Đánh giá khả năng ăn bọ gậy Aedes aegypti của một số loài cá trong phòng chống sốt xuất huyết dengue tại Hà Nội

• Tác giả: Nguyễn Văn A
• Người hướng dẫn: PTS. Nguyễn Văn C
• Trường học: Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội
• Chuyên ngành: Sinh học
• Đề tài: Khả năng ăn bọ gậy Aedes aegypti của cá: Phòng chống sốt xuất huyết tại Hà Nội
• Loại tài liệu: Luận văn Thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2018
• Địa điểm: Hà Nội

• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
• 1.1. Cơ sở khoa học của đề tài
• 1.2. Tình hình bệnh sốt xuất huyết Dengue
• 1.2.1. Tình hình sốt xuất huyết Dengue trên thế giới
• 1.2.2. Tình hình sốt xuất huyết Dengue tại Đông Nam Á và Tây Thái Bình Dương
• 1.2.3. Tình hình sốt xuất huyết Dengue tại Việt Nam
• 1.3. Tình hình nghiên cứu về sử dụng cá diệt bọ gậy
• 1.3.1. Những nghiên cứu trên thế giới về kiểm soát bọ gậy bằng thiên địch

I. Giới thiệu về muỗi Aedes aegypti và bệnh sốt xuất huyết

Muỗi Aedes aegypti là véc-tơ chính truyền bệnh sốt xuất huyết Dengue, một căn bệnh nguy hiểm gây ra bởi virus Dengue. Bệnh này đã trở thành một vấn đề sức khỏe cộng đồng nghiêm trọng tại Việt Nam, đặc biệt là ở Hà Nội. Theo thống kê, hàng triệu ca mắc bệnh sốt xuất huyết xảy ra hàng năm, với tỷ lệ tử vong cao nếu không được điều trị kịp thời. Việc kiểm soát muỗi Aedes aegypti là rất cần thiết để ngăn chặn sự lây lan của bệnh. Các biện pháp phòng ngừa hiện tại chủ yếu dựa vào hóa chất, nhưng việc sử dụng biện pháp sinh học, như thả cá ăn bọ gậy, đã được chứng minh là an toàn và hiệu quả hơn trong việc kiểm soát véc-tơ truyền bệnh.

1.1. Tình hình sốt xuất huyết tại Hà Nội

Tình hình sốt xuất huyết tại Hà Nội đang diễn biến phức tạp. Theo báo cáo, số ca mắc bệnh tăng cao vào mùa mưa, từ tháng 6 đến tháng 10. Hà Nội có nhiều dụng cụ chứa nước, nơi muỗi Aedes aegypti sinh sản. Việc kiểm soát bọ gậy trong các dụng cụ này là rất quan trọng. Nghiên cứu cho thấy khoảng 59% dụng cụ chứa nước có thể thả cá để diệt bọ gậy, điều này mở ra cơ hội sử dụng cá như một biện pháp sinh học hiệu quả trong phòng chống sốt xuất huyết.

II. Khả năng ăn bọ gậy của các loài cá

Nghiên cứu này tập trung vào khả năng ăn bọ gậy của bốn loài cá phổ biến tại Hà Nội: Cá bảy màu, Cá đuôi kiếm, Cá chọi và Cá cờ đỏ. Các thí nghiệm được thực hiện trong điều kiện kiểm soát để đánh giá tỷ lệ ăn bọ gậy của từng loài cá. Kết quả cho thấy, các loài cá này có khả năng tiêu thụ bọ gậy Aedes aegypti với tỷ lệ cao, góp phần làm giảm mật độ bọ gậy trong các dụng cụ chứa nước. Việc sử dụng cá để kiểm soát bọ gậy không chỉ an toàn mà còn được cộng đồng chấp nhận cao, tạo điều kiện thuận lợi cho việc triển khai rộng rãi.

2.1. Phân tích khả năng ăn bọ gậy của từng loài cá

Kết quả thí nghiệm cho thấy, Cá bảy màu có tỷ lệ ăn bọ gậy cao nhất, tiếp theo là Cá đuôi kiếm, Cá chọi và cuối cùng là Cá cờ đỏ. Điều này cho thấy sự khác biệt trong khả năng tiêu thụ bọ gậy giữa các loài cá. Việc lựa chọn loài cá phù hợp để thả vào các dụng cụ chứa nước là rất quan trọng để đạt được hiệu quả cao nhất trong việc kiểm soát bọ gậy. Các nghiên cứu trước đây cũng đã chỉ ra rằng việc sử dụng cá trong kiểm soát bọ gậy là một biện pháp bền vững và thân thiện với môi trường.

III. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của nghiên cứu

Nghiên cứu này không chỉ có ý nghĩa khoa học mà còn mang lại giá trị thực tiễn cao. Kết quả nghiên cứu cung cấp cơ sở dữ liệu quan trọng cho việc khuyến cáo sử dụng các loài cá trong phòng chống sốt xuất huyết. Việc áp dụng biện pháp sinh học như thả cá ăn bọ gậy có thể giúp giảm thiểu việc sử dụng hóa chất độc hại, bảo vệ sức khỏe cộng đồng và môi trường. Hơn nữa, nghiên cứu này có thể được áp dụng ở nhiều địa phương khác trong cả nước, góp phần vào công tác phòng chống dịch bệnh hiệu quả.

3.1. Khuyến cáo sử dụng cá trong phòng chống sốt xuất huyết

Dựa trên kết quả nghiên cứu, khuyến cáo nên thả các loài cá như Cá bảy màu, Cá đuôi kiếm, Cá chọi và Cá cờ đỏ vào các dụng cụ chứa nước sinh hoạt để kiểm soát bọ gậy Aedes aegypti. Việc này không chỉ giúp giảm mật độ bọ gậy mà còn tạo ra một môi trường sống an toàn hơn cho cộng đồng. Các biện pháp sinh học như vậy cần được phổ biến rộng rãi và kết hợp với các chiến dịch tuyên truyền để nâng cao nhận thức của người dân về tầm quan trọng của việc kiểm soát muỗi và phòng chống sốt xuất huyết.

Tổng quan nghiên cứu

Muỗi thuộc họ Culicidae là véc-tơ chính truyền nhiều bệnh nguy hiểm cho con người, trong đó sốt xuất huyết Dengue do virus Dengue truyền qua muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus là một trong những bệnh lưu hành phổ biến tại Việt Nam. Hàng năm, trên thế giới có khoảng 100 triệu ca mắc sốt Dengue và 500.000 trường hợp sốt xuất huyết Dengue phải nhập viện, với tỷ lệ tử vong trung bình 5%, tương đương khoảng 25.000 ca tử vong mỗi năm. Tại Hà Nội, môi trường đa dạng sinh thái với các khu dân cư đô thị, hệ sinh thái nông nghiệp, lâm nghiệp và đất ngập nước tạo điều kiện thuận lợi cho muỗi phát triển, làm công tác kiểm soát véc-tơ trở nên phức tạp. Theo báo cáo điều tra ổ bọ gậy nguồn năm 2015, có tới 59% dụng cụ chứa nước sinh hoạt tại Hà Nội có thể thả cá để diệt bọ gậy, tuy nhiên việc lựa chọn loài cá phù hợp để kiểm soát bọ gậy hiệu quả vẫn còn hạn chế.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là đánh giá tỷ lệ nhiễm bọ gậy Aedes aegypti trong các dụng cụ chứa nước tại Hà Nội giai đoạn 2016-2018 và khảo sát khả năng ăn bọ gậy của 4 loài cá cảnh phổ biến gồm Cá bảy màu, Cá đuôi kiếm, Cá chọi và Cá cờ đỏ trong điều kiện thí nghiệm. Nghiên cứu nhằm cung cấp số liệu định lượng làm cơ sở khoa học cho việc khuyến cáo sử dụng các loài cá này trong phòng chống véc-tơ truyền bệnh sốt xuất huyết Dengue tại Hà Nội, góp phần nâng cao hiệu quả kiểm soát dịch bệnh và giảm thiểu tác động tiêu cực của hóa chất lên môi trường và sức khỏe cộng đồng.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về kiểm soát sinh học véc-tơ truyền bệnh, trong đó sử dụng các thiên địch tự nhiên như cá ăn bọ gậy để giảm mật độ muỗi truyền bệnh. Mô hình kiểm soát sinh học nhấn mạnh việc duy trì cân bằng sinh thái, hạn chế sử dụng hóa chất nhằm giảm thiểu tác động tiêu cực đến môi trường và sức khỏe con người. Các khái niệm chính bao gồm:

• Véc-tơ truyền bệnh: Muỗi Aedes aegypti và Aedes albopictus là các véc-tơ chính truyền virus Dengue.
• Kiểm soát sinh học: Sử dụng các sinh vật thiên địch như cá để tiêu diệt bọ gậy, giảm mật độ muỗi.
• Ổ bọ gậy nguồn: Các dụng cụ chứa nước sinh hoạt là nơi sinh sản của bọ gậy muỗi.
• Khả năng ăn bọ gậy của cá: Đánh giá hiệu quả diệt bọ gậy dựa trên số lượng bọ gậy tiêu thụ theo loài, trọng lượng và chiều dài cá.
• Tác động môi trường và xã hội: Ưu điểm của biện pháp sinh học là an toàn, bền vững và được cộng đồng chấp nhận cao.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu được thực hiện từ tháng 4/2016 đến tháng 12/2018 tại Hà Nội, sử dụng phương pháp thực nghiệm trong phòng thí nghiệm với điều kiện nhiệt độ 25-27°C, độ ẩm 60-65%. Nguồn dữ liệu gồm:

• Số liệu điều tra ổ bọ gậy nguồn tại 700 hộ gia đình ở 28 xã/phường trọng điểm, khảo sát 2 lần/năm (tháng 4-6 và 9-10) giai đoạn 2016-2018.
• Thí nghiệm khả năng ăn bọ gậy của 4 loài cá cảnh (Cá bảy màu, Cá đuôi kiếm, Cá chọi, Cá cờ đỏ) được lấy từ Viện Nghiên cứu Nuôi trồng Thủy sản I, cá khỏe mạnh, đồng đều tuổi 2 tháng.
• Bọ gậy Ae. aegypti F1 được nhân nuôi trong phòng thí nghiệm Trung tâm Kiểm soát bệnh tật Hà Nội.

Phương pháp phân tích bao gồm:

• Đánh giá tỷ lệ nhiễm bọ gậy trong các dụng cụ chứa nước theo Quyết định số 3711/QĐ-BYT (2014) của Bộ Y tế.
• Thí nghiệm khả năng ăn bọ gậy theo loài, trọng lượng, chiều dài và giới tính cá, mỗi thí nghiệm lặp lại 3-5 lần, theo dõi trong 7 ngày.
• Số lượng bọ gậy tiêu thụ được ghi nhận và phân tích bằng phần mềm Microsoft Excel 2013, tính trung bình, sai số tiêu chuẩn và so sánh giữa các nhóm.
• Cỡ mẫu được xác định theo công thức thống kê với độ tin cậy 95% và độ chính xác tương đối 50%.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Đa dạng và tỷ lệ dụng cụ chứa nước có thể thả cá tại Hà Nội

   • Năm 2016: 68,9% dụng cụ chứa nước có thể thả cá (bể chiếm 53,8%, chum vại 0,9%, giếng 0,1%, phuy 1,5%, chậu cảnh 11%).
   • Năm 2017: 69,9% dụng cụ chứa nước có thể thả cá.
   • Năm 2018: 61,1% dụng cụ chứa nước có thể thả cá.

2. Tỷ lệ nhiễm bọ gậy Aedes trong các dụng cụ chứa nước

   • Năm 2016: 71,2% dụng cụ chứa nước có bọ gậy.
   • Năm 2017: 72,4% dụng cụ chứa nước có bọ gậy.
   • Năm 2018: 87% dụng cụ chứa nước có bọ gậy.
     Tỷ lệ nhiễm bọ gậy có xu hướng tăng qua các năm, cho thấy công tác kiểm soát véc-tơ chưa đạt hiệu quả tối ưu.

3. Khả năng ăn bọ gậy Ae. aegypti của 4 loài cá trong phòng thí nghiệm

   • Cá chọi ăn nhiều nhất với trung bình 455 ± 88 bọ gậy/ngày.
   • Cá cờ đỏ ăn trung bình 314 ± 31 bọ gậy/ngày.
   • Cá đuôi kiếm ăn trung bình 128 ± 26 bọ gậy/ngày.
   • Cá bảy màu ăn ít nhất, trung bình 74 ± 35 bọ gậy/ngày.

4. Khả năng ăn bọ gậy theo trọng lượng và chiều dài cá

   • Tính theo 1 gram trọng lượng cá/ngày: Cá chọi đạt 243 ± 7 bọ gậy, Cá cờ đỏ 178 ± 6, Cá bảy màu 126 ± 10, Cá đuôi kiếm 73 ± 9.
   • Tính theo 1 mm chiều dài cá/ngày: Cá chọi 10,89 ± 0,34 bọ gậy, Cá cờ đỏ 7,53 ± 0,51, Cá đuôi kiếm 2,86 ± 0,43, Cá bảy màu 2,60 ± 0,11.

5. Khả năng ăn bọ gậy theo giới tính cá

   • Cá cái ăn nhiều hơn cá đực ở tất cả các loài.
   • Sự khác biệt rõ nhất ở Cá bảy màu, cá cái ăn gấp 3,3 lần cá đực.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy các dụng cụ chứa nước tại Hà Nội có tỷ lệ nhiễm bọ gậy cao và đa dạng, đặc biệt là các loại bể chứa lớn và chậu cảnh, tạo điều kiện thuận lợi cho muỗi sinh sản. Việc sử dụng cá để kiểm soát bọ gậy là biện pháp sinh học an toàn, bền vững và được cộng đồng chấp nhận cao, phù hợp với đặc điểm các dụng cụ chứa nước sinh hoạt không thể sử dụng hóa chất.

Khả năng ăn bọ gậy của Cá chọi vượt trội so với các loài cá khác, phù hợp để sử dụng trong các chiến dịch kiểm soát véc-tơ tại Hà Nội. Cá cờ đỏ cũng có hiệu quả tương đối cao, trong khi Cá bảy màu và Cá đuôi kiếm có khả năng ăn bọ gậy thấp hơn nhưng vẫn có thể đóng vai trò bổ trợ. Sự khác biệt về khả năng ăn bọ gậy theo giới tính cá cho thấy ưu tiên sử dụng cá cái trong các chương trình thả cá.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế về cá ăn muỗi như Gambusia affinis, các loài cá cảnh tại Hà Nội có ưu điểm về thích nghi môi trường, dễ nuôi và được người dân ưa chuộng. Tuy nhiên, cần lưu ý các yếu tố sinh thái như khả năng sống sót trong các dụng cụ chứa nước nhỏ, đặc điểm sinh sản và hành vi lãnh thổ của từng loài để tối ưu hóa hiệu quả kiểm soát.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột so sánh số lượng bọ gậy tiêu thụ theo loài cá, biểu đồ đường thể hiện biến động tiêu thụ bọ gậy qua các ngày thí nghiệm, và bảng thống kê chi tiết về tỷ lệ nhiễm bọ gậy trong các loại dụng cụ chứa nước.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Khuyến cáo sử dụng Cá chọi làm sinh vật kiểm soát bọ gậy chính

   • Thực hiện thả cá chọi vào các dụng cụ chứa nước sinh hoạt có khả năng sinh sản bọ gậy tại Hà Nội.
   • Mục tiêu giảm tỷ lệ bọ gậy xuống dưới ngưỡng nguy cơ trong vòng 1 năm.
   • Chủ thể thực hiện: Trung tâm Kiểm soát bệnh tật Hà Nội phối hợp với chính quyền địa phương và cộng đồng dân cư.

2. Kết hợp thả Cá cờ đỏ và Cá bảy màu để tăng hiệu quả kiểm soát

   • Sử dụng đa dạng loài cá nhằm tận dụng ưu điểm sinh thái và tăng khả năng thích nghi.
   • Thời gian triển khai đồng bộ với chiến dịch vệ sinh môi trường hàng năm.

3. Tăng cường tuyên truyền, hướng dẫn cộng đồng về lợi ích và cách chăm sóc cá trong dụng cụ chứa nước

   • Nâng cao nhận thức, khuyến khích người dân tự quản lý và duy trì quần thể cá trong gia đình.
   • Thời gian thực hiện liên tục, lồng ghép trong các chương trình y tế cộng đồng.

4. Nghiên cứu bổ sung về khả năng sống sót và sinh sản của các loài cá trong điều kiện thực địa

   • Đánh giá tác động lâu dài và khả năng duy trì quần thể cá trong các dụng cụ chứa nước khác nhau.
   • Chủ thể thực hiện: Viện Nghiên cứu Nuôi trồng Thủy sản, Trung tâm Kiểm soát bệnh tật Hà Nội.

5. Xây dựng quy trình kỹ thuật thả cá và theo dõi hiệu quả kiểm soát bọ gậy

   • Đảm bảo số lượng cá thả phù hợp với thể tích dụng cụ chứa nước, tránh hiện tượng cá chết hoặc mất cân bằng sinh thái.
   • Thời gian áp dụng: trong vòng 6 tháng đầu triển khai chiến dịch.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Cán bộ y tế dự phòng và kiểm soát dịch bệnh

   • Áp dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng các chiến dịch phòng chống sốt xuất huyết Dengue hiệu quả, an toàn và bền vững.

2. Nhà quản lý chính sách y tế và môi trường

   • Sử dụng dữ liệu khoa học làm cơ sở cho việc ban hành các quy định, hướng dẫn về kiểm soát véc-tơ bằng biện pháp sinh học.

3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành y tế công cộng, sinh thái học

   • Tham khảo phương pháp nghiên cứu, kết quả và phân tích để phát triển các đề tài nghiên cứu liên quan đến kiểm soát véc-tơ và bệnh truyền nhiễm.

4. Cộng đồng dân cư và các tổ chức xã hội tham gia phòng chống dịch bệnh

   • Nắm bắt kiến thức về lợi ích của việc sử dụng cá trong kiểm soát bọ gậy, từ đó chủ động tham gia và duy trì các biện pháp phòng chống tại gia đình.

Câu hỏi thường gặp

1. Tại sao phải sử dụng cá để diệt bọ gậy thay vì hóa chất?
   Sử dụng cá là biện pháp sinh học an toàn, không gây ô nhiễm môi trường và không ảnh hưởng đến sức khỏe con người, đặc biệt phù hợp với các dụng cụ chứa nước sinh hoạt không thể dùng hóa chất.

2. Loài cá nào có hiệu quả nhất trong việc ăn bọ gậy?
   Cá chọi được đánh giá có khả năng ăn bọ gậy cao nhất với trung bình khoảng 455 bọ gậy/ngày, vượt trội so với các loài cá khác như Cá cờ đỏ, Cá đuôi kiếm và Cá bảy màu.

3. Có nên thả cá cái hay cá đực để đạt hiệu quả cao hơn?
   Cá cái ăn bọ gậy nhiều hơn cá đực, đặc biệt rõ ở Cá bảy màu, do đó ưu tiên sử dụng cá cái sẽ nâng cao hiệu quả kiểm soát bọ gậy.

4. Việc thả cá có ảnh hưởng đến đa dạng sinh học và môi trường không?
   Việc sử dụng các loài cá bản địa hoặc đã được nuôi phổ biến như trong nghiên cứu giúp giảm thiểu rủi ro xâm hại sinh thái so với các loài ngoại lai, đồng thời góp phần duy trì cân bằng sinh thái.

5. Làm thế nào để duy trì hiệu quả của biện pháp thả cá trong thực tế?
   Cần có sự phối hợp giữa chính quyền, cơ quan y tế và cộng đồng trong việc duy trì số lượng cá, chăm sóc cá và vệ sinh môi trường, đồng thời theo dõi định kỳ để điều chỉnh biện pháp phù hợp.

Kết luận

• Dụng cụ chứa nước tại Hà Nội rất đa dạng, với tỷ lệ cao có thể thả cá để kiểm soát bọ gậy (61-69% trong giai đoạn 2016-2018).
• Tỷ lệ nhiễm bọ gậy Aedes trong các dụng cụ chứa nước có xu hướng tăng, đạt tới 87% năm 2018, cho thấy nhu cầu cấp thiết về biện pháp kiểm soát hiệu quả.
• Cá chọi có khả năng ăn bọ gậy cao nhất, tiếp theo là Cá cờ đỏ, Cá đuôi kiếm và Cá bảy màu.
• Khả năng ăn bọ gậy tính theo trọng lượng và chiều dài cá cũng cho thấy ưu thế rõ rệt của Cá chọi.
• Cá cái ăn bọ gậy nhiều hơn cá đực, đặc biệt ở loài Cá bảy màu.

Next steps: Triển khai thí điểm thả Cá chọi và Cá cờ đỏ tại các khu vực trọng điểm Hà Nội, đồng thời nghiên cứu thêm về khả năng sống sót và sinh sản của cá trong điều kiện thực địa.

Call-to-action: Các cơ quan y tế, nhà quản lý và cộng đồng cần phối hợp triển khai biện pháp thả cá kiểm soát bọ gậy nhằm giảm thiểu nguy cơ bùng phát dịch sốt xuất huyết Dengue, bảo vệ sức khỏe cộng đồng và môi trường bền vững.