I. Hướng dẫn tổng quan về giải quyết tranh chấp KDTM sơ thẩm
Trong bối cảnh hội nhập kinh tế, các hoạt động kinh doanh, thương mại (KDTM) tại Việt Nam, đặc biệt là Hà Nội, ngày càng sôi động. Sự phát triển này tất yếu dẫn đến sự gia tăng các mâu thuẫn và xung đột lợi ích giữa các chủ thể. Việc giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại một cách hiệu quả trở thành yếu tố then chốt để đảm bảo môi trường kinh doanh lành mạnh và ổn định. Tòa án nhân dân, với vai trò là cơ quan xét xử của Nhà nước, đóng vai trò trung tâm trong quá trình này. Thủ tục giải quyết tại Tòa án được thực hiện thông qua nhiều cấp xét xử, trong đó thủ tục sơ thẩm là giai đoạn đầu tiên và quan trọng nhất. Đây là quá trình Tòa án xem xét, đánh giá chứng cứ và đưa ra phán quyết ban đầu về quyền và nghĩa vụ của các bên. Luận văn của tác giả Nguyễn Thị Thu Hương (2021) nhấn mạnh, việc nghiên cứu thực tiễn tại Tòa án Nhân dân Thành phố Hà Nội cho thấy tầm quan trọng của việc hoàn thiện pháp luật tố tụng để đáp ứng yêu cầu thực tiễn. Quá trình này không chỉ tháo gỡ các vướng mắc cho doanh nghiệp mà còn góp phần củng cố pháp chế, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các bên liên quan, từ đó thúc đẩy sự phát triển bền vững của nền kinh tế.
1.1. Hiểu đúng về tranh chấp kinh doanh thương mại là gì
Tranh chấp kinh doanh thương mại được hiểu là những mâu thuẫn, bất đồng hoặc xung đột về quyền và nghĩa vụ giữa các chủ thể. Những xung đột này phát sinh trực tiếp từ các hoạt động nhằm mục đích sinh lợi như mua bán hàng hóa, cung ứng dịch vụ, đầu tư, và các hoạt động thương mại khác. Theo Bộ luật Tố tụng dân sự (BLTTDS) 2015, các tranh chấp này thuộc thẩm quyền giải quyết của Tòa án. Chủ thể của tranh chấp chủ yếu là các thương nhân (doanh nghiệp, cá nhân có đăng ký kinh doanh). Tuy nhiên, một số trường hợp có thể bao gồm bên không phải là thương nhân. Nội dung tranh chấp thường xoay quanh lợi ích kinh tế, phát sinh từ hành vi vi phạm hợp đồng hoặc vi phạm pháp luật. Đặc điểm cốt lõi của loại tranh chấp này là tính chất tài sản và sự gắn kết chặt chẽ với hoạt động kinh doanh của các bên.
1.2. So sánh vai trò của Tòa án và các phương thức khác
Pháp luật hiện hành cung cấp nhiều phương thức giải quyết tranh chấp KDTM, bao gồm thương lượng, hòa giải, trọng tài thương mại và Tòa án. Mỗi phương thức có ưu và nhược điểm riêng. Thương lượng và hòa giải đề cao sự tự nguyện, linh hoạt, chi phí thấp và giữ được bí mật kinh doanh, nhưng kết quả không có tính cưỡng chế cao. Trọng tài thương mại là phương thức được ưa chuộng vì tính bảo mật, nhanh gọn và phán quyết có giá trị chung thẩm. Tuy nhiên, Tòa án vẫn là lựa chọn cuối cùng và phổ biến nhất. Ưu điểm vượt trội của Tòa án là phán quyết mang tính quyền lực nhà nước, được đảm bảo thi hành bằng sức mạnh cưỡng chế. Thủ tục tố tụng tại Tòa án chặt chẽ, công khai, góp phần nâng cao ý thức pháp luật trong cộng đồng doanh nghiệp. Dù quy trình có thể kéo dài và phức tạp, việc giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại tại Tòa án đảm bảo tính công bằng và bảo vệ triệt để quyền lợi hợp pháp của người thắng kiện.
II. Thực trạng các vướng mắc trong giải quyết tranh chấp KDTM
Mặc dù đã đạt được nhiều thành tựu, công tác giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại theo thủ tục sơ thẩm tại Tòa án Nhân dân Thành phố Hà Nội vẫn đối mặt với không ít thách thức. Các vướng mắc này xuất phát từ cả quy định pháp luật và quá trình áp dụng trong thực tiễn. Một trong những hạn chế lớn được chỉ ra trong nghiên cứu của Nguyễn Thị Thu Hương (2021) là sự bất cập của các quy định pháp luật. Nhiều quy phạm trong BLTTDS 2015 và các văn bản liên quan còn mâu thuẫn, chưa cụ thể, gây khó khăn cho Thẩm phán khi áp dụng. Ví dụ, thời hạn chuẩn bị xét xử 02 tháng đối với án KDTM được cho là quá ngắn và không phù hợp với tính chất phức tạp của các vụ việc, vốn đòi hỏi thời gian thu thập chứng cứ, định giá tài sản, hay ủy thác tư pháp. Bên cạnh đó, thực tiễn thi hành cũng bộc lộ nhiều yếu kém. Sự phối hợp giữa Tòa án và các cơ quan hữu quan như cơ quan thuế, sở kế hoạch đầu tư, hải quan còn thiếu chặt chẽ, làm kéo dài thời gian giải quyết vụ án. Năng lực của một bộ phận cán bộ Tòa án chưa đáp ứng được yêu cầu, dẫn đến những sai sót trong quá trình tố tụng.
2.1. Hạn chế từ quy định pháp luật tố tụng dân sự
Một trong những rào cản chính là giới hạn thời gian chuẩn bị xét xử. BLTTDS 2015 quy định thời hạn này đối với vụ án KDTM chỉ là 02 tháng, ngắn hơn nhiều so với án dân sự thông thường (04 tháng). Thực tế cho thấy các vụ án KDTM thường có tính chất phức tạp cao, liên quan đến nhiều bên, bao gồm cả yếu tố nước ngoài. Việc thu thập chứng cứ từ các cơ quan khác hoặc thực hiện ủy thác tư pháp đòi hỏi nhiều thời gian. Quy định này tạo áp lực lớn lên Thẩm phán và có thể ảnh hưởng đến chất lượng giải quyết vụ án. Ngoài ra, các quy định về xác định thẩm quyền, thu thập và đánh giá chứng cứ điện tử, hay xử lý các vấn đề liên quan đến phá sản doanh nghiệp vẫn còn những khoảng trống pháp lý, gây lúng túng trong quá trình áp dụng.
2.2. Khó khăn trong thực tiễn thu thập chứng cứ và phối hợp
Nghĩa vụ chứng minh trong tố tụng dân sự thuộc về đương sự. Tuy nhiên, trong nhiều vụ án KDTM, các tài liệu, chứng cứ quan trọng lại do bên thứ ba (cơ quan nhà nước, tổ chức tín dụng) nắm giữ. Việc tiếp cận các nguồn chứng cứ này gặp nhiều khó khăn. Quá trình phối hợp giữa Tòa án và các cơ quan liên quan thường chậm trễ. Các cơ quan này đôi khi không cung cấp thông tin kịp thời hoặc cung cấp không đầy đủ, viện dẫn các lý do về bảo mật hoặc thủ tục hành chính. Điều này không chỉ làm kéo dài thời gian giải quyết mà còn có thể dẫn đến việc Tòa án ra phán quyết dựa trên những thông tin chưa toàn diện, ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi của các bên.
III. Quy trình khởi kiện và thụ lý vụ án tranh chấp KDTM chuẩn
Giai đoạn khởi kiện và thụ lý vụ án là bước khởi đầu, đặt nền móng cho toàn bộ quá trình giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại tại Tòa án. Quy trình này đòi hỏi sự tuân thủ nghiêm ngặt các điều kiện và thủ tục do BLTTDS 2015 quy định. Để Tòa án thụ lý vụ án, người khởi kiện phải đáp ứng các điều kiện về chủ thể, thẩm quyền, thời hiệu và nội dung vụ việc. Cụ thể, chủ thể khởi kiện phải là cá nhân, cơ quan, tổ chức có quyền và lợi ích hợp pháp bị xâm phạm. Vụ án phải thuộc thẩm quyền giải quyết của Tòa án được yêu cầu và chưa được giải quyết bằng một bản án hay quyết định có hiệu lực pháp luật. Đơn khởi kiện phải được làm theo mẫu quy định tại Điều 189 BLTTDS, kèm theo các tài liệu, chứng cứ ban đầu để chứng minh cho yêu cầu của mình. Sau khi nhận đơn, Tòa án sẽ xem xét tính hợp lệ. Nếu đủ điều kiện, Thẩm phán sẽ ra thông báo nộp tiền tạm ứng án phí. Vụ án chính thức được thụ lý khi người khởi kiện nộp biên lai thu tiền tạm ứng án phí cho Tòa án. Việc tuân thủ đúng quy trình này giúp đảm bảo quyền lợi của các bên và tạo điều kiện cho Tòa án giải quyết vụ án nhanh chóng, hiệu quả.
3.1. Các điều kiện cần thiết để nộp đơn khởi kiện hợp lệ
Để thực hiện quyền khởi kiện, cần đảm bảo bốn điều kiện cơ bản. Thứ nhất, về chủ thể, người khởi kiện phải có năng lực hành vi tố tụng dân sự. Thứ hai, vụ việc phải thuộc thẩm quyền giải quyết của Tòa án theo loại việc và theo lãnh thổ. Thứ ba, sự việc chưa từng được giải quyết bằng bản án hoặc quyết định có hiệu lực pháp luật của Tòa án hoặc cơ quan có thẩm quyền. Điều này nhằm tránh sự chồng chéo và đảm bảo hiệu lực của các phán quyết. Cuối cùng, vụ án phải còn thời hiệu khởi kiện, trừ những trường hợp pháp luật quy định không áp dụng thời hiệu. Việc không đáp ứng một trong các điều kiện này sẽ dẫn đến việc Tòa án trả lại đơn khởi kiện.
3.2. Thủ tục nhận và xử lý đơn khởi kiện tại Tòa án
Sau khi nhận đơn, Tòa án phải vào sổ nhận đơn. Chánh án sẽ phân công một Thẩm phán xem xét đơn trong thời hạn 03 ngày làm việc. Thẩm phán có 05 ngày làm việc để xử lý đơn. Có bốn hướng xử lý: (1) Yêu cầu sửa đổi, bổ sung đơn khởi kiện; (2) Tiến hành thủ tục thụ lý vụ án nếu vụ án thuộc thẩm quyền và đủ điều kiện; (3) Chuyển đơn cho Tòa án có thẩm quyền và báo cho người khởi kiện; (4) Trả lại đơn khởi kiện nếu không đủ điều kiện. Khi thụ lý, Thẩm phán sẽ thông báo cho người khởi kiện nộp tạm ứng án phí. Thời điểm thụ lý vụ án được tính từ ngày người khởi kiện nộp lại biên lai thu tiền cho Tòa án.
IV. Phương pháp giải quyết tranh chấp KDTM tại phiên tòa sơ thẩm
Giai đoạn chuẩn bị xét xử và phiên tòa sơ thẩm là trung tâm của quá trình giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại. Sau khi thụ lý, Tòa án sẽ tiến hành các hoạt động chuẩn bị xét xử, bao gồm xác minh, thu thập chứng cứ và đặc biệt là hòa giải. Hòa giải là thủ tục bắt buộc, có ý nghĩa quan trọng trong việc giúp các bên tự thỏa thuận, giải quyết mâu thuẫn một cách ôn hòa, tiết kiệm thời gian và chi phí. Nếu hòa giải không thành, Thẩm phán sẽ ra quyết định đưa vụ án ra xét xử. Phiên tòa sơ thẩm được tiến hành công khai, trừ trường hợp đặc biệt. Tại phiên tòa, Hội đồng xét xử điều hành quá trình tranh tụng. Các bên đương sự có quyền trình bày ý kiến, đưa ra chứng cứ và đối đáp để bảo vệ quan điểm của mình. Nguyên tắc tranh tụng được đề cao, đảm bảo các bên có cơ hội bình đẳng trong việc chứng minh. Dựa trên kết quả hỏi và tranh luận tại phiên tòa, cùng các tài liệu có trong hồ sơ vụ án, Hội đồng xét xử sẽ vào phòng nghị án và ra bản án. Bản án sơ thẩm sẽ quyết định quyền và nghĩa vụ của các bên, kết thúc giai đoạn tố tụng đầu tiên.
4.1. Vai trò của phiên họp hòa giải và công khai chứng cứ
Phiên họp kiểm tra việc giao nộp, tiếp cận, công khai chứng cứ và hòa giải là một thủ tục quan trọng trong giai đoạn chuẩn bị xét xử. Tại phiên họp này, Thẩm phán kiểm tra và công khai các tài liệu, chứng cứ mà các bên đã giao nộp. Điều này giúp các bên nắm rõ cơ sở pháp lý và chứng cứ của đối phương, tạo nền tảng cho việc tranh tụng tại phiên tòa. Sau đó, Thẩm phán sẽ tiến hành hòa giải, phân tích các khía cạnh pháp lý và lợi ích để khuyến khích các bên tìm kiếm giải pháp chung. Hòa giải thành công sẽ giúp kết thúc vụ án nhanh chóng, giữ được mối quan hệ hợp tác giữa các bên. Nếu hòa giải không thành, Tòa án sẽ lập biên bản và tiếp tục các thủ tục để đưa vụ án ra xét xử.
4.2. Trình tự và thủ tục tranh tụng tại phiên tòa sơ thẩm
Phiên tòa bắt đầu bằng phần thủ tục khai mạc, do Chủ tọa phiên tòa điều hành. Tiếp theo là phần tranh tụng, bao gồm hoạt động hỏi và tranh luận. Nguyên đơn và người bảo vệ quyền lợi của mình sẽ trình bày yêu cầu khởi kiện. Sau đó, bị đơn trình bày ý kiến và yêu cầu phản tố (nếu có). Hội đồng xét xử, Kiểm sát viên và các đương sự sẽ tiến hành hỏi để làm rõ các tình tiết. Sau phần hỏi là phần tranh luận, các bên đưa ra lập luận, đối đáp để bảo vệ quyền lợi. Sau khi kết thúc tranh luận, Hội đồng xét xử sẽ nghị án và tuyên án. Bản án được tuyên nhân danh Nhà nước, có giá trị pháp lý bắt buộc các bên phải thi hành sau khi có hiệu lực.
V. Kết quả thực tiễn tại Tòa án Nhân dân Thành phố Hà Nội
Thực tiễn công tác giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại tại Tòa án Nhân dân Thành phố Hà Nội trong giai đoạn 2016-2020 đã đạt được nhiều kết quả đáng ghi nhận. Theo số liệu thống kê từ Luận văn của Nguyễn Thị Thu Hương (2021), số lượng vụ việc KDTM thụ lý có xu hướng tăng đều qua các năm, phản ánh sự phát triển của nền kinh tế và đồng thời là sự gia tăng các mâu thuẫn. Cụ thể, nếu năm 2016 toàn địa bàn Hà Nội thụ lý 1481 vụ, thì đến năm 2020 con số này đã tăng lên 2867 vụ. Tỷ lệ giải quyết án cũng tăng dần, từ 52,7% năm 2016 lên 70,2% năm 2020. Điều này cho thấy nỗ lực lớn của ngành Tòa án Hà Nội trong việc đẩy nhanh tiến độ, nâng cao chất lượng xét xử. Công tác hòa giải được chú trọng, nhiều vụ việc các bên đã tìm được tiếng nói chung, giúp giảm tải áp lực cho giai đoạn xét xử. Việc áp dụng công nghệ thông tin, tổ chức các phiên tòa rút kinh nghiệm đã góp phần nâng cao trình độ chuyên môn của Thẩm phán và Thư ký, đảm bảo các phán quyết ngày càng chính xác, khách quan và đúng pháp luật.
5.1. Phân tích số liệu thụ lý và giải quyết án KDTM 2016 2020
Số liệu thống kê cho thấy sự gia tăng liên tục về số lượng vụ án KDTM được thụ lý tại TAND hai cấp của Hà Nội. Năm 2017 thụ lý 2013 vụ, năm 2018 là 2382 vụ, và năm 2019 là 2442 vụ. Song song với đó, tỷ lệ giải quyết cũng có sự cải thiện đáng kể qua từng năm. Riêng tại Tòa án Nhân dân Thành phố Hà Nội (cấp tỉnh), số vụ thụ lý sơ thẩm ổn định ở mức trên 100 vụ/năm. Tỷ lệ hòa giải thành công, dù chưa cao, nhưng cũng cho thấy hiệu quả của thủ tục này trong việc giải quyết sớm các xung đột. Những con số này chứng tỏ vai trò quan trọng của Tòa án trong việc duy trì trật tự kinh doanh và bảo vệ quyền lợi chính đáng của các doanh nghiệp trên địa bàn thủ đô.
5.2. Các giải pháp và kiến nghị nâng cao hiệu quả xét xử
Từ thực tiễn xét xử, nhiều giải pháp đã được đề xuất nhằm hoàn thiện quy trình. Về mặt pháp luật, cần nghiên cứu sửa đổi BLTTDS 2015 theo hướng kéo dài thời hạn chuẩn bị xét xử đối với án KDTM cho phù hợp với thực tế. Cần có những hướng dẫn cụ thể hơn về việc thu thập và đánh giá chứng cứ điện tử. Về mặt thực tiễn, cần tăng cường sự phối hợp giữa Tòa án và các cơ quan hữu quan. Nâng cao chất lượng đội ngũ Thẩm phán, Thư ký thông qua các chương trình đào tạo chuyên sâu về kinh tế, thương mại. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý án và tống đạt văn bản tố tụng. Việc thực hiện đồng bộ các giải pháp này sẽ góp phần nâng cao hiệu quả giải quyết tranh chấp kinh doanh thương mại, đáp ứng yêu cầu của công cuộc cải cách tư pháp.
