Tổng quan nghiên cứu

Giáo dục môi trường (GDMT) đóng vai trò then chốt trong việc nâng cao nhận thức và hành vi bảo vệ môi trường, đặc biệt trong bối cảnh môi trường đang bị suy thoái nghiêm trọng do các hiện tượng như ô nhiễm không khí, nguồn nước, và biến đổi khí hậu. Ở Việt Nam, GDMT được xác định là một trong những nhiệm vụ trọng tâm của hệ thống giáo dục quốc dân, nhằm trang bị cho thế hệ trẻ kiến thức, kỹ năng và thái độ tích cực đối với bảo vệ môi trường. Môn Đạo đức lớp 3, với 35 tiết học, là một trong những môn học có thể tích hợp hiệu quả nội dung GDMT thông qua các hoạt động dựa vào trải nghiệm thực tế.

Nghiên cứu tập trung vào việc xây dựng và thực nghiệm quy trình giáo dục môi trường dựa vào trải nghiệm trong dạy học môn Đạo đức lớp 3 tại các trường tiểu học trên địa bàn thành phố Hải Phòng trong năm 2019. Mục tiêu chính là nâng cao hiệu quả GDMT thông qua việc khai thác vốn kinh nghiệm cá nhân học sinh và tổ chức các hoạt động trải nghiệm phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của học sinh tiểu học. Nghiên cứu khảo sát thực trạng nhận thức và thực hành của 100 giáo viên tiểu học, đồng thời thực nghiệm sư phạm tại trường Tiểu học Nguyễn Du, quận Kiến An.

Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc phát triển chương trình GDMT tích hợp vào môn Đạo đức, góp phần hình thành nhân cách và ý thức bảo vệ môi trường cho học sinh tiểu học, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà quản lý giáo dục và giáo viên trong việc tổ chức dạy học hiệu quả.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình giáo dục môi trường và học tập dựa vào trải nghiệm:

  • Lý thuyết giáo dục môi trường: Được định nghĩa theo Hiệp hội Quốc tế về Bảo vệ Tự nhiên (IUCN) là quá trình hình thành nhận thức, kỹ năng và thái độ nhằm hiểu và bảo vệ môi trường. GDMT không chỉ truyền đạt kiến thức mà còn thay đổi hành vi và thái độ của người học đối với môi trường.

  • Lý thuyết học tập dựa vào trải nghiệm của David Kolb: Học tập là quá trình chuyển đổi kinh nghiệm thành kiến thức thông qua các giai đoạn trải nghiệm cụ thể, phản ánh và áp dụng. Lý thuyết nhấn mạnh vai trò của trải nghiệm thực tế trong việc phát triển nhận thức và kỹ năng.

  • Khái niệm về trải nghiệm trong giáo dục: Trải nghiệm là sự tiếp xúc trực tiếp của học sinh với môi trường tự nhiên và xã hội, sử dụng giác quan và vốn kinh nghiệm cá nhân để chiếm lĩnh kiến thức, hình thành kỹ năng và thái độ.

Các khái niệm chính bao gồm: giáo dục môi trường, học tập dựa vào trải nghiệm, vốn kinh nghiệm cá nhân, thái độ và hành vi bảo vệ môi trường, tích hợp nội dung GDMT trong môn Đạo đức.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập từ khảo sát 100 giáo viên tiểu học tại các trường trên địa bàn Hải Phòng (quận Kiến An, Ngô Quyền, huyện An Lão), phỏng vấn sâu 30 giáo viên và phụ huynh, quan sát thực nghiệm sư phạm tại trường Tiểu học Nguyễn Du.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phương pháp thống kê mô tả để xử lý số liệu khảo sát, phân tích nội dung phỏng vấn, so sánh kết quả trước và sau thực nghiệm sư phạm nhằm đánh giá hiệu quả quy trình GDMT dựa vào trải nghiệm.

  • Timeline nghiên cứu: Thực hiện từ tháng 2/2019 đến tháng 11/2019, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, xây dựng nội dung và quy trình, thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: 100 giáo viên được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện tại các trường tiểu học đại diện cho các quận, huyện của Hải Phòng; nhóm thực nghiệm gồm học sinh lớp 3 tại trường Tiểu học Nguyễn Du.

Phương pháp thực nghiệm sư phạm được áp dụng nhằm kiểm chứng tính khả thi và hiệu quả của quy trình GDMT dựa vào trải nghiệm trong dạy học môn Đạo đức lớp 3.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về GDMT và học tập dựa vào trải nghiệm: Trên 90% giáo viên có nhận thức đúng về khái niệm môi trường và GDMT, tuy nhiên chỉ 56% hiểu đầy đủ về học tập dựa vào trải nghiệm. Khoảng 44% giáo viên còn chưa nắm rõ hoặc hiểu chưa đầy đủ về phương pháp này.

  2. Thực trạng tổ chức hoạt động GDMT dựa vào trải nghiệm: Chỉ 15% giáo viên thỉnh thoảng tổ chức hoạt động GDMT dựa vào trải nghiệm trong dạy học môn Đạo đức lớp 3, phần lớn còn lại chưa áp dụng do thiếu tài liệu hướng dẫn, kinh phí và chưa được đào tạo bài bản.

  3. Hiệu quả thực nghiệm sư phạm: Sau khi áp dụng quy trình GDMT dựa vào trải nghiệm, kết quả kiến thức, thái độ và hành vi bảo vệ môi trường của học sinh nhóm thực nghiệm tăng trung bình từ 20% đến 35% so với nhóm đối chứng. Cụ thể, điểm trung bình kiến thức tăng từ 5,8 lên 7,9; thái độ tích cực tăng từ 6,1 lên 8,2; hành vi thân thiện với môi trường tăng từ 5,5 lên 7,8.

  4. Thuận lợi và khó khăn trong tổ chức GDMT dựa vào trải nghiệm: 100% giáo viên đánh giá cao sự tích cực của học sinh khi tham gia hoạt động trải nghiệm; 92% nhận định sự quan tâm của lãnh đạo nhà trường là thuận lợi. Ngược lại, 100% giáo viên cho rằng thiếu tài liệu hướng dẫn, 98% chưa được đào tạo đầy đủ về phương pháp, 92% gặp khó khăn về kinh phí và điều kiện cơ sở vật chất.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy GDMT dựa vào trải nghiệm trong dạy học môn Đạo đức lớp 3 có tác động tích cực rõ rệt đến nhận thức và hành vi của học sinh về bảo vệ môi trường. Việc tổ chức các hoạt động trải nghiệm giúp học sinh tiếp xúc trực tiếp với môi trường thực tế, từ đó hình thành kiến thức sâu sắc và thái độ tích cực hơn so với phương pháp truyền thống chỉ dựa vào lý thuyết và quan sát tranh ảnh.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, kết quả phù hợp với mô hình học tập dựa vào trải nghiệm của Kolb và các nghiên cứu về GDMT tích hợp trong môn học khác, khẳng định vai trò quan trọng của trải nghiệm thực tế trong giáo dục. Tuy nhiên, hạn chế về năng lực sư phạm và tài liệu hướng dẫn là rào cản lớn cần được khắc phục để mở rộng áp dụng.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh điểm trung bình kiến thức, thái độ và hành vi trước và sau thực nghiệm giữa nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng, cũng như bảng tổng hợp thuận lợi và khó khăn của giáo viên trong tổ chức hoạt động.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức đào tạo, bồi dưỡng chuyên sâu cho giáo viên về GDMT dựa vào trải nghiệm trong dạy học môn Đạo đức, nhằm nâng cao năng lực sư phạm và hiểu biết về phương pháp. Thời gian thực hiện trong vòng 6 tháng, do Sở GD&ĐT phối hợp với các trường đại học tổ chức.

  2. Xây dựng và phổ biến tài liệu hướng dẫn chi tiết về tổ chức hoạt động GDMT dựa vào trải nghiệm, bao gồm kế hoạch bài học, kịch bản hoạt động, phương pháp đánh giá. Chủ thể thực hiện là Bộ GD&ĐT và các cơ sở đào tạo giáo viên, hoàn thành trong 1 năm.

  3. Tăng cường đầu tư cơ sở vật chất và kinh phí cho các hoạt động trải nghiệm ngoài lớp học như sân chơi, khu sinh thái mini, trang thiết bị học tập thực tế. Nhà trường phối hợp với chính quyền địa phương và các tổ chức xã hội thực hiện trong 2 năm.

  4. Xây dựng mạng lưới phối hợp giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng để tạo môi trường học tập trải nghiệm đa dạng, an toàn và hiệu quả. Gia đình và cộng đồng được khuyến khích tham gia các hoạt động bảo vệ môi trường cùng học sinh. Thời gian triển khai liên tục, bắt đầu ngay từ năm học tiếp theo.

Các giải pháp trên nhằm nâng cao chất lượng GDMT dựa vào trải nghiệm, góp phần hình thành nhân cách và ý thức bảo vệ môi trường cho học sinh tiểu học, đồng thời tạo tiền đề cho việc nhân rộng mô hình trong toàn ngành giáo dục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nhận được hướng dẫn cụ thể về phương pháp tổ chức GDMT dựa vào trải nghiệm trong dạy học môn Đạo đức, giúp nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực sư phạm.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Có cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo và đầu tư cơ sở vật chất phục vụ GDMT, đồng thời chỉ đạo triển khai các hoạt động giáo dục môi trường trong trường học.

  3. Sinh viên ngành sư phạm và nghiên cứu giáo dục: Tài liệu tham khảo quý giá về lý thuyết và thực tiễn GDMT dựa vào trải nghiệm, giúp nâng cao kiến thức chuyên môn và kỹ năng nghiên cứu.

  4. Các tổ chức xã hội và cộng đồng: Hiểu rõ vai trò phối hợp với nhà trường trong việc tạo môi trường học tập trải nghiệm, từ đó hỗ trợ các hoạt động giáo dục bảo vệ môi trường cho học sinh.

Những đối tượng này có thể áp dụng kết quả nghiên cứu để cải tiến chương trình, phương pháp giảng dạy và tổ chức các hoạt động giáo dục môi trường hiệu quả hơn.

Câu hỏi thường gặp

  1. GDMT dựa vào trải nghiệm là gì?
    GDMT dựa vào trải nghiệm là quá trình giáo dục môi trường thông qua các hoạt động thực tế, giúp học sinh tiếp xúc trực tiếp với môi trường, sử dụng giác quan và vốn kinh nghiệm cá nhân để hình thành kiến thức, kỹ năng và thái độ bảo vệ môi trường.

  2. Tại sao nên tích hợp GDMT vào môn Đạo đức lớp 3?
    Môn Đạo đức lớp 3 giúp hình thành nhân cách và chuẩn mực hành vi cho học sinh. Tích hợp GDMT vào môn này giúp học sinh hiểu rõ trách nhiệm của bản thân đối với môi trường, từ đó phát triển thái độ và hành vi thân thiện với môi trường ngay từ nhỏ.

  3. Những khó khăn chính khi tổ chức GDMT dựa vào trải nghiệm là gì?
    Khó khăn bao gồm thiếu tài liệu hướng dẫn, giáo viên chưa được đào tạo đầy đủ về phương pháp, hạn chế về kinh phí và cơ sở vật chất, cũng như khó khăn trong việc quản lý học sinh khi tham gia các hoạt động trải nghiệm ngoài lớp học.

  4. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả GDMT dựa vào trải nghiệm?
    Hiệu quả được đánh giá qua sự thay đổi về kiến thức, thái độ và hành vi của học sinh trước và sau khi tham gia các hoạt động trải nghiệm, sử dụng các công cụ như bài kiểm tra, quan sát, phỏng vấn và bảng đánh giá hành vi.

  5. Gia đình và cộng đồng có vai trò gì trong GDMT dựa vào trải nghiệm?
    Gia đình và cộng đồng là môi trường học tập quan trọng ngoài nhà trường, hỗ trợ học sinh trải nghiệm thực tế, củng cố kiến thức và hình thành hành vi bảo vệ môi trường. Sự phối hợp chặt chẽ giữa nhà trường và các lực lượng này giúp nâng cao hiệu quả GDMT.

Kết luận

  • GDMT dựa vào trải nghiệm trong dạy học môn Đạo đức lớp 3 là phương pháp hiệu quả giúp học sinh nâng cao kiến thức, thái độ và hành vi bảo vệ môi trường.
  • Nghiên cứu đã xây dựng quy trình GDMT dựa vào trải nghiệm phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của học sinh tiểu học và thực tiễn dạy học tại Hải Phòng.
  • Thực nghiệm sư phạm cho thấy sự cải thiện rõ rệt về nhận thức và hành vi bảo vệ môi trường của học sinh sau khi áp dụng quy trình.
  • Các khó khăn chủ yếu liên quan đến năng lực giáo viên, tài liệu hướng dẫn và điều kiện cơ sở vật chất cần được khắc phục kịp thời.
  • Đề xuất các giải pháp đào tạo, xây dựng tài liệu, đầu tư cơ sở vật chất và tăng cường phối hợp giữa nhà trường, gia đình và cộng đồng nhằm nâng cao chất lượng GDMT.

Next steps: Triển khai đào tạo giáo viên, hoàn thiện tài liệu hướng dẫn và nhân rộng mô hình GDMT dựa vào trải nghiệm trong các trường tiểu học trên toàn quốc.

Call to action: Các nhà quản lý giáo dục và giáo viên tiểu học cần chủ động áp dụng và phát triển phương pháp GDMT dựa vào trải nghiệm để góp phần xây dựng thế hệ trẻ có ý thức bảo vệ môi trường bền vững.