Tổng quan nghiên cứu

Bảo hiểm xã hội (BHXH) là một trong những trụ cột quan trọng của hệ thống an sinh xã hội, góp phần ổn định đời sống và phát triển kinh tế - xã hội. Tại Việt Nam, bên cạnh BHXH bắt buộc, BHXH tự nguyện (BHXHTN) được triển khai từ năm 2008 nhằm mở rộng đối tượng tham gia, đặc biệt là người lao động tự do. Tuy nhiên, theo ước tính, tính đến tháng 10 năm 2018, trong số khoảng 60 triệu người trong độ tuổi lao động, chỉ có khoảng 251.000 người tham gia BHXHTN, chiếm tỷ lệ rất thấp so với 35 triệu lao động khu vực phi chính thức. Đáng chú ý, 60% trong số người tham gia BHXHTN đã từng tham gia BHXH bắt buộc, cho thấy gần 98% lao động phi chính thức vẫn chưa được bảo hiểm xã hội bao phủ.

Huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội, là một trong những địa phương có tỷ lệ người tham gia BHXHTN cao hơn mức trung bình nhờ công tác tuyên truyền và hỗ trợ tích cực. Nghiên cứu tập trung tại hai xã Uy Nỗ và Cổ Loa trong giai đoạn từ tháng 01/2018 đến tháng 08/2018 nhằm khảo sát thực trạng tham gia BHXHTN của người lao động, đánh giá các hoạt động hỗ trợ và đề xuất giải pháp nâng cao tỷ lệ tham gia. Mục tiêu nghiên cứu là làm rõ các yếu tố ảnh hưởng đến quyết định tham gia BHXHTN, vai trò của nhân viên công tác xã hội trong hỗ trợ người lao động, đồng thời góp phần hoàn thiện chính sách an sinh xã hội tại địa phương.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đảm bảo an sinh xã hội cho nhóm lao động tự do, góp phần giảm thiểu rủi ro tài chính khi về già và nâng cao chất lượng cuộc sống. Kết quả nghiên cứu cũng cung cấp cơ sở khoa học cho các cơ quan quản lý và tổ chức công tác xã hội trong việc thiết kế các chương trình hỗ trợ phù hợp, góp phần phát triển bền vững hệ thống BHXH tự nguyện tại Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu vận dụng ba lý thuyết chính để phân tích và giải thích hành vi tham gia BHXHTN của người lao động:

  1. Lý thuyết hệ thống: Nhấn mạnh mối quan hệ tương tác giữa cá nhân và môi trường xã hội, trong đó cá nhân là một phần của hệ thống gồm gia đình, cộng đồng, tổ chức xã hội và các cơ quan nhà nước. Lý thuyết này giúp hiểu được cách thức các yếu tố xã hội ảnh hưởng đến quyết định tham gia BHXHTN và vai trò của các hệ thống hỗ trợ trong việc thúc đẩy sự tham gia.

  2. Thuyết nhu cầu của Maslow: Phân loại nhu cầu của con người thành các bậc thang từ nhu cầu sinh lý cơ bản đến nhu cầu tự khẳng định bản thân. Nhu cầu an toàn và ổn định tài chính khi về già được xem là động lực quan trọng thúc đẩy người lao động tham gia BHXHTN nhằm đảm bảo cuộc sống an toàn, ổn định.

  3. Thuyết lựa chọn hợp lý: Giải thích hành vi của cá nhân dựa trên sự cân nhắc chi phí và lợi ích. Người lao động sẽ lựa chọn tham gia BHXHTN nếu nhận thấy lợi ích thu được vượt trội so với chi phí đóng góp, đồng thời cân nhắc các yếu tố như mức đóng, quyền lợi hưởng và khả năng tài chính cá nhân.

Các khái niệm chuyên ngành được sử dụng bao gồm: bảo hiểm xã hội tự nguyện, người lao động tự do, công tác xã hội, hỗ trợ xã hội, quyền lợi hưu trí và tử tuất.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp phân tích tài liệu và khảo sát thực địa:

  • Nguồn dữ liệu: Dữ liệu thứ cấp được thu thập từ các văn bản pháp luật như Luật BHXH số 58/2014/QH13, Nghị định số 134/2015/NĐ-CP, Thông tư số 01/2016/TT-BLĐTBXH; các báo cáo ngành BHXH Việt Nam; các nghiên cứu trước đây về BHXHTN. Dữ liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát 153 người lao động tại hai xã Uy Nỗ và Cổ Loa, trong đó có 74 người tham gia BHXHTN và 79 người chưa tham gia.

  • Phương pháp chọn mẫu: Sử dụng phương pháp chọn mẫu phi xác suất, tập trung vào nhóm người lao động tự do tại địa phương có đặc điểm đa dạng về độ tuổi, trình độ học vấn và nghề nghiệp nhằm phản ánh thực trạng tham gia BHXHTN.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích định lượng số liệu khảo sát bằng thống kê mô tả, phân tích tương quan để đánh giá mối quan hệ giữa các biến như tuổi tác, trình độ học vấn, mức thu nhập với tỷ lệ tham gia BHXHTN. Phân tích định tính thông qua quan sát và phỏng vấn sâu nhằm hiểu rõ hơn về nhận thức, thái độ và các khó khăn của người lao động trong việc tham gia BHXHTN.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được tiến hành từ tháng 01/2018 đến tháng 08/2018, bao gồm giai đoạn thu thập dữ liệu, phân tích và tổng hợp kết quả.

Phương pháp công tác xã hội cá nhân được áp dụng trong quá trình can thiệp hỗ trợ người lao động, bao gồm 7 bước: tiếp cận thân chủ, thu thập dữ liệu, lập kế hoạch hỗ trợ, thực hiện hoạt động hỗ trợ, đánh giá và kết thúc can thiệp. Kỹ năng giao tiếp, tham vấn và đánh giá được sử dụng để nâng cao hiệu quả hỗ trợ.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ tham gia BHXHTN còn thấp: Trong số 153 người khảo sát, chỉ có 48,4% tham gia BHXHTN, phản ánh tỷ lệ tham gia còn hạn chế so với tổng số lao động tự do tại địa phương. Tỷ lệ này cao hơn mức trung bình toàn quốc nhưng vẫn chưa đáp ứng kỳ vọng chính sách.

  2. Trình độ học vấn ảnh hưởng đến nhận thức và tham gia BHXHTN: Khoảng 77% người tham gia BHXHTN có trình độ từ trung học cơ sở trở lên, trong khi nhóm chưa tham gia chủ yếu có trình độ thấp hơn. Điều này cho thấy trình độ học vấn là yếu tố quan trọng tác động đến khả năng tiếp cận và hiểu biết về BHXHTN.

  3. Nhận thức về quyền lợi BHXHTN còn hạn chế: Chỉ khoảng 55% người lao động hiểu rõ các quyền lợi khi tham gia BHXHTN, đặc biệt là về chế độ hưu trí và tử tuất. Nhiều người chưa biết đến các phương thức đóng và mức đóng linh hoạt, dẫn đến sự e ngại khi tham gia.

  4. Khó khăn về tài chính và thông tin là rào cản lớn: Hơn 60% người chưa tham gia BHXHTN cho biết lý do chính là thu nhập không ổn định, không đủ khả năng đóng phí đều đặn. Ngoài ra, việc thiếu thông tin và chưa được hỗ trợ kịp thời cũng làm giảm động lực tham gia.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy, mặc dù huyện Đông Anh đã có nhiều nỗ lực trong công tác tuyên truyền và hỗ trợ người lao động tham gia BHXHTN, tỷ lệ tham gia vẫn còn khiêm tốn. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây tại các địa phương khác, cho thấy sự khó khăn chung trong việc mở rộng đối tượng tham gia BHXHTN tại Việt Nam.

Việc trình độ học vấn ảnh hưởng tích cực đến nhận thức và tham gia BHXHTN phản ánh đúng lý thuyết hệ thống và thuyết nhu cầu của Maslow, khi người lao động có kiến thức và nhu cầu an toàn cao hơn sẽ chủ động tìm kiếm các giải pháp bảo vệ tài chính cho bản thân. Đồng thời, thuyết lựa chọn hợp lý giải thích rằng người lao động cân nhắc chi phí và lợi ích trước khi quyết định tham gia, do đó các rào cản về tài chính và thông tin là những yếu tố then chốt cần được giải quyết.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ tham gia BHXHTN theo trình độ học vấn và biểu đồ tròn phân tích các lý do chưa tham gia BHXHTN. Bảng tương quan giữa tuổi tác, thu nhập và thời gian tham gia BHXHTN cũng giúp minh họa mối quan hệ giữa các biến.

Kết quả nghiên cứu nhấn mạnh vai trò quan trọng của nhân viên công tác xã hội trong việc cung cấp thông tin, tư vấn và hỗ trợ người lao động vượt qua các rào cản, từ đó nâng cao tỷ lệ tham gia BHXHTN.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác tuyên truyền, phổ biến chính sách BHXHTN: Sử dụng đa dạng các kênh truyền thông, tổ chức các buổi hội thảo, tọa đàm tại các xã, thôn để nâng cao nhận thức của người lao động về quyền lợi và phương thức tham gia BHXHTN. Thời gian thực hiện: trong vòng 12 tháng tới. Chủ thể thực hiện: cơ quan BHXH huyện phối hợp với chính quyền địa phương và nhân viên công tác xã hội.

  2. Mở rộng và linh hoạt các phương thức đóng BHXHTN: Đề xuất bổ sung các gói đóng ngắn hạn, linh hoạt phù hợp với thu nhập không ổn định của người lao động tự do, giúp họ dễ dàng tham gia và duy trì đóng phí. Thời gian thực hiện: 18 tháng. Chủ thể thực hiện: Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội phối hợp với BHXH Việt Nam.

  3. Đào tạo và nâng cao năng lực nhân viên công tác xã hội: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về kỹ năng tư vấn, hỗ trợ người lao động tham gia BHXHTN, đặc biệt tập trung vào kỹ năng giao tiếp và tham vấn cá nhân. Thời gian thực hiện: 6 tháng. Chủ thể thực hiện: Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, phối hợp với BHXH huyện.

  4. Hỗ trợ tài chính cho nhóm lao động có thu nhập thấp: Xây dựng các chính sách hỗ trợ đóng phí BHXHTN cho người lao động nghèo, người dân tộc thiểu số và các nhóm yếu thế khác nhằm giảm bớt gánh nặng tài chính. Thời gian thực hiện: 24 tháng. Chủ thể thực hiện: UBND huyện, Sở Lao động - Thương binh và Xã hội.

  5. Phát triển hệ thống đại lý thu BHXHTN tại các thôn, bản: Mở rộng mạng lưới đại lý thu để người lao động dễ dàng tiếp cận dịch vụ, giảm chi phí và thời gian đi lại. Thời gian thực hiện: 12 tháng. Chủ thể thực hiện: BHXH huyện phối hợp với các tổ chức xã hội địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về lao động và an sinh xã hội: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng, điều chỉnh chính sách BHXHTN phù hợp với đặc điểm lao động tự do tại địa phương, nâng cao hiệu quả triển khai.

  2. Nhân viên công tác xã hội và tổ chức xã hội: Áp dụng các phương pháp hỗ trợ, tư vấn người lao động tham gia BHXHTN, từ đó nâng cao năng lực chuyên môn và hiệu quả công tác.

  3. Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành công tác xã hội, chính sách công: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp nghiên cứu và kết quả thực tiễn để phát triển các đề tài nghiên cứu liên quan đến an sinh xã hội và bảo hiểm xã hội.

  4. Người lao động tự do và cộng đồng dân cư tại các địa phương: Nắm bắt thông tin về quyền lợi, phương thức tham gia BHXHTN, từ đó chủ động tham gia để bảo vệ quyền lợi của bản thân và gia đình.

Câu hỏi thường gặp

  1. BHXH tự nguyện là gì và ai có thể tham gia?
    BHXH tự nguyện là loại hình bảo hiểm xã hội mà người lao động tự do có thể tự nguyện tham gia, lựa chọn mức đóng phù hợp với thu nhập để hưởng các chế độ hưu trí và tử tuất. Đối tượng tham gia là công dân Việt Nam từ 15 tuổi đến dưới 60 tuổi, không thuộc diện BHXH bắt buộc.

  2. Quyền lợi khi tham gia BHXHTN gồm những gì?
    Người tham gia BHXHTN được hưởng chế độ hưu trí hàng tháng hoặc trợ cấp một lần khi nghỉ hưu, chế độ tử tuất cho thân nhân khi người tham gia qua đời. Ngoài ra, người hưởng lương hưu còn được cấp thẻ bảo hiểm y tế.

  3. Tại sao tỷ lệ tham gia BHXHTN còn thấp?
    Nguyên nhân chính là do người lao động tự do có thu nhập không ổn định, thiếu thông tin về chính sách, chưa hiểu rõ quyền lợi và phương thức đóng, cùng với sự hạn chế trong công tác tuyên truyền và hỗ trợ.

  4. Nhân viên công tác xã hội đóng vai trò gì trong việc hỗ trợ tham gia BHXHTN?
    Nhân viên công tác xã hội là cầu nối giữa người lao động và các nguồn lực xã hội, cung cấp thông tin, tư vấn, hỗ trợ giải quyết khó khăn, giúp người lao động hiểu và tham gia BHXHTN hiệu quả hơn.

  5. Làm thế nào để người lao động tự do có thể tham gia BHXHTN dễ dàng hơn?
    Cần có các chính sách hỗ trợ tài chính, mở rộng phương thức đóng linh hoạt, phát triển mạng lưới đại lý thu tại địa phương, đồng thời tăng cường tuyên truyền và đào tạo nhân viên công tác xã hội để hỗ trợ người lao động.

Kết luận

  • Tỷ lệ người lao động tại huyện Đông Anh tham gia BHXHTN còn thấp, chủ yếu do hạn chế về nhận thức và khả năng tài chính.
  • Trình độ học vấn và nhận thức về quyền lợi BHXHTN có ảnh hưởng tích cực đến quyết định tham gia của người lao động.
  • Nhân viên công tác xã hội đóng vai trò quan trọng trong việc hỗ trợ, tư vấn và nâng cao tỷ lệ tham gia BHXHTN.
  • Cần thiết triển khai các giải pháp đồng bộ về tuyên truyền, hỗ trợ tài chính, đào tạo nhân lực và mở rộng phương thức đóng để thúc đẩy BHXHTN.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho các cơ quan quản lý và tổ chức công tác xã hội trong việc phát triển chính sách BHXHTN tại địa phương.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan chức năng và tổ chức xã hội cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất nhằm nâng cao hiệu quả chính sách BHXHTN, góp phần đảm bảo an sinh xã hội bền vững cho người lao động tự do.