Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo tại Việt Nam, việc nâng cao chất lượng và hiệu quả giáo dục phổ thông trở thành nhiệm vụ trọng tâm. Theo Luật Giáo dục số 43/2019/QH14, mục tiêu giáo dục là phát triển toàn diện phẩm chất và năng lực người học, đồng thời phát huy tiềm năng sáng tạo của mỗi cá nhân. Tuy nhiên, thực tế dạy học môn Toán ở trung học cơ sở (THCS) còn nhiều thách thức, đặc biệt là đối với chủ đề giải bài toán bằng cách lập phương trình – một nội dung quan trọng trong chương trình Toán THCS, có mặt trong các kỳ thi học kỳ, thi học sinh giỏi và thi tuyển sinh lớp 10.

Tại trường Phổ thông dân tộc bán trú THCS Hoa Thám, huyện Nguyên Bình, tỉnh Cao Bằng, 100% học sinh là dân tộc thiểu số với trình độ kiến thức và khả năng sử dụng tiếng phổ thông còn hạn chế, dẫn đến khó khăn trong tiếp thu kiến thức Toán, đặc biệt là các bài toán lập phương trình. Điều kiện cơ sở vật chất còn nhiều khó khăn, sĩ số lớp đông và nhận thức của giáo viên về dạy học phân hóa còn hạn chế, khiến việc tổ chức dạy học phân hóa chưa được thực hiện hiệu quả.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các biện pháp thiết kế và tổ chức dạy học phân hóa chủ đề giải bài toán bằng cách lập phương trình ở THCS, qua đó nâng cao hiệu quả học tập của học sinh, phù hợp với năng lực và phong cách học tập đa dạng. Phạm vi nghiên cứu tập trung tại trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên và trường Phổ thông dân tộc bán trú THCS Hoa Thám, huyện Nguyên Bình, tỉnh Cao Bằng, trong giai đoạn năm 2020-2021. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần đổi mới phương pháp dạy học Toán, phát huy tối đa tiềm năng của từng học sinh, đồng thời đáp ứng yêu cầu đổi mới chương trình giáo dục phổ thông 2018.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình giáo dục hiện đại về dạy học phân hóa, bao gồm:

  • Lý thuyết dạy học phân hóa: Dạy học phân hóa là quá trình điều chỉnh nội dung, phương pháp, hình thức tổ chức và đánh giá phù hợp với năng lực, sở thích và phong cách học tập của từng học sinh nhằm phát triển tối đa năng lực học tập của mỗi cá nhân. (Carol Ann Tomlinson, Jenifer Fox Whitney Hoffman)

  • Thuyết vùng phát triển gần nhất (Vygotsky): Giáo viên cần thiết kế các hoạt động học tập dựa trên vùng phát triển hiện tại của học sinh, giúp học sinh tiến dần đến vùng phát triển gần nhất thông qua sự hỗ trợ phù hợp.

  • Thuyết đa trí tuệ (Howard Gardner): Mỗi học sinh có các loại trí thông minh khác nhau (thị giác, thính giác, vận động, đọc/viết...), do đó cần phân hóa phương pháp dạy học để phù hợp với từng kiểu trí tuệ.

  • Mô hình phong cách học tập VARK (Neil Fleming): Phân loại học sinh theo phong cách học tập ưu thế gồm: Visual (thị giác), Auditory (thính giác), Reading/Writing (đọc/viết), Kinesthetic (vận động), giúp giáo viên thiết kế hoạt động học tập phù hợp.

Các khái niệm chính bao gồm: dạy học phân hóa, phong cách học tập, năng lực nhận thức, đánh giá quá trình, lập phương trình trong Toán học.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Nghiên cứu sử dụng dữ liệu thu thập từ khảo sát 28 giáo viên dạy Toán tại 15 trường THCS huyện Nguyên Bình, tỉnh Cao Bằng; quan sát thực nghiệm sư phạm tại trường Phổ thông dân tộc bán trú THCS Hoa Thám; tài liệu lý luận, sách giáo khoa, các công trình nghiên cứu liên quan.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích định tính và định lượng số liệu khảo sát, sử dụng thống kê mô tả để đánh giá nhận thức và thực trạng dạy học phân hóa; phân tích nội dung để đề xuất biện pháp thiết kế và tổ chức dạy học phân hóa.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong năm học 2020-2021, gồm các giai đoạn: khảo sát thực trạng (3 tháng), xây dựng biện pháp (2 tháng), thực nghiệm sư phạm (4 tháng), tổng hợp và báo cáo kết quả (3 tháng).

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức của giáo viên về dạy học phân hóa còn hạn chế: 57,1% giáo viên chưa biết đến dạy học phân hóa, 35,7% nghe qua nhưng chưa tìm hiểu sâu, chỉ 7,2% hiểu tương đối. 85,7% giáo viên cho rằng dạy học phân hóa là dạy học bám sát sách giáo khoa, thể hiện sự hiểu nhầm về bản chất phân hóa.

  2. Thực trạng tổ chức dạy học phân hóa chưa được triển khai: 100% giáo viên khảo sát cho biết nhà trường và cá nhân chưa thực hiện dạy học phân hóa. 53,5% giáo viên không đồng ý việc thiết kế và tổ chức dạy học phân hóa là khả thi do điều kiện cơ sở vật chất, sĩ số lớp đông, nhận thức học sinh còn chậm.

  3. Quan điểm về đối tượng áp dụng dạy học phân hóa còn phân tán: 32,2% giáo viên cho rằng phân hóa chỉ dành cho học sinh khá, giỏi; 28,6% cho rằng chỉ dành cho học sinh yếu, kém; 39,2% cho rằng dành cho tất cả học sinh.

  4. Khó khăn trong việc tổ chức dạy học phân hóa: Học sinh có tâm lý cho rằng phân hóa là phân biệt đối xử, gây mất đoàn kết; giáo viên thiếu tài liệu hướng dẫn và chưa được tập huấn bài bản; điều kiện cơ sở vật chất và thời gian giảng dạy hạn chế.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy nhận thức và thực hành dạy học phân hóa tại các trường THCS vùng dân tộc thiểu số còn nhiều hạn chế, phù hợp với các nghiên cứu trước đây về khó khăn trong đổi mới phương pháp dạy học ở vùng sâu, vùng xa. Việc giáo viên chưa hiểu đúng về dạy học phân hóa dẫn đến việc chưa áp dụng hiệu quả, gây ảnh hưởng đến chất lượng học tập của học sinh.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, dạy học phân hóa được xem là phương pháp tối ưu để đáp ứng nhu cầu đa dạng của học sinh, phát huy tối đa năng lực cá nhân. Việc áp dụng các lý thuyết như vùng phát triển gần nhất, đa trí tuệ và phong cách học tập VARK giúp giáo viên thiết kế bài học phù hợp, tăng cường sự hứng thú và hiệu quả học tập.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tròn thể hiện tỷ lệ nhận thức giáo viên về dạy học phân hóa, bảng phân tích thuận lợi và khó khăn trong tổ chức dạy học phân hóa, giúp minh họa rõ nét thực trạng và nhu cầu đào tạo, bồi dưỡng giáo viên.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức bồi dưỡng, tập huấn chuyên sâu về dạy học phân hóa cho giáo viên Toán THCS

    • Mục tiêu: Nâng cao nhận thức và kỹ năng thiết kế, tổ chức dạy học phân hóa.
    • Thời gian: Triển khai trong 6 tháng đầu năm học.
    • Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm.

  2. Xây dựng và cung cấp tài liệu hướng dẫn dạy học phân hóa chủ đề giải bài toán bằng cách lập phương trình

    • Mục tiêu: Hỗ trợ giáo viên thiết kế bài học phân hóa theo năng lực và phong cách học tập học sinh.
    • Thời gian: Hoàn thành trong 3 tháng.
    • Chủ thể thực hiện: Ban biên soạn sách giáo khoa và các chuyên gia giáo dục toán.

  3. Ứng dụng công nghệ thông tin hỗ trợ dạy học phân hóa

    • Mục tiêu: Tạo môi trường học tập linh hoạt, giúp học sinh tự học và trao đổi qua các nền tảng như Zalo, Email.
    • Thời gian: Triển khai thí điểm trong năm học tiếp theo.
    • Chủ thể thực hiện: Nhà trường phối hợp với giáo viên và phụ huynh.

  4. Tổ chức nhóm học sinh theo năng lực và phong cách học tập để thực hiện dạy học phân hóa

    • Mục tiêu: Tăng cường sự tương tác, hỗ trợ lẫn nhau giữa học sinh, phát huy tối đa tiềm năng cá nhân.
    • Thời gian: Áp dụng ngay trong các tiết học Toán.
    • Chủ thể thực hiện: Giáo viên chủ nhiệm và giáo viên bộ môn.

  5. Đánh giá liên tục và điều chỉnh kế hoạch dạy học phân hóa dựa trên kết quả học tập và phản hồi của học sinh

    • Mục tiêu: Đảm bảo hiệu quả dạy học, kịp thời hỗ trợ học sinh gặp khó khăn.
    • Thời gian: Thực hiện định kỳ sau mỗi chủ đề học.
    • Chủ thể thực hiện: Giáo viên bộ môn.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Toán THCS

    • Lợi ích: Nắm vững lý thuyết và phương pháp dạy học phân hóa, áp dụng hiệu quả trong giảng dạy chủ đề lập phương trình.
    • Use case: Thiết kế bài giảng phân hóa phù hợp với năng lực và phong cách học tập học sinh.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục

    • Lợi ích: Hiểu rõ thực trạng và các giải pháp nâng cao chất lượng dạy học Toán qua phân hóa, từ đó xây dựng chính sách, kế hoạch bồi dưỡng giáo viên.
    • Use case: Lập kế hoạch đào tạo, phân bổ nguồn lực hỗ trợ các trường vùng khó khăn.

  3. Sinh viên ngành Sư phạm Toán

    • Lợi ích: Tiếp cận kiến thức chuyên sâu về dạy học phân hóa, chuẩn bị kỹ năng sư phạm thực tiễn.
    • Use case: Tham khảo để hoàn thiện luận văn tốt nghiệp, nâng cao năng lực nghề nghiệp.

  4. Nhà nghiên cứu giáo dục

    • Lợi ích: Có cơ sở lý luận và thực tiễn để phát triển các nghiên cứu tiếp theo về đổi mới phương pháp dạy học và đánh giá học sinh.
    • Use case: Phát triển đề tài nghiên cứu về dạy học phân hóa và ứng dụng công nghệ trong giáo dục.

Câu hỏi thường gặp

  1. Dạy học phân hóa là gì và tại sao cần áp dụng trong dạy Toán THCS?
    Dạy học phân hóa là phương pháp điều chỉnh nội dung, phương pháp và đánh giá phù hợp với năng lực và phong cách học tập của từng học sinh. Áp dụng giúp phát huy tối đa tiềm năng cá nhân, nâng cao hiệu quả học tập, đặc biệt với môn Toán có tính trừu tượng cao.

  2. Làm thế nào để phân loại học sinh theo năng lực và phong cách học tập?
    Giáo viên có thể sử dụng các công cụ đánh giá ban đầu như bài kiểm tra, phiếu khảo sát phong cách học tập VARK, quan sát quá trình học tập để phân nhóm học sinh phù hợp.

  3. Các biện pháp thiết kế bài học phân hóa chủ đề giải bài toán bằng cách lập phương trình là gì?
    Bao gồm phân tích yêu cầu chương trình, lựa chọn nội dung và phương pháp phù hợp với từng nhóm học sinh, thiết kế hướng dẫn đánh giá quá trình (rubric), và tổ chức dạy học có hỗ trợ công nghệ thông tin.

  4. Khó khăn thường gặp khi tổ chức dạy học phân hóa và cách khắc phục?
    Khó khăn gồm nhận thức giáo viên chưa đầy đủ, điều kiện cơ sở vật chất hạn chế, sĩ số lớp đông. Khắc phục bằng bồi dưỡng chuyên môn, xây dựng tài liệu hướng dẫn, ứng dụng công nghệ và tổ chức nhóm học sinh hiệu quả.

  5. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả dạy học phân hóa?
    Đánh giá qua các công cụ như bảng kiểm, phiếu quan sát, đánh giá quá trình và kết quả học tập của từng học sinh, kết hợp tự đánh giá và đánh giá đồng đẳng để có phản hồi toàn diện.

Kết luận

  • Dạy học phân hóa là phương pháp thiết yếu để nâng cao chất lượng dạy học môn Toán, đặc biệt với chủ đề giải bài toán bằng cách lập phương trình ở THCS.
  • Thực trạng tại các trường vùng dân tộc thiểu số như huyện Nguyên Bình, Cao Bằng cho thấy nhận thức và thực hành dạy học phân hóa còn nhiều hạn chế.
  • Nghiên cứu đề xuất các biện pháp thiết kế và tổ chức dạy học phân hóa dựa trên lý thuyết vùng phát triển gần nhất, đa trí tuệ và phong cách học tập VARK, kết hợp ứng dụng công nghệ thông tin.
  • Việc bồi dưỡng giáo viên, xây dựng tài liệu hướng dẫn và tổ chức đánh giá liên tục là các yếu tố then chốt để triển khai thành công dạy học phân hóa.
  • Các bước tiếp theo cần tập trung vào triển khai thực nghiệm mở rộng, đánh giá hiệu quả lâu dài và nhân rộng mô hình tại các địa phương khác.

Call-to-action: Các nhà quản lý giáo dục, giáo viên và nhà nghiên cứu được khuyến khích áp dụng và phát triển các biện pháp dạy học phân hóa nhằm nâng cao chất lượng giáo dục Toán THCS, góp phần thực hiện thành công đổi mới giáo dục phổ thông.