Tổng quan nghiên cứu
Văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam đóng vai trò quan trọng trong việc làm phong phú nền văn học quốc gia, phản ánh chân thực và độc đáo các giá trị văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc. Trong đó, truyện thơ Nôm Tày là thể loại tiêu biểu, có số lượng tác phẩm lớn và đạt nhiều thành tựu nghệ thuật, góp phần làm nên bản sắc văn hóa dân tộc Tày. Dân tộc Tày là dân tộc thiểu số đông thứ hai ở Việt Nam, phân bố rộng rãi tại các tỉnh miền núi phía Bắc, trong đó Quảng Ninh là địa phương có cộng đồng Tày đông đảo với gần 30.000 người, chiếm 2,61% dân số tỉnh. Truyện thơ Nôm Tày không chỉ là sản phẩm văn học dân gian truyền miệng mà còn được lưu giữ bằng hệ thống chữ Nôm Tày, phản ánh sâu sắc đời sống tinh thần, phong tục tập quán, và các giá trị văn hóa truyền thống của người Tày.
Mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ các biểu hiện của giá trị văn hóa truyền thống trong truyện thơ Nôm Tày, từ đó khẳng định ý nghĩa và giá trị của thể loại này, đồng thời đề xuất các biện pháp tích hợp giáo dục giá trị văn hóa truyền thống cho học sinh phổ thông dân tộc thiểu số tại Quảng Ninh. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào một số tác phẩm truyện thơ Nôm Tày được sưu tầm trong bộ Tổng tập truyện thơ Nôm các dân tộc thiểu số Việt Nam (19 tập, xuất bản 2008-2018). Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc Tày, góp phần nâng cao nhận thức và ý thức giữ gìn giá trị văn hóa truyền thống qua giáo dục địa phương.
Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu
Khung lý thuyết áp dụng
Luận văn dựa trên các lý thuyết về văn hóa và giá trị văn hóa truyền thống, trong đó văn hóa được hiểu là tổng thể các hoạt động sáng tạo và giá trị vật chất, tinh thần được tích lũy và truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Giá trị văn hóa truyền thống được định nghĩa là những nhân tố tích cực, phổ biến về tư tưởng, tình cảm, tập quán, lối sống và cách ứng xử của cộng đồng, có tác dụng hướng dẫn nhận thức và hành động. Văn học được xem là tấm gương phản ánh đời sống xã hội và văn hóa dân tộc, là nguồn cung cấp chất liệu và cảm hứng sáng tạo cho các tác phẩm nghệ thuật.
Khung lý thuyết còn bao gồm các mô hình nghiên cứu về truyện thơ Nôm Tày như thể loại văn học dân gian tự sự bằng thơ, có cấu trúc cốt truyện, nhân vật, thủ pháp nghệ thuật đặc sắc. Các khái niệm chính gồm: truyện thơ Nôm Tày, giá trị văn hóa truyền thống, văn học dân tộc thiểu số, giáo dục giá trị văn hóa truyền thống.
Phương pháp nghiên cứu
Nghiên cứu sử dụng phương pháp tiếp cận liên ngành, kết hợp văn hóa học, văn học, dân tộc học, xã hội học và giáo dục học để phân tích toàn diện các giá trị văn hóa trong truyện thơ Nôm Tày. Phương pháp khảo sát, thống kê được áp dụng để thu thập dữ liệu về các giá trị văn hóa truyền thống trong tác phẩm và khảo sát ý kiến giáo viên, học sinh về thực trạng giáo dục giá trị văn hóa truyền thống tại Quảng Ninh. Phương pháp phân tích, tổng hợp giúp đánh giá, nhận xét và đề xuất giải pháp phù hợp.
Nguồn dữ liệu chính là bộ Tổng tập truyện thơ Nôm các dân tộc thiểu số Việt Nam (19 tập), các tài liệu nghiên cứu liên quan, cùng kết quả khảo sát thực địa tại Quảng Ninh. Cỡ mẫu khảo sát gồm khoảng 50 giáo viên và 200 học sinh phổ thông dân tộc thiểu số. Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp định tính và định lượng, đảm bảo tính khách quan và khoa học. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2019 đến 2021.
Kết quả nghiên cứu và thảo luận
Những phát hiện chính
Lòng yêu nước và ý thức cộng đồng: Truyện thơ Nôm Tày phản ánh sâu sắc tinh thần yêu nước, ý thức trách nhiệm với cộng đồng qua các nhân vật anh hùng như Nho Hương, Lưu Đài, Lý Thế Khanh. Ví dụ, Nho Hương xuất thân nghèo khó nhưng trở thành vị vua nhân nghĩa, chăm lo dân chúng, thể hiện qua câu thơ:
$$\text{"Niên hiệu rõ ràng đó Bần vương Đại xá hết một phương thiên hạ"}$$.
Tinh thần này được thể hiện trong hơn 70% tác phẩm nghiên cứu.Lòng thương người và tình nghĩa xã hội: Truyện thơ ca ngợi lòng nhân ái, sự sẻ chia giữa người với người, không phân biệt giai cấp. Tình thương được thể hiện qua các câu ca dao, tục ngữ và các tình tiết trong truyện như Tống Trân - Cúc Hoa, Lưu Đài - Hán Xuân. Khoảng 65% tác phẩm có nội dung nhấn mạnh giá trị này.
Tình cảm gia đình và văn hóa ứng xử: Tình nghĩa vợ chồng thủy chung, sự đồng cam cộng khổ được khắc họa rõ nét trong truyện Nàng Quyển, Lương Nhân con côi, Lý Thế Khanh. Ví dụ, truyện Nàng Quyển thể hiện sự hy sinh, thủy chung của Thị Lương qua các đoạn thơ xúc động:
$$\text{"Việc cửa nhà tảo tần em nhận, Chàng cứ đi đừng bận lòng chi"}$$.
Tình cảm gia đình chiếm tỷ lệ trên 60% trong các tác phẩm phân tích.Tinh thần hiếu học và tôn trọng tri thức: Các nhân vật chính thường xuất thân nghèo khó nhưng nhờ chăm chỉ học hành, vượt khó mà thành đạt, thể hiện giá trị hiếu học truyền thống. Ví dụ, Lưu Đài thi đỗ Trạng nguyên dù xuất thân cơ cực. Giá trị này được đề cập trong khoảng 55% tác phẩm.
Thảo luận kết quả
Các giá trị văn hóa truyền thống trong truyện thơ Nôm Tày phản ánh đặc trưng văn hóa dân tộc Tày và đồng thời góp phần làm giàu thêm kho tàng văn học dân tộc thiểu số Việt Nam. Lòng yêu nước, ý thức cộng đồng là điểm nhấn nổi bật, phù hợp với truyền thống đấu tranh bảo vệ quê hương của các dân tộc miền núi phía Bắc. So sánh với các nghiên cứu về truyện thơ Nôm Kinh, truyện thơ Nôm Tày có sự nhấn mạnh hơn về tính cộng đồng và sự gắn bó với thiên nhiên, thể hiện qua các hình tượng nhân vật và cốt truyện.
Lòng thương người và tình nghĩa xã hội trong truyện thơ Nôm Tày thể hiện sự hài hòa, nhân văn, góp phần xây dựng mối quan hệ xã hội bền vững. Tình cảm gia đình được khắc họa chân thực, sâu sắc, phản ánh văn hóa ứng xử truyền thống của người Tày, đồng thời phản ánh những biến động xã hội và giá trị đạo đức trong lịch sử.
Tinh thần hiếu học được coi là động lực phát triển cá nhân và cộng đồng, phù hợp với truyền thống văn hóa Việt Nam nói chung. Các dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tần suất xuất hiện các giá trị văn hóa trong truyện thơ, bảng so sánh các chủ đề chính giữa truyện thơ Nôm Tày và Nôm Kinh.
Đề xuất và khuyến nghị
Tích hợp giáo dục giá trị văn hóa truyền thống trong chương trình Ngữ văn địa phương: Đề nghị các trường THPT tại Quảng Ninh đưa truyện thơ Nôm Tày vào nội dung giảng dạy, tập trung vào các giá trị yêu nước, tình nghĩa gia đình, lòng thương người. Thời gian thực hiện trong 1-2 năm, chủ thể là Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường.
Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, trải nghiệm văn hóa dân tộc Tày: Tổ chức các buổi giao lưu, kể chuyện, hát Then, thi viết về truyện thơ Nôm Tày nhằm nâng cao nhận thức và tình cảm của học sinh với văn hóa truyền thống. Thời gian triển khai từ năm học 2023-2024, do nhà trường và các tổ chức văn hóa địa phương thực hiện.
Đào tạo giáo viên về phương pháp giảng dạy văn học dân tộc thiểu số: Tổ chức các khóa bồi dưỡng chuyên sâu về truyện thơ Nôm Tày và kỹ năng tích hợp giáo dục giá trị văn hóa truyền thống cho giáo viên Ngữ văn. Thời gian 6 tháng, chủ thể là các trung tâm đào tạo giáo viên.
Xây dựng tài liệu, sách giáo khoa bổ sung về truyện thơ Nôm Tày: Biên soạn và xuất bản tài liệu tham khảo, sách giáo khoa có nội dung truyện thơ Nôm Tày phù hợp với chương trình giáo dục phổ thông mới. Thời gian 1-2 năm, do các nhà xuất bản và viện nghiên cứu văn hóa phối hợp thực hiện.
Đối tượng nên tham khảo luận văn
Giáo viên Ngữ văn và cán bộ quản lý giáo dục: Nghiên cứu giúp nâng cao kiến thức về văn học dân tộc thiểu số, áp dụng tích hợp giáo dục giá trị văn hóa truyền thống trong giảng dạy.
Sinh viên, học viên ngành Ngôn ngữ, Văn học và Văn hóa Việt Nam: Tài liệu tham khảo quan trọng cho các đề tài nghiên cứu về văn học dân tộc thiểu số, văn hóa truyền thống và giáo dục địa phương.
Nhà nghiên cứu văn hóa, dân tộc học và xã hội học: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về giá trị văn hóa truyền thống trong truyện thơ Nôm Tày, phục vụ cho các nghiên cứu chuyên sâu.
Các tổ chức, cơ quan quản lý văn hóa và giáo dục địa phương: Hỗ trợ xây dựng chính sách bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa dân tộc thiểu số, đặc biệt tại các tỉnh miền núi phía Bắc như Quảng Ninh.
Câu hỏi thường gặp
Truyện thơ Nôm Tày là gì?
Truyện thơ Nôm Tày là thể loại văn học dân gian tự sự bằng thơ tiếng Tày, viết bằng chữ Nôm Tày, phản ánh đời sống, tâm tư, khát vọng của người Tày qua các câu chuyện có cốt truyện và nhân vật đặc sắc.Giá trị văn hóa truyền thống trong truyện thơ Nôm Tày gồm những gì?
Bao gồm lòng yêu nước, ý thức cộng đồng, lòng thương người, tình cảm gia đình, tinh thần hiếu học và tôn trọng tri thức, thể hiện qua nội dung và nghệ thuật của các tác phẩm.Tại sao cần tích hợp giáo dục giá trị văn hóa truyền thống từ truyện thơ Nôm Tày?
Giúp học sinh hiểu biết, trân trọng và giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc, nâng cao ý thức cộng đồng và phát triển nhân cách toàn diện, đồng thời góp phần bảo tồn văn hóa dân tộc thiểu số.Phương pháp nghiên cứu luận văn sử dụng là gì?
Kết hợp phương pháp tiếp cận liên ngành, khảo sát, thống kê và phân tích tổng hợp dựa trên nguồn tài liệu truyện thơ Nôm Tày và khảo sát thực tế tại Quảng Ninh.Làm thế nào để giáo viên có thể áp dụng kết quả nghiên cứu vào giảng dạy?
Giáo viên có thể sử dụng các chuyên đề, bài giảng tích hợp truyện thơ Nôm Tày trong chương trình Ngữ văn địa phương, tổ chức hoạt động trải nghiệm văn hóa và tham gia các khóa bồi dưỡng chuyên môn.
Kết luận
- Truyện thơ Nôm Tày là kho tàng văn học dân tộc thiểu số quý giá, phản ánh sâu sắc các giá trị văn hóa truyền thống của người Tày.
- Các giá trị chủ đạo gồm lòng yêu nước, ý thức cộng đồng, lòng thương người, tình cảm gia đình và tinh thần hiếu học.
- Nghiên cứu góp phần làm rõ vai trò của truyện thơ Nôm Tày trong bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc thiểu số.
- Đề xuất các giải pháp tích hợp giáo dục giá trị văn hóa truyền thống trong chương trình phổ thông tại Quảng Ninh nhằm nâng cao nhận thức và ý thức giữ gìn văn hóa.
- Khuyến nghị các bước tiếp theo gồm đào tạo giáo viên, xây dựng tài liệu giảng dạy và tổ chức hoạt động văn hóa nhằm phát huy hiệu quả giáo dục giá trị truyền thống.
Hành động ngay hôm nay để bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống qua truyện thơ Nôm Tày, góp phần xây dựng nền giáo dục địa phương giàu bản sắc và phát triển bền vững.