Tổng quan nghiên cứu

Biển Đông là một trong những vùng biển chiến lược quan trọng nhất thế giới, với nguồn tài nguyên thiên nhiên phong phú, trữ lượng dầu mỏ và khí đốt dồi dào, đồng thời là tuyến giao thông hàng hải quốc tế trọng yếu nối liền Thái Bình Dương với Ấn Độ Dương. Hơn 90% lượng vận tải thương mại quốc tế bằng đường biển, trong đó khoảng 45% phải đi qua Biển Đông, với khoảng 300 tàu vận tải biển mỗi ngày, trong đó có 200 tàu chở dầu. Đối với Mỹ, Biển Đông không chỉ có giá trị kinh tế mà còn mang ý nghĩa chính trị và quân sự quan trọng, đặc biệt trong vấn đề an ninh hàng hải và tự do giao thông. Từ năm 2009 đến 2020, dưới hai chính quyền Tổng thống Barack Obama và Donald J. Trump, Mỹ đã tăng cường hoạt động can dự vào Biển Đông nhằm bảo vệ lợi ích quốc gia, kiềm chế sự trỗi dậy của Trung Quốc và duy trì vị thế siêu cường tại khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích và đánh giá hoạt động can dự của Mỹ vào vấn đề Biển Đông trong giai đoạn này, làm rõ các nhân tố tác động, mục tiêu, biện pháp triển khai, tác động đối với các quốc gia liên quan và đề xuất khuyến nghị cho Việt Nam. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các hoạt động của Mỹ tại Biển Đông từ năm 2009 đến 2020, giai đoạn có nhiều biến động địa chính trị và sự gia tăng căng thẳng trong khu vực. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hiểu rõ chính sách của Mỹ, từ đó giúp Việt Nam xây dựng chiến lược phù hợp nhằm bảo vệ chủ quyền và lợi ích quốc gia trong bối cảnh cạnh tranh chiến lược ngày càng gay gắt.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng các lý thuyết và mô hình nghiên cứu trong quan hệ quốc tế, bao gồm:

  • Lý thuyết đại chiến lược (Grand Strategy): Giúp phân tích các chiến lược quốc gia lớn trong việc sử dụng sức mạnh kinh tế, quân sự và ngoại giao để đạt được mục tiêu quốc gia, đặc biệt trong bối cảnh cạnh tranh Mỹ - Trung tại Biển Đông.
  • Lý thuyết cân bằng quyền lực (Balance of Power): Giải thích sự hình thành các liên minh và hoạt động can dự của Mỹ nhằm kiềm chế sự trỗi dậy của Trung Quốc, duy trì sự ổn định khu vực.
  • Khái niệm tự do hàng hải (Freedom of Navigation): Là nguyên tắc cơ bản trong luật biển quốc tế, được Mỹ sử dụng làm cơ sở cho các hoạt động tuần tra và can dự tại Biển Đông.
  • Khái niệm an ninh khu vực (Regional Security): Phân tích vai trò của Biển Đông trong chiến lược an ninh của các quốc gia trong khu vực và các cường quốc bên ngoài.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu định tính kết hợp với phân tích chính sách và lịch sử:

  • Nguồn dữ liệu: Tài liệu chính thức của chính phủ Mỹ, các báo cáo quốc tế, công trình nghiên cứu học thuật, các tuyên bố và phát biểu của lãnh đạo Mỹ, Trung Quốc và các quốc gia liên quan, cùng các số liệu thống kê về kinh tế, quân sự và hoạt động tuần tra.
  • Phương pháp phân tích: Phân tích chính sách để đánh giá các chiến lược và biện pháp can dự của Mỹ; phân tích sự kiện để xác định các mốc thời gian và diễn biến quan trọng; so sánh chính sách dưới hai thời kỳ Tổng thống Obama và Trump nhằm làm rõ sự thay đổi trong cách tiếp cận.
  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Tập trung vào các hoạt động can dự của Mỹ tại Biển Đông trong giai đoạn 2009-2020, lựa chọn các sự kiện, chính sách và hoạt động quân sự tiêu biểu có ảnh hưởng lớn đến tình hình khu vực.
  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu diễn ra trong phạm vi thời gian từ năm 2009 (khi Barack Obama nhậm chức) đến năm 2020 (cuối nhiệm kỳ Donald Trump), giai đoạn có nhiều biến động và thay đổi chính sách rõ nét.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Yếu tố thúc đẩy hoạt động can dự của Mỹ:
    Mỹ tăng cường can dự do sự trỗi dậy mạnh mẽ của Trung Quốc, đặc biệt là các hành động bành trướng và quân sự hóa Biển Đông. GDP Trung Quốc năm 2019 đạt khoảng 14.360 tỷ USD, với ngân sách quốc phòng tăng lên 177 tỷ USD, tạo ra thách thức lớn đối với vị thế siêu cường của Mỹ. Mỹ coi Biển Đông là điểm nóng chiến lược cần kiểm soát để duy trì ảnh hưởng khu vực.

  2. Mục tiêu chính sách của Mỹ:
    Mỹ nhằm duy trì tự do hàng hải, bảo vệ lợi ích kinh tế và an ninh quốc gia, đồng thời kiềm chế sự mở rộng ảnh hưởng của Trung Quốc. Mỹ cũng muốn củng cố vai trò và vị thế của mình trong khu vực, thông qua việc tăng cường liên minh và hợp tác với các quốc gia Đông Nam Á và các đồng minh như Nhật Bản, Ấn Độ, Úc.

  3. Biện pháp can dự của Mỹ:

    • Tăng cường hiện diện quân sự với các hoạt động tuần tra tự do hàng hải (FONOP), năm 2019 có 9 cuộc tuần tra, tăng so với 6 lần năm 2017 và 5 lần năm 2018.
    • Tăng cường hợp tác quân sự, diễn tập chung với các đồng minh và đối tác trong khu vực.
    • Sử dụng các biện pháp pháp lý và ngoại giao, như tham gia công hàm phản đối yêu sách chủ quyền phi lý của Trung Quốc, thúc đẩy giải quyết tranh chấp theo luật pháp quốc tế.
    • Áp dụng các biện pháp kinh tế, bao gồm chiến tranh thương mại nhằm gây sức ép lên Trung Quốc.

  4. Tác động của hoạt động can dự:
    Hoạt động của Mỹ đã góp phần làm gia tăng căng thẳng trong khu vực nhưng cũng tạo ra sự cân bằng quyền lực, giúp các quốc gia Đông Nam Á có thêm sự lựa chọn trong chính sách đối ngoại. Tuy nhiên, sự đối đầu Mỹ - Trung cũng làm tăng nguy cơ xung đột quân sự, đòi hỏi các bên cần có cơ chế quản lý xung đột hiệu quả.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính dẫn đến sự gia tăng can dự của Mỹ là sự trỗi dậy nhanh chóng và quyết đoán của Trung Quốc tại Biển Đông, với các hành động như xây dựng đảo nhân tạo, quân sự hóa các thực thể tranh chấp, vi phạm phán quyết của Tòa Trọng tài quốc tế năm 2016. Mỹ đã chuyển từ chính sách can dự giới hạn dưới thời Obama sang chính sách cứng rắn, quyết liệt hơn dưới thời Trump, thể hiện qua tần suất tuần tra tăng, các tuyên bố công khai phản đối và các biện pháp pháp lý, kinh tế.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, luận văn làm rõ hơn sự khác biệt trong chính sách Mỹ qua hai thời kỳ, đồng thời phân tích sâu sắc các tác động đa chiều của hoạt động can dự Mỹ đối với khu vực và Việt Nam. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tần suất tuần tra của Mỹ qua các năm, bảng so sánh chính sách dưới hai thời kỳ, và sơ đồ mạng lưới liên minh Mỹ tại khu vực.

Ý nghĩa của nghiên cứu giúp các nhà hoạch định chính sách Việt Nam hiểu rõ hơn về động lực và chiến lược của Mỹ, từ đó xây dựng các chiến lược ngoại giao, an ninh phù hợp nhằm bảo vệ chủ quyền và lợi ích quốc gia trong bối cảnh cạnh tranh chiến lược ngày càng gay gắt.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng chiến lược ngoại giao chủ động, linh hoạt:
    Việt Nam cần phát triển chiến lược ngoại giao đa phương và song phương nhằm cân bằng quan hệ với các cường quốc, tận dụng sự can dự của Mỹ để kiềm chế các hành động đơn phương của Trung Quốc, đồng thời duy trì quan hệ hợp tác ổn định với Trung Quốc. Thời gian thực hiện: ngay lập tức và liên tục.

  2. Tăng cường năng lực quốc phòng và an ninh biển:
    Đẩy mạnh hiện đại hóa lực lượng hải quân, cảnh sát biển và các lực lượng liên quan để bảo vệ chủ quyền, đảm bảo an ninh hàng hải, đồng thời tham gia các hoạt động tập trận chung với các đối tác nhằm nâng cao khả năng phối hợp. Thời gian: 3-5 năm.

  3. Mở rộng hợp tác quốc tế và khu vực:
    Tích cực tham gia các diễn đàn đa phương như ASEAN, ARF, EAS, thúc đẩy xây dựng Bộ Quy tắc Ứng xử (COC) tại Biển Đông nhằm giảm thiểu xung đột, tăng cường hợp tác phát triển bền vững. Thời gian: liên tục, ưu tiên trong 2 năm tới.

  4. Đẩy mạnh nghiên cứu và truyền thông về luật pháp quốc tế:
    Tăng cường nghiên cứu, phổ biến kiến thức về Công ước Liên Hợp Quốc về Luật Biển 1982 (UNCLOS) và các phán quyết quốc tế để nâng cao nhận thức trong nước và quốc tế, tạo cơ sở pháp lý vững chắc cho các hoạt động bảo vệ chủ quyền. Thời gian: 1-2 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà hoạch định chính sách và ngoại giao:
    Giúp hiểu rõ bối cảnh, động lực và chiến lược can dự của Mỹ tại Biển Đông, từ đó xây dựng các chính sách phù hợp nhằm bảo vệ lợi ích quốc gia và duy trì ổn định khu vực.

  2. Các chuyên gia nghiên cứu quan hệ quốc tế và an ninh khu vực:
    Cung cấp phân tích sâu sắc về cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung, các yếu tố tác động và xu hướng phát triển chính sách, hỗ trợ nghiên cứu và giảng dạy chuyên ngành.

  3. Lực lượng quốc phòng và an ninh biển:
    Nắm bắt các hoạt động quân sự, chiến lược an ninh của Mỹ và các cường quốc khác tại Biển Đông để nâng cao năng lực ứng phó, phối hợp và xây dựng kế hoạch bảo vệ chủ quyền.

  4. Các tổ chức quốc tế và khu vực:
    Hỗ trợ trong việc xây dựng các cơ chế hợp tác, giải quyết tranh chấp và duy trì hòa bình, ổn định tại Biển Đông thông qua hiểu biết về chính sách và hoạt động của các bên liên quan.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao Mỹ lại quan tâm đến Biển Đông?
    Mỹ coi Biển Đông là tuyến hàng hải chiến lược quan trọng, nơi vận chuyển khoảng 45% thương mại biển toàn cầu, đồng thời là khu vực có nguồn tài nguyên dầu khí và hải sản phong phú. An ninh hàng hải và tự do giao thông tại đây là lợi ích quốc gia trọng yếu của Mỹ.

  2. Chính sách của Mỹ tại Biển Đông có thay đổi như thế nào từ 2009 đến 2020?
    Dưới thời Obama, Mỹ có chính sách can dự giới hạn, tập trung vào ngoại giao và hợp tác đa phương. Đến thời Trump, chính sách trở nên cứng rắn hơn với các hoạt động tuần tra quân sự thường xuyên, biện pháp pháp lý và kinh tế nhằm kiềm chế Trung Quốc.

  3. Hoạt động tuần tra tự do hàng hải (FONOP) của Mỹ có ý nghĩa gì?
    FONOP nhằm khẳng định quyền tự do đi lại trên các vùng biển quốc tế, thách thức các yêu sách chủ quyền phi pháp, đặc biệt của Trung Quốc tại Biển Đông, qua đó duy trì trật tự dựa trên luật pháp quốc tế.

  4. Tác động của hoạt động can dự Mỹ đối với Việt Nam là gì?
    Hoạt động này vừa tạo cơ hội cho Việt Nam tăng cường hợp tác quốc tế, vừa đặt ra thách thức trong việc cân bằng quan hệ với các cường quốc, đòi hỏi Việt Nam phải có chiến lược ngoại giao và quốc phòng phù hợp để bảo vệ chủ quyền.

  5. Việt Nam nên làm gì để ứng phó với sự can dự của Mỹ tại Biển Đông?
    Việt Nam cần xây dựng chiến lược ngoại giao đa phương, tăng cường năng lực quốc phòng, mở rộng hợp tác quốc tế và nâng cao nhận thức về luật pháp quốc tế nhằm bảo vệ lợi ích quốc gia và duy trì hòa bình, ổn định khu vực.

Kết luận

  • Hoạt động can dự của Mỹ tại Biển Đông từ 2009 đến 2020 chịu ảnh hưởng bởi sự trỗi dậy mạnh mẽ của Trung Quốc và các yếu tố địa chính trị khu vực, với sự chuyển biến rõ rệt giữa hai thời kỳ Obama và Trump.
  • Mỹ sử dụng đa dạng biện pháp từ ngoại giao, quân sự, pháp lý đến kinh tế nhằm bảo vệ lợi ích quốc gia và kiềm chế Trung Quốc tại Biển Đông.
  • Các hoạt động này đã làm gia tăng căng thẳng nhưng cũng góp phần tạo ra sự cân bằng quyền lực trong khu vực, đồng thời đặt ra thách thức cho các quốc gia ven biển, trong đó có Việt Nam.
  • Việt Nam cần xây dựng chiến lược ngoại giao và quốc phòng chủ động, linh hoạt, tăng cường hợp tác quốc tế và nâng cao năng lực bảo vệ chủ quyền.
  • Nghiên cứu này cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để các nhà hoạch định chính sách, chuyên gia và lực lượng quốc phòng có thể tham khảo, từ đó đề xuất các bước đi phù hợp trong bối cảnh cạnh tranh chiến lược ngày càng phức tạp.

Call-to-action: Các cơ quan chức năng và nhà nghiên cứu cần tiếp tục theo dõi, cập nhật chính sách và diễn biến tại Biển Đông, đồng thời tăng cường hợp tác nghiên cứu đa ngành để xây dựng các giải pháp toàn diện, bảo vệ lợi ích quốc gia trong bối cảnh quốc tế biến động.