Tổng quan nghiên cứu

Đa dạng sinh học (ĐDSH) là nền tảng quan trọng cho sự phát triển bền vững của nhân loại, đóng vai trò thiết yếu trong duy trì cân bằng sinh thái và cung cấp các dịch vụ hệ sinh thái. Trên toàn cầu, hiện có khoảng 30-40 triệu loài thực vật và động vật, tuy nhiên mới chỉ có khoảng 1,7 triệu loài được kiểm kê chính thức. Tỷ lệ tuyệt chủng do con người gây ra hiện cao gấp hàng nghìn lần so với tự nhiên, đe dọa nghiêm trọng đến sự tồn tại của nhiều loài quý hiếm. Tại nước CHDCND Lào, đặc biệt là khu bảo tồn quốc gia Nặm Ét Phu Lơi (NEPL) tỉnh Luang Pha Băng, đa dạng sinh học đang chịu áp lực lớn từ các hoạt động khai thác quá mức, săn bắn trái phép và xâm lấn sinh cảnh.

Luận văn thạc sĩ này tập trung đánh giá hiện trạng đa dạng sinh học và công tác bảo tồn tại khu bảo tồn NEPL trong giai đoạn 2018-2019. Mục tiêu nghiên cứu nhằm xác định giá trị tài nguyên sinh học, các nguyên nhân suy giảm ĐDSH, đồng thời đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả bảo tồn. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các hệ sinh thái rừng, các loài động vật có xương sống, chim và thực vật tại khu vực nghiên cứu. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp số liệu khoa học làm cơ sở cho công tác quản lý, bảo tồn và phát triển bền vững tài nguyên sinh học tại tỉnh Luang Pha Băng, góp phần nâng cao nhận thức cộng đồng và hoàn thiện chính sách bảo tồn đa dạng sinh học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý bảo tồn đa dạng sinh học hiện đại, bao gồm:

  • Lý thuyết đa dạng sinh học: ĐDSH được phân thành ba cấp độ chính là đa dạng gen, đa dạng loài và đa dạng hệ sinh thái, theo định nghĩa của Công ước về Đa dạng sinh học năm 1993 và các tổ chức quốc tế như IUCN, WWF.
  • Mô hình bảo tồn tại chỗ (in-situ conservation): Bảo tồn các loài và hệ sinh thái trong môi trường tự nhiên thông qua việc thành lập khu bảo tồn, áp dụng các biện pháp quản lý phù hợp nhằm duy trì sự đa dạng và cân bằng sinh thái.
  • Mô hình bảo tồn chuyển chỗ (ex-situ conservation): Di dời và bảo tồn các loài ngoài môi trường tự nhiên nhằm nhân giống, lưu giữ và phục hồi các loài quý hiếm.
  • Phân tích SWOT: Được sử dụng để đánh giá điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức trong công tác quản lý và bảo tồn ĐDSH tại khu bảo tồn NEPL.
  • Các khái niệm chính: Đa dạng sinh học, bảo tồn đa dạng sinh học, hệ sinh thái, tuyệt chủng, khai thác bền vững, biến đổi khí hậu, quản lý tài nguyên thiên nhiên dựa vào cộng đồng.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Số liệu thu thập trực tiếp tại khu bảo tồn NEPL trong giai đoạn 2018-2019, kết hợp với tài liệu thứ cấp từ các báo cáo, quy định pháp luật và nghiên cứu trước đó.
  • Phương pháp thu thập số liệu:
    • Điều tra theo tuyến và lập ô tiêu chuẩn để khảo sát đa dạng loài thực vật và động vật.
    • Quan sát trực tiếp, sử dụng bẫy ảnh, ghi nhận dấu vết sinh vật và phỏng vấn người dân địa phương.
    • Thu mẫu thực vật, động vật để xác định loài và phân tích đa dạng sinh học.
    • Phỏng vấn 50 hộ dân, 5 lãnh đạo xã và 8 cán bộ quản lý nhằm thu thập thông tin về sử dụng tài nguyên và nhận thức bảo tồn.
  • Phương pháp phân tích:
    • Tính toán các chỉ số đa dạng sinh học như chỉ số Shannon (H), chỉ số ưu thế (Cd), chỉ số giá trị quan trọng (IVI).
    • Phân tích SWOT để đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp.
    • Sử dụng phần mềm Excel, MS Access và MapInfo để xử lý và trình bày dữ liệu.
  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong hai năm 2018-2019, bao gồm khảo sát thực địa, thu thập và xử lý mẫu, phân tích dữ liệu và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiện trạng đa dạng sinh học tại NEPL:
    • Khu bảo tồn có diện tích khoảng 500.000 ha, với hơn 60% diện tích trên 1000 m độ cao và 91% diện tích có độ dốc lớn hơn 12%.
    • Ghi nhận 299 loài chim, nhiều loài động vật có xương sống quý hiếm như hổ Đông Dương, báo, mèo vàng châu Á, vượn cáo trắng má trắng, gấu đen và chó rừng (Dhole).
    • Mật độ hổ ước tính từ 0,2 đến 0,7 con/100 km², với tổng số cá thể từ 7 đến 23 con trong vùng lõi 3000 km².
  2. Diễn biến tài nguyên rừng:
    • Diện tích rừng tự nhiên có xu hướng giảm nhẹ trong khi diện tích rừng trồng tăng lên đáng kể, phản ánh hiệu quả các chương trình trồng rừng và phủ xanh đất trống.
    • Tỷ lệ che phủ rừng duy trì ở mức khoảng 85-90% trong giai đoạn nghiên cứu.
  3. Nguyên nhân suy giảm đa dạng sinh học:
    • Nguyên nhân trực tiếp gồm săn bắn quá mức, khai thác gỗ và lâm sản ngoài gỗ không bền vững.
    • Nguyên nhân gián tiếp là sự gia tăng dân số, phát triển kinh tế chưa bền vững, xâm lấn sinh cảnh và biến đổi khí hậu.
    • Sự xâm nhập của các loài ngoại lai cũng góp phần làm suy giảm các loài bản địa.
  4. Thực trạng quản lý bảo tồn:
    • Hệ thống quản lý còn thiếu đồng bộ, nguồn lực hạn chế về nhân lực và cơ sở vật chất.
    • Công tác tuyên truyền, giáo dục bảo tồn chưa đạt hiệu quả cao, nhận thức cộng đồng còn hạn chế.
    • Các chương trình phối hợp giữa chính quyền, tổ chức phi chính phủ và cộng đồng địa phương đang được triển khai nhưng cần tăng cường hơn nữa.

Thảo luận kết quả

Các kết quả cho thấy khu bảo tồn NEPL giữ vai trò quan trọng trong bảo tồn đa dạng sinh học của Lào và khu vực Đông Nam Á. Mật độ hổ và các loài quý hiếm tuy còn tồn tại nhưng đang bị đe dọa nghiêm trọng do các hoạt động săn bắn và khai thác không kiểm soát. Diễn biến diện tích rừng cho thấy các chương trình trồng rừng đã góp phần cải thiện môi trường sống, tuy nhiên rừng tự nhiên vẫn bị suy giảm nhẹ do áp lực khai thác.

So sánh với các nghiên cứu trong khu vực, mật độ hổ tại NEPL thấp hơn nhiều so với các khu bảo tồn lớn khác, phản ánh mức độ đe dọa cao. Việc áp dụng các biện pháp bảo tồn như thực thi pháp luật, giáo dục cộng đồng và giám sát sinh thái đã có tác động tích cực nhưng chưa đủ để đảo ngược xu hướng suy giảm.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện diễn biến diện tích rừng tự nhiên và rừng trồng qua các năm, bảng thống kê số lượng các loài quý hiếm và biểu đồ phân bố mật độ hổ theo vùng lõi và vùng đệm. Phân tích SWOT giúp làm rõ các điểm mạnh như diện tích lớn, đa dạng sinh học phong phú; điểm yếu về quản lý và nguồn lực; cơ hội từ các chương trình quốc tế; thách thức từ khai thác và biến đổi khí hậu.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường thực thi pháp luật bảo vệ đa dạng sinh học

    • Đẩy mạnh công tác tuần tra, kiểm soát săn bắn và khai thác trái phép trong khu bảo tồn.
    • Mục tiêu giảm 50% các vi phạm trong vòng 3 năm tới.
    • Chủ thể thực hiện: Ban quản lý khu bảo tồn phối hợp với lực lượng kiểm lâm và chính quyền địa phương.

  2. Nâng cao nhận thức và tham gia cộng đồng địa phương

    • Triển khai các chương trình giáo dục bảo tồn, truyền thông đa dạng sinh học cho người dân và học sinh.
    • Mục tiêu tăng tỷ lệ người dân hiểu biết về bảo tồn lên 70% trong 2 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Ban quản lý khu bảo tồn, các tổ chức phi chính phủ và trường học địa phương.

  3. Phát triển sinh kế bền vững cho cộng đồng

    • Hỗ trợ phát triển các mô hình nông nghiệp sinh thái, du lịch sinh thái và khai thác lâm sản ngoài gỗ bền vững.
    • Mục tiêu giảm 30% áp lực khai thác tài nguyên tự nhiên trong 5 năm.
    • Chủ thể thực hiện: UBND tỉnh, các tổ chức phát triển và cộng đồng dân cư.

  4. Xây dựng hệ thống giám sát sinh thái và nghiên cứu khoa học

    • Thiết lập mạng lưới giám sát đa dạng sinh học thường xuyên, sử dụng công nghệ bẫy ảnh và GIS.
    • Mục tiêu cập nhật dữ liệu hàng năm để điều chỉnh chính sách quản lý.
    • Chủ thể thực hiện: Ban quản lý khu bảo tồn phối hợp với các viện nghiên cứu và trường đại học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý tài nguyên và môi trường

    • Hỗ trợ xây dựng chính sách, kế hoạch bảo tồn và quản lý tài nguyên thiên nhiên hiệu quả.
    • Use case: Thiết kế chương trình bảo tồn phù hợp với điều kiện thực tế tại NEPL.

  2. Các tổ chức phi chính phủ và quốc tế hoạt động trong lĩnh vực bảo tồn

    • Cung cấp cơ sở dữ liệu và phân tích để triển khai các dự án bảo tồn và phát triển cộng đồng.
    • Use case: Lập kế hoạch can thiệp giảm thiểu săn bắn trái phép và nâng cao nhận thức cộng đồng.

  3. Nhà nghiên cứu và học viên ngành khoa học môi trường, sinh học

    • Tham khảo phương pháp nghiên cứu, số liệu thực địa và phân tích đa dạng sinh học.
    • Use case: Nghiên cứu chuyên sâu về bảo tồn đa dạng sinh học tại các khu vực núi đá vôi.

  4. Cộng đồng địa phương và các bên liên quan trong khu vực bảo tồn

    • Nâng cao nhận thức về giá trị đa dạng sinh học và vai trò của bảo tồn trong phát triển bền vững.
    • Use case: Tham gia các hoạt động bảo vệ môi trường và phát triển sinh kế bền vững.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao bảo tồn đa dạng sinh học lại quan trọng đối với khu vực NEPL?
    ĐDSH tại NEPL cung cấp nguồn gen quý hiếm, duy trì cân bằng sinh thái và hỗ trợ sinh kế cho khoảng 30.000 người dân địa phương. Bảo tồn giúp duy trì các chức năng hệ sinh thái thiết yếu và ngăn ngừa tuyệt chủng các loài nguy cấp.

  2. Nguyên nhân chính nào dẫn đến suy giảm đa dạng sinh học tại NEPL?
    Nguyên nhân chủ yếu là săn bắn quá mức, khai thác tài nguyên không bền vững, xâm lấn sinh cảnh và biến đổi khí hậu. Các hoạt động này làm giảm số lượng cá thể và phá hủy môi trường sống của nhiều loài.

  3. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng để đánh giá đa dạng sinh học trong luận văn?
    Nghiên cứu sử dụng phương pháp điều tra theo tuyến, lập ô tiêu chuẩn, quan sát trực tiếp, bẫy ảnh, thu mẫu thực vật và động vật, kết hợp phỏng vấn cộng đồng và phân tích chỉ số đa dạng sinh học như Shannon và IVI.

  4. Các giải pháp đề xuất có thể áp dụng trong thời gian bao lâu để thấy hiệu quả?
    Các giải pháp như tăng cường thực thi pháp luật và giáo dục cộng đồng có thể thấy hiệu quả trong vòng 2-3 năm, trong khi phát triển sinh kế bền vững và giám sát sinh thái cần thời gian dài hơn, khoảng 5 năm trở lên.

  5. Làm thế nào để cộng đồng địa phương tham gia hiệu quả vào công tác bảo tồn?
    Thông qua các chương trình giáo dục, truyền thông, hỗ trợ sinh kế bền vững và đồng quản lý tài nguyên, cộng đồng được nâng cao nhận thức và có quyền lợi trực tiếp từ bảo tồn, từ đó tích cực tham gia bảo vệ tài nguyên thiên nhiên.

Kết luận

  • Khu bảo tồn quốc gia Nặm Ét Phu Lơi là khu vực có đa dạng sinh học phong phú, bao gồm nhiều loài quý hiếm và nguy cấp cần được bảo vệ nghiêm ngặt.
  • Hiện trạng tài nguyên rừng có sự suy giảm nhẹ nhưng các chương trình trồng rừng đã góp phần cải thiện môi trường sống.
  • Nguyên nhân suy giảm đa dạng sinh học chủ yếu do hoạt động khai thác quá mức, săn bắn trái phép và biến đổi khí hậu.
  • Công tác quản lý bảo tồn còn nhiều hạn chế về nguồn lực, nhận thức cộng đồng và thực thi pháp luật.
  • Đề xuất các giải pháp thực thi pháp luật, nâng cao nhận thức cộng đồng, phát triển sinh kế bền vững và giám sát sinh thái nhằm nâng cao hiệu quả bảo tồn trong giai đoạn tiếp theo.

Next steps: Triển khai các giải pháp đề xuất, tăng cường hợp tác giữa các bên liên quan và tiếp tục nghiên cứu cập nhật dữ liệu đa dạng sinh học.

Call-to-action: Các cơ quan quản lý, tổ chức bảo tồn và cộng đồng địa phương cần phối hợp chặt chẽ để bảo vệ và phát triển bền vững tài nguyên đa dạng sinh học tại NEPL, góp phần bảo vệ môi trường và sinh kế cho các thế hệ tương lai.