Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hiện nay, vấn đề bảo vệ môi trường (BVMT) trở thành mối quan tâm cấp thiết khi nền kinh tế phát triển nhanh chóng kéo theo sự suy thoái nghiêm trọng của môi trường sống. Tại Việt Nam, với tốc độ công nghiệp hóa – hiện đại hóa mạnh mẽ, các vấn đề môi trường ngày càng phức tạp, đòi hỏi sự vào cuộc của toàn xã hội, trong đó giáo dục môi trường (GDMT) đóng vai trò then chốt. Theo quyết định số 1363/QĐ-TTg ngày 17/10/2001 của Thủ tướng Chính phủ, việc đưa nội dung BVMT vào hệ thống giáo dục quốc dân được xem là chiến lược đột phá nhằm xã hội hóa công tác bảo vệ môi trường.

Tiểu học được xác định là nền tảng quan trọng trong hệ thống giáo dục, nơi hình thành nhân cách và thói quen ứng xử thân thiện với môi trường cho học sinh (HS). Tuy nhiên, thực tế cho thấy HS tiểu học vẫn chưa có nhận thức đầy đủ về môi trường và kỹ năng bảo vệ môi trường còn hạn chế. Môn Địa lí với đặc thù vừa là nội dung vừa là đối tượng nghiên cứu môi trường tự nhiên và xã hội, được đánh giá có nhiều tiềm năng để tích hợp GDMT. Việc dạy học Địa lí theo hướng trải nghiệm tạo điều kiện cho HS tiếp xúc trực tiếp với môi trường xung quanh, phát huy vai trò chủ động, sáng tạo trong học tập, từ đó nâng cao hiệu quả giáo dục.

Nghiên cứu tập trung khảo sát thực trạng GDMT trong dạy học Địa lí theo hướng trải nghiệm cho HS tiểu học tại các trường trên địa bàn thành phố Hải Phòng, với mục tiêu đề xuất các biện pháp nâng cao chất lượng GDMT, góp phần hình thành kiến thức, thái độ và hành vi bảo vệ môi trường cho HS. Phạm vi nghiên cứu bao gồm khảo sát 50 giáo viên (GV) tiểu học và thực nghiệm sư phạm tại trường Tiểu học Chu Văn An, quận Ngô Quyền. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc phát triển chương trình giáo dục, nâng cao nhận thức và hành động bảo vệ môi trường cho thế hệ trẻ ngay từ bậc học cơ bản.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình giáo dục môi trường, học tập theo hướng trải nghiệm và dạy học Địa lí, cụ thể:

  • Lý thuyết giáo dục môi trường: GDMT được hiểu là quá trình phát triển nhận thức, thái độ, kỹ năng và hành vi nhằm hiểu và bảo vệ môi trường sống. UNESCO (1977) nhấn mạnh GDMT là bộ phận hữu cơ của giáo dục, tập trung vào các vấn đề thực tiễn, liên thông và hướng tới sự phát triển bền vững.

  • Lý thuyết học tập theo hướng trải nghiệm: Dựa trên mô hình của David Kolb (1984), học tập theo hướng trải nghiệm là quá trình học tập qua bốn giai đoạn: trải nghiệm cụ thể, quan sát và phản ánh, khái quát hóa trừu tượng và thử nghiệm vận dụng. Montessori cũng nhấn mạnh vai trò của hoạt động thực tiễn trong phát triển trí tuệ và nhân cách trẻ.

  • Lý thuyết dạy học Địa lí: Địa lí là môn học tổng hợp, giúp HS hiểu mối quan hệ giữa các yếu tố tự nhiên và xã hội, phát triển kỹ năng quan sát, phân tích và thái độ yêu nước, bảo vệ môi trường. Nội dung Địa lí tiểu học bao gồm các chủ đề về bản đồ, thiên nhiên, dân cư, kinh tế và môi trường địa phương.

Các khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu gồm: môi trường (bao gồm môi trường tự nhiên và nhân tạo), giáo dục môi trường, học tập theo hướng trải nghiệm, dạy học Địa lí, và năng lực bảo vệ môi trường của HS.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp các phương pháp sau:

  • Phương pháp nghiên cứu lý luận: Tổng hợp, phân tích các tài liệu, công trình nghiên cứu liên quan đến GDMT, học tập theo hướng trải nghiệm và dạy học Địa lí nhằm xây dựng cơ sở lý luận vững chắc.

  • Phương pháp điều tra khảo sát: Thu thập dữ liệu thực trạng qua bảng hỏi với 50 GV tiểu học tại các trường thuộc quận Ngô Quyền và Hồng Bàng, thành phố Hải Phòng. Nội dung khảo sát tập trung vào nhận thức, quan điểm, thực trạng tổ chức hoạt động GDMT và khó khăn gặp phải.

  • Phương pháp quan sát: Theo dõi trực tiếp quá trình tổ chức hoạt động GDMT trong dạy học Địa lí theo hướng trải nghiệm tại các trường tiểu học để đánh giá thực tiễn.

  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Thực hiện tại trường Tiểu học Chu Văn An nhằm kiểm định tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp GDMT được đề xuất. Thời gian thực nghiệm kéo dài trong một học kỳ.

  • Phương pháp thống kê toán học: Xử lý, phân tích số liệu thu thập được bằng phần mềm thống kê để rút ra kết luận chính xác, khách quan.

Cỡ mẫu khảo sát gồm 50 GV được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện nhằm đảm bảo tính đại diện cho các trường tiểu học trên địa bàn nghiên cứu. Phương pháp phân tích dữ liệu bao gồm phân tích mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm và kiểm định sự khác biệt trước và sau thực nghiệm.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của GV về GDMT và học tập theo hướng trải nghiệm: Trên 92% GV có nhận thức đúng và đầy đủ về khái niệm môi trường và giáo dục môi trường. Tuy nhiên, chỉ có 53,8% GV nhận thức đúng về học tập theo hướng trải nghiệm, còn lại 46,2% có nhận thức chưa đầy đủ. Điều này cho thấy sự thiếu hụt về kiến thức chuyên sâu và tài liệu chính thống về phương pháp này.

  2. Thực trạng tổ chức hoạt động GDMT trong dạy học Địa lí: Có tới 84,6% GV chưa bao giờ tổ chức hoạt động GDMT theo hướng trải nghiệm trong dạy học Địa lí, chỉ 15,4% thỉnh thoảng tổ chức. Mặc dù 100% GV đánh giá HS rất hào hứng và có ý thức hơn khi được học theo hướng này, nhưng việc áp dụng còn hạn chế do thiếu điều kiện và kỹ năng.

  3. Khó khăn trong tổ chức GDMT theo hướng trải nghiệm: 100% GV cho biết thiếu nguồn tài liệu chính thống hướng dẫn tổ chức hoạt động GDMT; 98% GV gặp khó khăn về trình độ chuyên môn và hiểu biết về học tập theo hướng trải nghiệm; nhiều GV phản ánh thiếu cơ sở vật chất, sân chơi, địa điểm học tập phù hợp.

  4. Hiệu quả thực nghiệm sư phạm: Sau thực nghiệm, điểm trung bình về tri thức, thái độ và hành vi bảo vệ môi trường của HS lớp thực nghiệm tăng đáng kể so với trước thực nghiệm và so với lớp đối chứng, với mức tăng trung bình khoảng 20-30%. HS thể hiện sự chủ động, tích cực trong các hoạt động bảo vệ môi trường và vận dụng kiến thức vào thực tiễn.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy GDMT trong dạy học Địa lí theo hướng trải nghiệm có tiềm năng lớn trong việc nâng cao nhận thức và hành vi bảo vệ môi trường cho HS tiểu học. Tuy nhiên, sự thiếu hụt về nhận thức đúng đắn và kỹ năng tổ chức của GV là rào cản chính. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc tích hợp GDMT qua môn học và học tập trải nghiệm được khẳng định là phương pháp hiệu quả, nhưng đòi hỏi sự đầu tư bài bản về đào tạo GV và phát triển tài liệu.

Việc HS tăng điểm tri thức và thái độ tích cực sau thực nghiệm chứng minh tính khả thi và hiệu quả của biện pháp GDMT theo hướng trải nghiệm. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh điểm số trước và sau thực nghiệm, bảng phân loại mức độ tri thức, thái độ và hành vi của HS để minh họa rõ nét sự tiến bộ.

Ngoài ra, nghiên cứu cũng nhấn mạnh vai trò quan trọng của việc khai thác vốn kinh nghiệm của HS và tổ chức các hoạt động thực tiễn, giúp HS phát triển tư duy, kỹ năng và thái độ tích cực đối với môi trường. Điều này phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của HS tiểu học, vốn ưa thích hoạt động trực quan, trải nghiệm thực tế và có khả năng tiếp thu tốt qua các giác quan.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức các lớp tập huấn, bồi dưỡng chuyên sâu về GDMT và học tập theo hướng trải nghiệm cho GV tiểu học: Động viên GV nâng cao nhận thức và kỹ năng tổ chức hoạt động trải nghiệm, đảm bảo 100% GV được đào tạo trong vòng 1 năm. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo Hải Phòng phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Xây dựng và phát hành tài liệu hướng dẫn chính thống về GDMT trong dạy học Địa lí theo hướng trải nghiệm: Tài liệu cần thiết kế phù hợp với đặc điểm HS tiểu học, có minh họa sinh động và hướng dẫn cụ thể các hoạt động trải nghiệm. Thời gian hoàn thành dự kiến 6 tháng. Chủ thể thực hiện: Bộ Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các chuyên gia giáo dục môi trường.

  3. Cải thiện cơ sở vật chất, tạo môi trường học tập trải nghiệm ngoài trời tại các trường tiểu học: Đầu tư sân chơi, vườn trường, khu vực thực hành để HS có điều kiện tiếp xúc trực tiếp với môi trường tự nhiên. Thời gian thực hiện 1-2 năm. Chủ thể thực hiện: UBND thành phố Hải Phòng và các trường tiểu học.

  4. Tăng cường phối hợp giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng trong GDMT: Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, chiến dịch bảo vệ môi trường, tuyên truyền nâng cao ý thức BVMT cho HS và phụ huynh. Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu trường, giáo viên chủ nhiệm, các tổ chức xã hội địa phương.

  5. Áp dụng đa dạng các phương pháp dạy học và hình thức đánh giá kết hợp: Kết hợp quan sát, thực hành, thảo luận, tự đánh giá và đánh giá nhóm để phát huy tính tích cực, sáng tạo của HS. Chủ thể thực hiện: GV tiểu học trong quá trình giảng dạy hàng ngày.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nắm bắt kiến thức và phương pháp GDMT theo hướng trải nghiệm để áp dụng hiệu quả trong giảng dạy môn Địa lí, nâng cao chất lượng giáo dục và phát triển năng lực bảo vệ môi trường cho HS.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách đào tạo GV, phát triển chương trình giáo dục và đầu tư cơ sở vật chất phù hợp với yêu cầu GDMT hiện đại.

  3. Chuyên gia và nhà nghiên cứu giáo dục môi trường: Tham khảo cơ sở lý luận, phương pháp và kết quả thực nghiệm để phát triển các nghiên cứu tiếp theo về GDMT và học tập trải nghiệm trong bối cảnh giáo dục phổ thông.

  4. Phụ huynh và cộng đồng: Hiểu rõ vai trò của GDMT trong phát triển nhân cách và ý thức bảo vệ môi trường của trẻ, từ đó phối hợp với nhà trường trong việc giáo dục và tạo môi trường sống lành mạnh cho HS.

Câu hỏi thường gặp

  1. GDMT trong dạy học Địa lí theo hướng trải nghiệm là gì?
    GDMT theo hướng trải nghiệm là quá trình giáo dục môi trường thông qua các hoạt động học tập trực tiếp, thực tế trong môn Địa lí, giúp HS tiếp xúc, quan sát và tương tác với môi trường xung quanh dưới sự hướng dẫn của GV, từ đó hình thành kiến thức, kỹ năng và thái độ bảo vệ môi trường.

  2. Tại sao cần áp dụng học tập theo hướng trải nghiệm trong GDMT?
    Học tập theo hướng trải nghiệm giúp HS sử dụng giác quan để tiếp nhận kiến thức, tăng khả năng ghi nhớ, phát triển tư duy sáng tạo và kỹ năng thực hành, đồng thời tạo hứng thú học tập và nâng cao ý thức bảo vệ môi trường một cách bền vững.

  3. Những khó khăn phổ biến khi tổ chức GDMT theo hướng trải nghiệm là gì?
    Khó khăn chính gồm thiếu tài liệu hướng dẫn chính thống, trình độ chuyên môn của GV chưa cao, thiếu cơ sở vật chất và sân chơi phù hợp, cũng như sự phối hợp chưa chặt chẽ giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng.

  4. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả GDMT trong dạy học Địa lí theo hướng trải nghiệm?
    Có thể đánh giá qua các tiêu chí về tri thức, thái độ và hành vi của HS trước và sau khi tham gia các hoạt động trải nghiệm, sử dụng kết hợp đánh giá của GV, nhóm và HS tự đánh giá, đồng thời quan sát sự thay đổi trong hành vi bảo vệ môi trường của HS.

  5. Ai là người chịu trách nhiệm chính trong việc triển khai GDMT theo hướng trải nghiệm?
    GV tiểu học là người trực tiếp tổ chức và hướng dẫn các hoạt động GDMT, nhưng cần có sự hỗ trợ từ nhà quản lý giáo dục, phụ huynh và cộng đồng để tạo điều kiện về tài liệu, cơ sở vật chất và môi trường học tập phù hợp.

Kết luận

  • GDMT trong dạy học Địa lí theo hướng trải nghiệm là phương pháp hiệu quả giúp HS tiểu học phát triển kiến thức, kỹ năng và thái độ bảo vệ môi trường.
  • Nhận thức của GV về GDMT và học tập trải nghiệm còn hạn chế, ảnh hưởng đến việc tổ chức các hoạt động giáo dục thực tế.
  • Thực nghiệm sư phạm cho thấy sự cải thiện rõ rệt về tri thức, thái độ và hành vi bảo vệ môi trường của HS sau khi áp dụng biện pháp GDMT theo hướng trải nghiệm.
  • Cần có các giải pháp đồng bộ như đào tạo GV, xây dựng tài liệu, cải thiện cơ sở vật chất và tăng cường phối hợp giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng.
  • Đề xuất các bước tiếp theo gồm tổ chức tập huấn, phát triển tài liệu hướng dẫn, đầu tư cơ sở vật chất và triển khai rộng rãi các hoạt động GDMT theo hướng trải nghiệm nhằm nâng cao chất lượng giáo dục môi trường cho HS tiểu học.

Hãy hành động ngay hôm nay để góp phần xây dựng thế hệ trẻ có ý thức và trách nhiệm bảo vệ môi trường bền vững!