Tổng quan nghiên cứu

Địa điểm khảo cổ học Đông Lâm, thuộc xã Hương Lâm, huyện Hiệp Hòa, tỉnh Bắc Giang, được phát hiện năm 1968 và khai quật hai lần vào các năm 1968 và 2002, là một di chỉ cư trú tiêu biểu của cư dân thời đại Kim khí tại khu vực Bắc Bộ. Với diện tích khoảng 10.000m², di tích nằm trên quả gò thấp cao từ 0,8 đến 1,5m, cách sông Cầu khoảng 2km, thuộc vùng trung du xen kẽ đồng bằng của tỉnh Bắc Giang. Qua hai đợt khai quật, tầng văn hóa dày từ 0,8 đến 1,7m đã được phát hiện, chứa nhiều hiện vật đa dạng như đồ đá, đồ đồng, đồ gốm, đồ xương, phản ánh sự phát triển liên tục của các nền văn hóa Đồng Đậu, Gò Mun và Đông Sơn trong thời đại Kim khí.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là tập hợp, hệ thống hóa các tư liệu và kết quả khai quật, phân tích chuyên sâu đặc trưng văn hóa, niên đại, chủ nhân của di tích Đông Lâm, đồng thời làm rõ diện mạo thời đại Kim khí ở Bắc Giang. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào khu vực Đông Lâm và mở rộng so sánh với các di tích cùng thời tại Bắc Giang và các tỉnh lân cận, trong giới hạn thời gian thuộc thời đại Kim khí. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa địa phương, đồng thời góp phần làm sáng tỏ lịch sử phát triển văn hóa khu vực Đông Bắc Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử trong khảo cổ học để phân tích biến đổi kinh tế, xã hội và các mối giao lưu văn hóa trong tiến trình lịch sử. Đồng thời, tiếp cận các lý thuyết khảo cổ học hiện đại của phương Tây như khảo cổ học môi trường, khảo cổ học cư trú, khảo cổ học hành vi, khảo cổ học kinh tế và xã hội nhằm phân tích bối cảnh môi trường và văn hóa thời tiền sử. Các khái niệm chính bao gồm: tầng văn hóa, di tích cư trú, di vật khảo cổ, niên đại văn hóa và kỹ thuật chế tác đồ đá, đồng, gốm.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính được thu thập từ hai đợt khai quật năm 1968 và 2002 tại Đông Lâm, cùng các báo cáo khảo sát, nghiên cứu liên quan của Viện Khảo cổ học và Bảo tàng Bắc Giang. Ngoài ra, các tài liệu thứ cấp về địa chất, địa hình, khí hậu, cổ môi trường và các di tích lân cận cũng được sử dụng để so sánh và đối chiếu.

Phương pháp nghiên cứu bao gồm:

  • Nghiên cứu truyền thống: điền dã, khai quật, thống kê, mô tả, phân loại và so sánh hiện vật.
  • Nghiên cứu đa ngành, liên ngành: kết hợp với địa chất, địa lý nhân văn, dân tộc học, văn hóa học và xã hội học.
  • Nghiên cứu tài liệu: tổng hợp các công trình khảo cổ học, chuyên khảo, kỷ yếu hội thảo và các tư liệu liên quan.

Cỡ mẫu hiện vật thu thập gồm 448 hiện vật nguyên/phục nguyên và hơn 32.000 mảnh gốm vụn. Phương pháp chọn mẫu dựa trên khai quật có hệ thống tại các hố với diện tích tổng cộng trên 180m². Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp thống kê mô tả, phân loại loại hình học và so sánh văn hóa.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 1968 đến 2018, trong đó tác giả thực hiện khảo sát bổ sung và phân tích chuyên sâu năm 2018.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Cấu tạo tầng văn hóa và niên đại: Tầng văn hóa Đông Lâm dày từ 0,8 đến 1,7m, chia làm ba lớp chính tương ứng với các giai đoạn văn hóa Đồng Đậu, Gò Mun và Đông Sơn. Lớp trên cùng có dấu vết văn hóa Đông Sơn, lớp giữa là lớp văn hóa chính với nhiều hiện vật gốm, đá, đồng, xương, lớp dưới cùng có dấu vết văn hóa Đồng Đậu. Niên đại ước tính khoảng 2.500 - 1.800 năm trước Công nguyên.

  2. Hiện vật đa dạng và phong phú: Tổng số hiện vật thu thập gồm 448 hiện vật nguyên/phục nguyên và hơn 32.000 mảnh gốm vụn. Trong đó, đồ gốm chiếm 53,3%, đồ đồng 29,1%, đồ đá 17%, đồ xương và các vật liệu khác chiếm phần còn lại. Đồ đá gồm rìu, bôn, bàn mài, khuôn đúc, vòng tay, khuyên tai; đồ đồng gồm vũ khí (giáo, mũi tên, lưỡi câu), công cụ (lưỡi dao, kim, dùi, đục), trang sức và tiền đồng Đông Hán; đồ gốm có nồi, nồi rót, bi gốm, chạc gốm, tượng động vật.

  3. Kỹ thuật chế tác tinh xảo: Cư dân Đông Lâm đã biết sử dụng kỹ thuật mài, khoan, cưa trong chế tác đồ đá và luyện đúc đồng tại chỗ, thể hiện qua các mảnh khuôn đúc đá và hiện vật đồng đa dạng. Đồ gốm được tạo hình chủ yếu bằng bàn xoay, có trang trí hoa văn thừng, ô vuông, xương cá, thể hiện trình độ kỹ thuật cao.

  4. Di tích cư trú và nghĩa địa: Đông Lâm không chỉ là di chỉ cư trú với các dấu tích bếp lửa, hố đất đen chứa than tro, xương động vật mà còn là nghĩa địa với các ngôi mộ thuộc thời Đông Hán muộn, có đồ tùy táng bằng gốm, đồng, sắt và tiền đồng. Điều này cho thấy sự liên tục cư trú và phát triển văn hóa qua nhiều thời kỳ.

Thảo luận kết quả

Các phát hiện tại Đông Lâm cho thấy đây là một di chỉ quan trọng phản ánh sự phát triển liên tục của các nền văn hóa Đồng Đậu, Gò Mun và Đông Sơn trong thời đại Kim khí ở Bắc Bộ. Sự đa dạng và phong phú của hiện vật, đặc biệt là đồ đồng và đồ gốm, cho thấy cư dân Đông Lâm có trình độ kỹ thuật cao và mối quan hệ giao lưu văn hóa rộng rãi với các vùng lân cận.

So với các nghiên cứu khác về văn hóa Gò Mun và Đông Sơn, Đông Lâm có đặc trưng riêng biệt khi tồn tại đồng thời nhiều lớp văn hóa kế thừa, không có sự phân biệt rõ rệt về màu sắc đất nhưng dựa vào hiện vật có thể nhận diện được các giai đoạn phát triển. Các hố đất đen và dấu tích bếp lửa phản ánh đời sống cư trú ổn định và hoạt động sản xuất, sinh hoạt đa dạng.

Việc phát hiện các ngôi mộ thời Đông Hán muộn với đồ tùy táng phong phú cũng cho thấy Đông Lâm có vai trò quan trọng trong lịch sử phát triển văn hóa Bắc Giang, góp phần làm rõ diện mạo thời đại Kim khí và giai đoạn chuyển tiếp sang lịch sử cổ đại.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỷ lệ hiện vật theo chất liệu, bảng phân loại hiện vật đá, đồng, gốm, cùng sơ đồ phân bố các lớp văn hóa và bản đồ địa điểm khai quật để minh họa rõ nét hơn các phát hiện.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường khai quật mở rộng: Tiến hành khai quật quy mô lớn hơn tại Đông Lâm trong vòng 3-5 năm tới nhằm thu thập thêm hiện vật, mẫu vật để phân tích niên đại tuyệt đối và các yếu tố môi trường, kỹ thuật chế tác. Chủ thể thực hiện: Viện Khảo cổ học phối hợp Bảo tàng Bắc Giang.

  2. Phân tích đa ngành chuyên sâu: Áp dụng các phương pháp phân tích địa chất, địa mạo, cổ sinh vật học, phân tích bào tử phấn hoa và đồng vị phóng xạ để xác định niên đại chính xác và bối cảnh môi trường sinh sống. Thời gian thực hiện 2-3 năm, do các viện nghiên cứu chuyên ngành đảm nhiệm.

  3. Bảo tồn và phát huy giá trị di tích: Xây dựng kế hoạch bảo vệ hiện trạng di tích, hạn chế tác động của canh tác và xây dựng, đồng thời phát triển du lịch văn hóa gắn với giáo dục lịch sử địa phương. Chủ thể: UBND tỉnh Bắc Giang, Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch.

  4. Tăng cường đào tạo và hợp tác nghiên cứu: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về khảo cổ học và quản lý di sản, đồng thời thúc đẩy hợp tác quốc tế để nâng cao chất lượng nghiên cứu và bảo tồn. Thời gian liên tục, do các trường đại học và viện nghiên cứu thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà khảo cổ học và nghiên cứu lịch sử: Luận văn cung cấp dữ liệu chi tiết về di tích Đông Lâm và thời đại Kim khí Bắc Bộ, hỗ trợ nghiên cứu chuyên sâu về văn hóa tiền sử và lịch sử cổ đại Việt Nam.

  2. Quản lý di sản văn hóa và bảo tàng: Thông tin về hiện trạng, giá trị và tiềm năng khai quật giúp các cơ quan quản lý xây dựng kế hoạch bảo tồn, trưng bày và phát huy giá trị di tích.

  3. Giảng viên và sinh viên ngành khảo cổ học, lịch sử: Tài liệu tham khảo quý giá cho việc giảng dạy, học tập và nghiên cứu khoa học trong lĩnh vực khảo cổ học và lịch sử Việt Nam.

  4. Chính quyền địa phương và ngành du lịch: Cung cấp cơ sở khoa học để phát triển các chương trình du lịch văn hóa, góp phần quảng bá và phát triển kinh tế địa phương dựa trên di sản khảo cổ học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Địa điểm Đông Lâm có niên đại chính xác là bao nhiêu?
    Theo kết quả nghiên cứu, Đông Lâm có niên đại thuộc thời đại Kim khí, khoảng 2.500 đến 1.800 năm trước Công nguyên, trải qua các giai đoạn văn hóa Đồng Đậu, Gò Mun và Đông Sơn.

  2. Hiện vật nào được tìm thấy nhiều nhất tại Đông Lâm?
    Đồ gốm chiếm tỷ lệ lớn nhất với hơn 53% tổng số hiện vật, tiếp theo là đồ đồng và đồ đá, phản ánh sự phát triển kỹ thuật và văn hóa đa dạng của cư dân.

  3. Đông Lâm có vai trò gì trong lịch sử Bắc Giang?
    Đông Lâm là di chỉ cư trú và nghĩa địa quan trọng, thể hiện sự phát triển liên tục của các nền văn hóa thời đại Kim khí, góp phần làm rõ diện mạo văn hóa và lịch sử cổ đại của Bắc Giang.

  4. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
    Luận văn sử dụng phương pháp truyền thống khai quật, phân tích hiện vật kết hợp với nghiên cứu đa ngành như địa chất, cổ sinh vật học và khảo cổ học môi trường để phân tích toàn diện di tích.

  5. Có kế hoạch bảo tồn và phát huy giá trị di tích Đông Lâm không?
    Luận văn đề xuất xây dựng kế hoạch bảo tồn hiện trạng di tích, hạn chế tác động tiêu cực và phát triển du lịch văn hóa nhằm bảo vệ và khai thác giá trị di sản một cách bền vững.

Kết luận

  • Luận văn đã tổng hợp và hệ thống hóa các tư liệu, kết quả khai quật di tích Đông Lâm, làm rõ đặc trưng văn hóa, niên đại và chủ nhân của di tích.
  • Phát hiện đa dạng hiện vật đá, đồng, gốm và xương cho thấy sự phát triển liên tục của các nền văn hóa Đồng Đậu, Gò Mun và Đông Sơn trong thời đại Kim khí.
  • Đông Lâm không chỉ là di chỉ cư trú mà còn là nghĩa địa với các ngôi mộ thời Đông Hán muộn, phản ánh sự liên tục cư trú và phát triển văn hóa.
  • Nghiên cứu góp phần làm sáng tỏ diện mạo thời đại Kim khí ở Bắc Giang, có ý nghĩa quan trọng trong bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa địa phương.
  • Đề xuất các giải pháp khai quật mở rộng, phân tích đa ngành, bảo tồn và phát triển du lịch văn hóa nhằm nâng cao giá trị khoa học và kinh tế của di tích trong tương lai.

Tác giả khuyến khích các nhà nghiên cứu, quản lý di sản và chính quyền địa phương tiếp tục phối hợp để phát huy tối đa tiềm năng của di tích Đông Lâm, góp phần bảo tồn và phát triển văn hóa lịch sử vùng Đông Bắc Việt Nam.