình cảm của người nói với sự việc và người nghe.
    • Phân loại theo chức năng: TTTT chuyên dụng (à, ư, nhỉ, nhé, đấy…) và TTTT lâm thời (đi, đã…).
    • Phân loại theo cấu tạo: từ đơn (ấy, ôi, thôi, à, nhỉ) và từ ghép (cơ chứ, mà lại, thế mà).
    • Phân loại theo vị trí trong câu: đứng đầu, đứng cuối hoặc cả hai vị trí.
    • Phân loại theo mục đích nói: cầu khiến, cảm thán, nghi vấn, tường thuật.
    • Phân loại theo ngữ nghĩa: hiện thực (đi, ấy, vậy), quan hệ (nào, nhỉ, ạ).

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu:
    Nghiên cứu khảo sát 16 cuốn GTDTVCNNN được biên soạn và xuất bản tại Việt Nam từ những năm 1980 đến 2013, bao gồm các giáo trình phổ biến và nâng cao. Ngoài ra, một số tài liệu giảng dạy tiếng Việt ở nước ngoài cũng được tham khảo để kiểm chứng.

  • Phương pháp thu thập và xử lý số liệu:
    Sử dụng phương pháp thống kê, phân tích định tính và so sánh đối chiếu để khảo sát tần suất, vị trí, cấu tạo và chức năng của TTTT trong các giáo trình. Các TTTT và tổ hợp tình thái được liệt kê, phân loại và đánh giá dựa trên số liệu thu thập được.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu:
    Lựa chọn 16 cuốn giáo trình tiêu biểu nhằm đảm bảo tính đại diện cho các loại giáo trình dạy tiếng Việt cho người nước ngoài phổ biến hiện nay. Cỡ mẫu này phù hợp với phạm vi và thời gian nghiên cứu của luận văn.

  • Timeline nghiên cứu:
    Nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ năm 2013 đến 2014, bao gồm giai đoạn thu thập tài liệu, xử lý số liệu, phân tích và viết luận văn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tần suất và cấu tạo TTTT trong GTDTVCNNN:

    • Tổng số 3262 lượt sử dụng TTTT và tổ hợp tình thái được khảo sát trong 16 giáo trình.
    • TTTT cấu tạo từ đơn chiếm 90.01% (2936 lượt), trong đó tiểu từ “ạ” có tần suất cao nhất với 22 lượt, tiếp theo là “thế” (386 lượt, 13.14%) và “à” (358 lượt, 12.19%).
    • TTTT “ạ” thường đứng cuối câu, biểu thị quan hệ vị thế kính trọng giữa người nói và người nghe, phổ biến trong giao tiếp giữa người trẻ với người lớn tuổi hoặc trong quan hệ xã hội có sự chênh lệch.
    • TTTT “thế” có thể đứng đầu hoặc cuối câu, dùng để nhấn mạnh, khẳng định hoặc thay thế nội dung đã nói trước đó, đồng thời biểu thị sự thân mật hoặc yêu cầu đáp ứng.
    • TTTT “à” thường đứng đầu câu để thu hút sự chú ý hoặc cuối câu nghi vấn để khẳng định thân mật.

  2. Tổ hợp tình thái:

    • Có 41 tổ hợp tình thái được phát hiện, chiếm 9.99% tổng số lượt sử dụng.
    • Tổ hợp “thế à” được sử dụng nhiều nhất với 51 lượt (15%), tiếp theo là “thế mà” (30 lượt, 9.2%) và “đấy ạ” (25 lượt).
    • Các tổ hợp này thường là sự kết hợp của hai hoặc ba TTTT đơn âm tiết, mang giá trị tình thái đa dạng hơn so với từ đơn.
    • Ví dụ, “thế à” vừa nhấn mạnh nội dung vừa thể hiện sự ngạc nhiên hoặc yêu cầu xác nhận.

  3. Chức năng của TTTT trong GTDTVCNNN:

    • Tạo kiểu câu: TTTT giúp phân biệt câu nghi vấn, câu cầu khiến, câu cảm thán, câu tường thuật.
    • Biểu thị thái độ, tình cảm: TTTT thể hiện sự ngạc nhiên, khẳng định, nhượng bộ, thân mật, lịch sự.
    • Biểu thị hành động nói: TTTT giúp nhận diện hành động hỏi, cầu khiến, biểu cảm trong giao tiếp.
    • Định hướng lập luận: TTTT góp phần định hướng cách hiểu và phản ứng của người nghe đối với phát ngôn.

  4. Vị trí và khả năng kết hợp của TTTT:

    • TTTT có thể đứng ở đầu câu, cuối câu hoặc cả hai vị trí, tùy theo chức năng và sắc thái biểu đạt.
    • Khả năng kết hợp giữa các TTTT tạo ra các tổ hợp tình thái phong phú, giúp tăng cường hiệu quả giao tiếp và biểu đạt sắc thái tinh tế.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy TTTT là thành phần không thể thiếu trong các GTDTVCNNN, góp phần làm phong phú và linh hoạt ngôn ngữ giao tiếp tiếng Việt. Tần suất sử dụng cao của các TTTT như “ạ”, “thế”, “à” phản ánh tính phổ biến và vai trò quan trọng của chúng trong việc biểu thị thái độ, quan hệ xã hội và kiểu câu.

So với các nghiên cứu trước đây về tình thái trong tiếng Việt, luận văn đã cung cấp số liệu cụ thể và phân tích chi tiết về hoạt động của TTTT trong giáo trình dành cho người nước ngoài, một lĩnh vực còn ít được khai thác. Việc phân loại và thống kê tần suất sử dụng giúp làm rõ đặc điểm ngôn ngữ học của TTTT, đồng thời cho thấy sự phù hợp của các TTTT này với nguyên tắc lịch sự và hành động nói trong giao tiếp.

Các biểu đồ tần suất sử dụng TTTT theo từng loại và vị trí trong câu sẽ minh họa rõ nét sự phân bố và vai trò của từng tiểu từ, giúp người biên soạn giáo trình và giảng viên dễ dàng nhận diện và áp dụng hiệu quả trong giảng dạy.

Tuy nhiên, một số TTTT ít được sử dụng hoặc chỉ tồn tại lâm thời cho thấy sự biến đổi và đa dạng trong ngôn ngữ giao tiếp, đồng thời đặt ra thách thức cho việc lựa chọn và biên soạn giáo trình phù hợp với trình độ và nhu cầu học viên người nước ngoài.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường giảng dạy và giải thích về TTTT trong giáo trình

    • Động từ hành động: bổ sung, giải thích, minh họa
    • Target metric: nâng cao nhận thức và khả năng sử dụng TTTT của học viên
    • Timeline: áp dụng trong các khóa học từ cơ bản đến nâng cao
    • Chủ thể thực hiện: tác giả giáo trình, giảng viên tiếng Việt

  2. Phát triển tài liệu bổ trợ về TTTT với ví dụ thực tế và bài tập tương tác

    • Động từ hành động: xây dựng, thiết kế, triển khai
    • Target metric: tăng cường kỹ năng nhận diện và vận dụng TTTT trong giao tiếp
    • Timeline: trong vòng 1 năm kể từ khi hoàn thiện giáo trình chính
    • Chủ thể thực hiện: trung tâm đào tạo, nhóm nghiên cứu ngôn ngữ

  3. Đào tạo giảng viên về lý thuyết và thực hành sử dụng TTTT

    • Động từ hành động: tổ chức, đào tạo, tập huấn
    • Target metric: nâng cao năng lực giảng dạy và truyền đạt kiến thức về TTTT
    • Timeline: định kỳ hàng năm
    • Chủ thể thực hiện: các trường đại học, trung tâm ngoại ngữ

  4. Nghiên cứu mở rộng về TTTT trong các ngữ cảnh giao tiếp đa dạng và các vùng miền khác nhau

    • Động từ hành động: khảo sát, phân tích, báo cáo
    • Target metric: làm phong phú thêm cơ sở dữ liệu và kiến thức về TTTT
    • Timeline: nghiên cứu liên tục trong 2-3 năm tới
    • Chủ thể thực hiện: các viện nghiên cứu ngôn ngữ, nhóm học thuật

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giảng viên và nhà biên soạn giáo trình tiếng Việt cho người nước ngoài

    • Lợi ích: có cơ sở khoa học để lựa chọn và sử dụng TTTT phù hợp trong giáo trình, nâng cao hiệu quả giảng dạy.
    • Use case: thiết kế bài giảng, xây dựng tài liệu giảng dạy.

  2. Học viên người nước ngoài học tiếng Việt

    • Lợi ích: hiểu rõ vai trò và cách sử dụng TTTT trong giao tiếp, nâng cao kỹ năng ngôn ngữ và văn hóa.
    • Use case: luyện tập giao tiếp, cải thiện khả năng biểu đạt sắc thái tình cảm.

  3. Nhà nghiên cứu ngôn ngữ học và ngữ dụng học

    • Lợi ích: có dữ liệu thực nghiệm và phân tích chi tiết về TTTT trong tiếng Việt, phục vụ cho các nghiên cứu chuyên sâu.
    • Use case: phát triển lý thuyết, so sánh ngôn ngữ.

  4. Các trung tâm đào tạo và tổ chức giáo dục ngôn ngữ

    • Lợi ích: cập nhật kiến thức mới về TTTT, áp dụng vào chương trình đào tạo và phát triển giáo trình.
    • Use case: xây dựng chương trình đào tạo, tổ chức khóa học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tiểu từ tình thái là gì và tại sao quan trọng trong tiếng Việt?
    Tiểu từ tình thái là những từ không biểu thị sự vật hiện tượng mà thể hiện thái độ, tình cảm của người nói đối với sự việc và người nghe. Chúng quan trọng vì giúp tạo kiểu câu, biểu thị sắc thái tình cảm và hỗ trợ nhận diện hành động nói, làm phong phú giao tiếp tiếng Việt.

  2. Tại sao tiểu từ “ạ” được sử dụng nhiều trong giáo trình tiếng Việt cho người nước ngoài?
    “Ạ” biểu thị sự kính trọng, lịch sự trong giao tiếp, thường dùng trong quan hệ có sự chênh lệch về tuổi tác hoặc địa vị. Do đó, nó xuất hiện nhiều trong giáo trình nhằm giúp học viên hiểu và vận dụng đúng văn hóa giao tiếp Việt Nam.

  3. Các tiểu từ tình thái có thể đứng ở vị trí nào trong câu?
    TTTT có thể đứng ở đầu câu, cuối câu hoặc cả hai vị trí, tùy theo chức năng và sắc thái biểu đạt. Ví dụ, “à” thường đứng đầu câu để thu hút sự chú ý, “nhỉ” đứng cuối câu để biểu thị sự đồng thuận hoặc nghi vấn.

  4. Làm thế nào để giảng dạy hiệu quả tiểu từ tình thái cho người nước ngoài?
    Cần kết hợp lý thuyết với ví dụ thực tế, bài tập tương tác và giải thích văn hóa giao tiếp. Đào tạo giảng viên về lý thuyết hành động nói và nguyên tắc lịch sự cũng rất cần thiết để truyền đạt hiệu quả.

  5. Tổ hợp tình thái khác gì so với tiểu từ tình thái đơn?
    Tổ hợp tình thái là sự kết hợp của hai hoặc nhiều tiểu từ tình thái đơn, mang giá trị tình thái đa dạng và phong phú hơn. Ví dụ, “thế à” vừa nhấn mạnh vừa thể hiện sự ngạc nhiên hoặc yêu cầu xác nhận, trong khi “à” đơn thuần chỉ thu hút sự chú ý.

Kết luận

  • Tiểu từ tình thái là thành phần ngôn ngữ quan trọng, có tần suất sử dụng cao trong các giáo trình dạy tiếng Việt cho người nước ngoài, chiếm hơn 90% tổng số lượt sử dụng.
  • Các TTTT như “ạ”, “thế”, “à” đóng vai trò chủ đạo trong việc biểu thị thái độ, tình cảm và tạo kiểu câu, đồng thời phản ánh văn hóa giao tiếp đặc trưng của người Việt.
  • Tổ hợp tình thái góp phần làm phong phú sắc thái biểu đạt, giúp người học nhận diện và vận dụng linh hoạt trong giao tiếp.
  • Việc nghiên cứu và áp dụng các lý thuyết về tình thái, hành động nói và nguyên tắc lịch sự giúp nâng cao hiệu quả giảng dạy và học tập tiếng Việt như một ngoại ngữ.
  • Các bước tiếp theo cần tập trung vào phát triển tài liệu bổ trợ, đào tạo giảng viên và mở rộng nghiên cứu về TTTT trong các ngữ cảnh giao tiếp đa dạng.

Call-to-action: Các nhà biên soạn giáo trình và giảng viên tiếng Việt cho người nước ngoài nên tích cực áp dụng kết quả nghiên cứu này để cải tiến nội dung giảng dạy, đồng thời tiếp tục nghiên cứu sâu hơn về tiểu từ tình thái nhằm nâng cao chất lượng đào tạo và giao tiếp hiệu quả.