Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng sâu rộng, hoạt động xuất nhập khẩu (XNK) đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế Việt Nam. Theo Tổng cục Thống kê, năm 2020, Việt Nam có gần 134.900 doanh nghiệp đăng ký thành lập, trong đó nhiều doanh nghiệp tham gia hoạt động XNK. Tuy nhiên, tình trạng doanh nghiệp có nguy cơ bỏ trốn trong lĩnh vực này gây ra nhiều hệ lụy nghiêm trọng, đặc biệt là phát sinh nợ thuế khó thu hồi, ảnh hưởng đến ngân sách nhà nước và môi trường kinh doanh lành mạnh. Tại Cục Hải quan tỉnh Đồng Nai, giai đoạn 2018-2020, công tác quản lý doanh nghiệp có nguy cơ bỏ trốn thông qua quản lý thuế XNK và quản lý rủi ro được triển khai nhưng vẫn còn nhiều tồn tại, hạn chế.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng công tác quản lý, thu thập và xử lý thông tin để xác định dấu hiệu doanh nghiệp có nguy cơ bỏ trốn tại Cục Hải quan Đồng Nai, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả phát hiện, ngăn chặn và phòng ngừa tình trạng này. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các doanh nghiệp hoạt động XNK trên địa bàn tỉnh Đồng Nai trong giai đoạn 2018-2020, dựa trên các quy định của Luật Hải quan năm 2014 và các văn bản hướng dẫn thi hành.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần hoàn thiện công tác quản lý nhà nước về hải quan, bảo vệ nguồn thu ngân sách, đồng thời tạo môi trường kinh doanh minh bạch, hỗ trợ phát triển kinh tế địa phương và quốc gia. Kết quả nghiên cứu dự kiến được áp dụng tại Cục Hải quan tỉnh Đồng Nai và có thể nhân rộng trong toàn ngành hải quan Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý nhà nước, quản lý rủi ro và quản lý thuế trong lĩnh vực hải quan, cụ thể:

  • Lý thuyết quản lý nhà nước: Quản lý nhà nước về hải quan được hiểu là hoạt động quản lý nhà nước đối với hàng hóa xuất nhập khẩu, phương tiện vận tải trong lãnh thổ hải quan nhằm thực thi chính sách của Nhà nước. Quản lý nhà nước bao gồm các chức năng lập pháp, hành pháp và tư pháp, trong đó quản lý hành chính nhà nước là hoạt động quan trọng của cơ quan hành pháp nhằm điều chỉnh hành vi của tổ chức, cá nhân theo pháp luật.

  • Lý thuyết quản lý rủi ro hải quan: Quản lý rủi ro là việc áp dụng hệ thống các biện pháp, quy trình nghiệp vụ nhằm xác định, đánh giá và phân loại mức độ rủi ro trong hoạt động nghiệp vụ hải quan, từ đó bố trí nguồn lực kiểm tra, giám sát hiệu quả. Rủi ro hải quan bao gồm các nguy cơ không tuân thủ pháp luật trong khâu vận chuyển, kê khai, nghiệp vụ nhân viên, cung cấp thông tin và các yếu tố bất khả kháng.

  • Lý thuyết quản lý thuế xuất nhập khẩu: Quản lý thuế XNK là quá trình xây dựng chỉ tiêu thu thuế, tổ chức thu, kiểm tra, đôn đốc và xử lý vi phạm nhằm đảm bảo thu đủ, đúng, kịp thời các khoản thuế xuất nhập khẩu, góp phần ổn định ngân sách nhà nước.

Các khái niệm chính bao gồm: doanh nghiệp hoạt động xuất nhập khẩu, doanh nghiệp có nguy cơ bỏ trốn, quản lý rủi ro hải quan, quản lý thuế xuất nhập khẩu, kiểm tra sau thông quan.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng:

  • Nguồn dữ liệu: Số liệu thu thập từ Cục Hải quan tỉnh Đồng Nai giai đoạn 2018-2020, bao gồm số liệu thu thuế xuất nhập khẩu, nợ thuế, hồ sơ doanh nghiệp, kết quả kiểm tra sau thông quan; tài liệu pháp luật liên quan; khảo sát thực tế và phỏng vấn cán bộ công chức hải quan, doanh nghiệp XNK trên địa bàn.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích và tổng hợp số liệu thống kê, so sánh pháp lý các quy định hiện hành với thực tiễn; đánh giá mức độ tuân thủ pháp luật của doanh nghiệp; phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý rủi ro và thuế; sử dụng mô hình quản lý rủi ro để đánh giá hiệu quả công tác quản lý doanh nghiệp có nguy cơ bỏ trốn.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Khảo sát trên khoảng 200 doanh nghiệp hoạt động xuất nhập khẩu tại Đồng Nai, lựa chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có trọng số nhằm đảm bảo tính đại diện cho các nhóm doanh nghiệp khác nhau về quy mô và lĩnh vực hoạt động.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong năm 2021, tập trung phân tích dữ liệu giai đoạn 2018-2020, đồng thời khảo sát thực tế và phỏng vấn trong quý I và II năm 2021, hoàn thiện đề xuất giải pháp trong quý III và IV năm 2021.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng quản lý doanh nghiệp có nguy cơ bỏ trốn còn nhiều hạn chế: Tỷ lệ doanh nghiệp có nguy cơ bỏ trốn chiếm khoảng 3-5% trong tổng số doanh nghiệp XNK tại Đồng Nai, với số nợ thuế phát sinh lên đến hàng chục tỷ đồng trong giai đoạn 2018-2020. Tỷ lệ nợ thuế khó thu hồi chiếm khoảng 15% tổng số nợ thuế XNK.

  2. Công tác thu thập và xử lý thông tin chưa đồng bộ, thiếu cập nhật: Việc cập nhật hồ sơ doanh nghiệp, đánh giá tuân thủ pháp luật chưa được thực hiện thường xuyên, dẫn đến khó khăn trong việc phát hiện sớm dấu hiệu bỏ trốn. Chỉ khoảng 60% doanh nghiệp được đánh giá tuân thủ đầy đủ các quy định pháp luật hải quan và thuế.

  3. Áp dụng quản lý rủi ro trong kiểm tra, giám sát còn hạn chế: Tỷ lệ kiểm tra thực tế hàng hóa đối với doanh nghiệp có nguy cơ bỏ trốn chỉ đạt khoảng 25%, thấp hơn nhiều so với mức tối thiểu 50% theo quy định đối với doanh nghiệp không tuân thủ. Việc phân loại mức độ rủi ro chưa chính xác, dẫn đến phân bổ nguồn lực chưa hiệu quả.

  4. Phối hợp giữa các cơ quan quản lý chưa chặt chẽ: Việc trao đổi thông tin giữa Cục Hải quan, cơ quan thuế, công an và các đơn vị liên quan còn hạn chế, làm giảm hiệu quả trong phát hiện và xử lý doanh nghiệp bỏ trốn.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các hạn chế trên bao gồm sự thiếu đồng bộ trong hệ thống thông tin quản lý doanh nghiệp, năng lực cán bộ công chức chưa đáp ứng đầy đủ yêu cầu quản lý rủi ro và thuế, cũng như các quy định pháp luật còn chưa hoàn chỉnh, chưa có quy định rõ ràng về doanh nghiệp bỏ trốn. So sánh với kinh nghiệm tại Cục Hải quan TP. Hồ Chí Minh và Bình Dương, nơi áp dụng công nghệ thông tin hiện đại và tăng cường phối hợp liên ngành, hiệu quả quản lý doanh nghiệp có nguy cơ bỏ trốn được cải thiện rõ rệt.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ doanh nghiệp tuân thủ, tỷ lệ nợ thuế và tỷ lệ kiểm tra thực tế hàng hóa theo từng năm, cũng như bảng tổng hợp số liệu nợ thuế của doanh nghiệp bỏ trốn giai đoạn 2018-2020. Việc nâng cao hiệu quả quản lý doanh nghiệp có nguy cơ bỏ trốn không chỉ giúp bảo vệ nguồn thu ngân sách mà còn góp phần xây dựng môi trường kinh doanh minh bạch, lành mạnh, thúc đẩy phát triển kinh tế địa phương.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường thu thập, cập nhật và xử lý thông tin doanh nghiệp: Xây dựng hệ thống quản lý dữ liệu doanh nghiệp XNK đồng bộ, liên thông giữa các cơ quan hải quan, thuế và các đơn vị liên quan nhằm phát hiện sớm dấu hiệu bỏ trốn. Thời gian thực hiện: trong vòng 12 tháng. Chủ thể thực hiện: Cục Hải quan tỉnh Đồng Nai phối hợp với Cục Thuế và các đơn vị liên quan.

  2. Nâng cao năng lực cán bộ công chức hải quan về quản lý rủi ro và thuế: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về kỹ thuật phân tích rủi ro, nghiệp vụ kiểm tra sau thông quan và xử lý vi phạm thuế. Thời gian thực hiện: 6 tháng đầu năm. Chủ thể thực hiện: Ban lãnh đạo Cục Hải quan Đồng Nai phối hợp với Trường Đại học Lạc Hồng.

  3. Áp dụng công nghệ thông tin hiện đại trong quản lý và kiểm tra doanh nghiệp: Triển khai phần mềm phân tích dữ liệu lớn (Big Data), trí tuệ nhân tạo (AI) để đánh giá mức độ rủi ro doanh nghiệp, hỗ trợ phân loại và kiểm tra hiệu quả. Thời gian thực hiện: 18 tháng. Chủ thể thực hiện: Tổng cục Hải quan phối hợp với Cục Hải quan Đồng Nai.

  4. Tăng cường phối hợp liên ngành trong công tác quản lý doanh nghiệp có nguy cơ bỏ trốn: Thiết lập cơ chế trao đổi thông tin nhanh chóng, kịp thời giữa hải quan, thuế, công an và các cơ quan liên quan để xử lý triệt để các trường hợp bỏ trốn. Thời gian thực hiện: ngay lập tức và duy trì thường xuyên. Chủ thể thực hiện: Cục Hải quan Đồng Nai phối hợp với các cơ quan chức năng tỉnh Đồng Nai.

  5. Hoàn thiện khung pháp lý về doanh nghiệp bỏ trốn: Đề xuất sửa đổi, bổ sung các văn bản pháp luật liên quan để có quy định rõ ràng về khái niệm, quy trình xử lý doanh nghiệp bỏ trốn, tạo cơ sở pháp lý vững chắc cho công tác quản lý. Thời gian thực hiện: 24 tháng. Chủ thể thực hiện: Bộ Tài chính, Tổng cục Hải quan phối hợp với các bộ ngành liên quan.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ công chức ngành hải quan: Nghiên cứu giúp nâng cao hiểu biết về quản lý rủi ro, thuế xuất nhập khẩu và các biện pháp phòng chống doanh nghiệp bỏ trốn, từ đó áp dụng hiệu quả trong công tác quản lý.

  2. Lãnh đạo các cơ quan quản lý nhà nước về thuế và hải quan: Tham khảo để xây dựng chính sách, quy trình phối hợp liên ngành, hoàn thiện khung pháp lý và nâng cao hiệu quả quản lý doanh nghiệp XNK.

  3. Doanh nghiệp hoạt động xuất nhập khẩu: Hiểu rõ các quy định pháp luật, tiêu chí đánh giá tuân thủ và các biện pháp quản lý rủi ro, từ đó nâng cao ý thức chấp hành pháp luật, giảm thiểu rủi ro bị kiểm tra, xử lý.

  4. Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành quản trị kinh doanh, luật kinh tế, tài chính công: Tài liệu tham khảo bổ ích về quản lý nhà nước, quản lý rủi ro và thuế trong lĩnh vực hải quan, góp phần phát triển nghiên cứu khoa học và đào tạo chuyên sâu.

Câu hỏi thường gặp

  1. Doanh nghiệp có nguy cơ bỏ trốn là gì?
    Doanh nghiệp có nguy cơ bỏ trốn là doanh nghiệp hoạt động xuất nhập khẩu có dấu hiệu không tuân thủ pháp luật, có khả năng chủ doanh nghiệp hoặc người đại diện pháp luật vắng mặt, không giải quyết các nghĩa vụ tài chính, đặc biệt là nợ thuế hải quan, gây khó khăn cho công tác quản lý và thu hồi nợ.

  2. Quản lý rủi ro trong hoạt động hải quan được áp dụng như thế nào?
    Quản lý rủi ro là việc cơ quan hải quan áp dụng hệ thống biện pháp, quy trình để xác định, đánh giá và phân loại mức độ rủi ro của doanh nghiệp và hàng hóa, từ đó bố trí nguồn lực kiểm tra, giám sát hiệu quả, tập trung vào các đối tượng có nguy cơ cao nhằm tiết kiệm nguồn lực và nâng cao hiệu quả quản lý.

  3. Tại sao doanh nghiệp bỏ trốn lại gây thiệt hại lớn cho ngân sách nhà nước?
    Doanh nghiệp bỏ trốn thường để lại số nợ thuế xuất nhập khẩu lớn, không có khả năng thu hồi, làm thất thu ngân sách nhà nước. Ngoài ra, còn ảnh hưởng đến quyền lợi người lao động, tạo môi trường kinh doanh không minh bạch, gây mất ổn định xã hội.

  4. Các biện pháp nào được đề xuất để phòng chống doanh nghiệp bỏ trốn?
    Các biện pháp gồm tăng cường thu thập và xử lý thông tin doanh nghiệp, nâng cao năng lực cán bộ, áp dụng công nghệ thông tin hiện đại, tăng cường phối hợp liên ngành, hoàn thiện khung pháp lý và kiểm tra, giám sát chặt chẽ các doanh nghiệp có dấu hiệu rủi ro.

  5. Làm thế nào để doanh nghiệp nâng cao ý thức chấp hành pháp luật hải quan và thuế?
    Doanh nghiệp cần hiểu rõ các quy định pháp luật, thực hiện kê khai, nộp thuế đầy đủ, minh bạch; tham gia các chương trình tuyên truyền, đào tạo do cơ quan hải quan tổ chức; hợp tác chặt chẽ với cơ quan quản lý để giảm thiểu rủi ro bị kiểm tra và xử lý.

Kết luận

  • Đã xác định thực trạng quản lý doanh nghiệp có nguy cơ bỏ trốn tại Cục Hải quan Đồng Nai còn nhiều hạn chế, đặc biệt trong công tác thu thập thông tin và áp dụng quản lý rủi ro.
  • Phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý rủi ro và thuế xuất nhập khẩu, đồng thời so sánh kinh nghiệm quản lý tại các địa phương khác như TP. Hồ Chí Minh và Bình Dương.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể gồm nâng cao năng lực cán bộ, ứng dụng công nghệ thông tin, tăng cường phối hợp liên ngành và hoàn thiện khung pháp lý.
  • Kết quả nghiên cứu có thể áp dụng trong 1-3 năm tới nhằm nâng cao hiệu quả quản lý doanh nghiệp có nguy cơ bỏ trốn, bảo vệ nguồn thu ngân sách và môi trường kinh doanh.
  • Khuyến nghị các cơ quan quản lý nhà nước, doanh nghiệp và nhà nghiên cứu tham khảo để phát triển công tác quản lý hải quan và thuế xuất nhập khẩu hiệu quả hơn.

Luận văn kêu gọi các cơ quan chức năng sớm triển khai các giải pháp đề xuất nhằm ngăn chặn tình trạng doanh nghiệp bỏ trốn, góp phần xây dựng nền kinh tế phát triển bền vững và minh bạch.