Tổng quan nghiên cứu

Năng lực giải quyết vấn đề (GQVĐ) được xem là một trong những năng lực thiết yếu của con người trong thế kỷ 21, đóng vai trò quan trọng trong việc xử lý các tình huống thực tiễn trong đời sống. Theo chương trình Giáo dục phổ thông mới (2018), năng lực này cùng với năng lực sáng tạo được xác định là mục tiêu trọng tâm cần phát triển cho học sinh ở tất cả các môn học. Tuy nhiên, thực trạng dạy học môn Khoa học tự nhiên tại các trường Trung học cơ sở (THCS) cho thấy việc áp dụng các phương pháp dạy học phát triển năng lực, đặc biệt là phương pháp dạy học Dựa trên vấn đề (Problem-Based Learning - PBL), còn hạn chế. Qua khảo sát 40 giáo viên dạy môn Khoa học tự nhiên tại Hà Nội, có khoảng 70% giáo viên vẫn áp dụng phương pháp truyền thống, trong đó học sinh chủ yếu tiếp thu kiến thức một cách thụ động. Đồng thời, 55% học sinh gặp khó khăn trong việc phát hiện vấn đề và 40% gặp khó khăn trong quá trình giải quyết vấn đề.

Luận văn tập trung nghiên cứu việc tổ chức dạy học dựa trên vấn đề chủ đề “Ánh sáng” trong chương trình Khoa học tự nhiên lớp 7 nhằm phát triển năng lực GQVĐ cho học sinh. Nghiên cứu được thực hiện tại trường THCS Ngọc Hồi, huyện Thanh Trì, Hà Nội, với đối tượng là học sinh lớp 7A1. Mục tiêu chính là xây dựng và thực nghiệm tiến trình dạy học dựa trên vấn đề để phát triển năng lực GQVĐ, đồng thời đánh giá hiệu quả của phương pháp này trong thực tiễn. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đổi mới phương pháp dạy học, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục và phát triển toàn diện năng lực học sinh theo định hướng chương trình giáo dục phổ thông mới.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Phương pháp dạy học Dựa trên vấn đề (PBL) được phát triển từ những năm 1960 tại Đại học Y McMaster, Canada, nhằm tạo môi trường học tập lấy người học làm trung tâm, khuyến khích học sinh tự tìm hiểu, phân tích và giải quyết các vấn đề thực tiễn. PBL không chỉ giúp học sinh tiếp thu kiến thức mới mà còn phát triển các năng lực như giao tiếp, hợp tác, tư duy phản biện và tự học. Theo Boud & Feletti, PBL bắt đầu bằng một vấn đề thực tế, học sinh làm việc nhóm để xác định kiến thức cần thiết và giải quyết vấn đề đó. Các khái niệm chính trong nghiên cứu bao gồm: năng lực giải quyết vấn đề, phương pháp dạy học dựa trên vấn đề, năng lực tự học, năng lực giao tiếp và hợp tác.

Năng lực giải quyết vấn đề được hiểu là khả năng sử dụng kiến thức, kỹ năng và kinh nghiệm để nhận diện, phân tích và xử lý các tình huống phức tạp trong học tập và đời sống. Theo chương trình giáo dục phổ thông tổng thể 2018, năng lực này gồm ba thành tố chính: nhận biết và làm sáng tỏ vấn đề, đề xuất và lựa chọn giải pháp, thiết kế và thực hiện giải pháp. Tiêu chí đánh giá năng lực GQVĐ được xây dựng dựa trên các hành vi cụ thể trong từng thành tố, từ chưa đạt đến tốt.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa phân tích tài liệu, điều tra khảo sát và thực nghiệm sư phạm. Cỡ mẫu khảo sát gồm 40 giáo viên dạy môn Khoa học tự nhiên tại Hà Nội, nhằm thu thập thông tin về thực trạng áp dụng phương pháp dạy học PBL và năng lực GQVĐ của học sinh. Đối tượng thực nghiệm là học sinh lớp 7A1 trường THCS Ngọc Hồi, Thanh Trì, Hà Nội.

Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu thuận tiện với lý do thuận lợi trong việc tổ chức thực nghiệm và thu thập dữ liệu. Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp thống kê mô tả, so sánh kết quả đánh giá năng lực GQVĐ trước và sau khi áp dụng tiến trình dạy học dựa trên vấn đề. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2022-2023, bao gồm giai đoạn thiết kế tiến trình dạy học, thực nghiệm sư phạm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng áp dụng phương pháp dạy học PBL còn hạn chế: Khoảng 70% giáo viên vẫn sử dụng phương pháp truyền thống, trong đó học sinh chủ yếu tiếp thu kiến thức thụ động. Chỉ một số ít giáo viên áp dụng PBL nhưng chưa đạt hiệu quả mong muốn.

  2. Khó khăn của học sinh trong năng lực GQVĐ: 55% học sinh gặp khó khăn trong việc phát hiện vấn đề cần giải quyết, 40% gặp khó khăn trong quá trình giải quyết vấn đề. Điều này cho thấy năng lực GQVĐ của học sinh chưa được phát triển đầy đủ.

  3. Hiệu quả của tiến trình dạy học dựa trên vấn đề: Sau khi áp dụng tiến trình dạy học dựa trên vấn đề chủ đề “Ánh sáng”, kết quả đánh giá năng lực GQVĐ của học sinh có sự cải thiện rõ rệt. Ví dụ, tỉ lệ học sinh đạt mức khá và tốt trong việc nhận biết và làm sáng tỏ vấn đề tăng từ khoảng 30% lên trên 65%. Tương tự, năng lực đề xuất và lựa chọn giải pháp cũng tăng từ 25% lên 60%.

  4. Phản hồi tích cực từ học sinh và giáo viên: Học sinh thể hiện sự hứng thú, chủ động trong học tập, tăng cường kỹ năng hợp tác và tự học. Giáo viên đánh giá phương pháp PBL giúp học sinh hiểu sâu kiến thức và phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề hiệu quả hơn.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của thực trạng hạn chế trong áp dụng PBL có thể do giáo viên chưa nắm vững lý luận và kỹ năng thiết kế bài dạy theo định hướng phát triển năng lực, cùng với thiếu hụt thiết bị thí nghiệm tại nhiều trường THCS. Việc áp dụng tiến trình dạy học dựa trên vấn đề giúp học sinh chủ động tiếp cận kiến thức thông qua các tình huống thực tế, từ đó phát triển năng lực GQVĐ một cách toàn diện.

So sánh với các nghiên cứu trong và ngoài nước, kết quả nghiên cứu phù hợp với xu hướng giáo dục hiện đại, nhấn mạnh vai trò của PBL trong phát triển năng lực học sinh. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện sự tăng trưởng tỉ lệ học sinh đạt các mức năng lực GQVĐ trước và sau thực nghiệm, cũng như bảng thống kê kết quả đánh giá chi tiết từng thành tố năng lực.

Ý nghĩa của nghiên cứu nằm ở việc cung cấp một mô hình tiến trình dạy học dựa trên vấn đề cụ thể cho chủ đề “Ánh sáng” trong chương trình Khoa học tự nhiên lớp 7, góp phần đổi mới phương pháp dạy học và nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về PBL: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về lý luận và kỹ năng thiết kế bài dạy dựa trên vấn đề, nhằm nâng cao năng lực chuyên môn và đổi mới phương pháp giảng dạy. Thời gian thực hiện trong vòng 1 năm, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học tổ chức.

  2. Trang bị đầy đủ thiết bị thí nghiệm cho các trường THCS: Đầu tư mua sắm và bảo trì thiết bị thí nghiệm phục vụ dạy học môn Khoa học tự nhiên, đặc biệt là các dụng cụ liên quan đến chủ đề “Ánh sáng”. Mục tiêu nâng tỷ lệ trường có đủ thiết bị lên trên 80% trong 2 năm tới, do các phòng giáo dục và nhà trường phối hợp thực hiện.

  3. Xây dựng và phổ biến tài liệu hướng dẫn dạy học PBL: Soạn thảo các tài liệu, giáo án mẫu và công cụ đánh giá năng lực GQVĐ theo phương pháp PBL, giúp giáo viên dễ dàng áp dụng trong giảng dạy. Thời gian hoàn thành trong 6 tháng, do các chuyên gia giáo dục và nhà xuất bản giáo dục thực hiện.

  4. Khuyến khích tổ chức các hoạt động trải nghiệm, thí nghiệm thực tế: Tạo điều kiện cho học sinh tham gia các hoạt động thực hành, thí nghiệm liên quan đến chủ đề “Ánh sáng” nhằm tăng cường kỹ năng thực hành và phát triển năng lực giải quyết vấn đề. Nhà trường và giáo viên chủ động tổ chức thường xuyên trong mỗi học kỳ.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên môn Khoa học tự nhiên và Vật lí THCS: Nghiên cứu cung cấp mô hình tiến trình dạy học dựa trên vấn đề cụ thể, giúp giáo viên đổi mới phương pháp giảng dạy, phát triển năng lực GQVĐ cho học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ chuyên môn: Tài liệu giúp hiểu rõ thực trạng và giải pháp nâng cao chất lượng dạy học môn Khoa học tự nhiên, từ đó xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo và đầu tư phù hợp.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh chuyên ngành Lý luận và Phương pháp dạy học Vật lí: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về PBL, năng lực GQVĐ, đồng thời là tài liệu tham khảo cho các đề tài nghiên cứu liên quan.

  4. Các tổ chức, cá nhân quan tâm đến đổi mới giáo dục: Luận văn là nguồn thông tin hữu ích để phát triển các chương trình đào tạo, dự án giáo dục nhằm nâng cao năng lực học sinh theo định hướng phát triển toàn diện.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phương pháp dạy học Dựa trên vấn đề (PBL) là gì?
    PBL là phương pháp dạy học lấy người học làm trung tâm, trong đó học sinh học thông qua việc giải quyết các vấn đề thực tế hoặc thách thức, giúp phát triển kỹ năng tư duy phản biện, hợp tác và tự học.

  2. Năng lực giải quyết vấn đề gồm những thành phần nào?
    Năng lực GQVĐ gồm ba thành phần chính: nhận biết và làm sáng tỏ vấn đề, đề xuất và lựa chọn giải pháp, thiết kế và thực hiện giải pháp, đồng thời đánh giá và điều chỉnh kết quả.

  3. Tại sao chủ đề “Ánh sáng” lại phù hợp để áp dụng PBL?
    Chủ đề “Ánh sáng” có nội dung gắn liền với thực tiễn, dễ quan sát và thí nghiệm, giúp học sinh phát triển kỹ năng thực hành và tư duy khoa học thông qua các tình huống và thí nghiệm cụ thể.

  4. Làm thế nào để đánh giá năng lực GQVĐ của học sinh?
    Đánh giá dựa trên các tiêu chí cụ thể cho từng thành phần năng lực, sử dụng bảng kiểm, phiếu quan sát và kết quả thực hành, đồng thời so sánh kết quả trước và sau khi áp dụng phương pháp dạy học dựa trên vấn đề.

  5. Những khó khăn khi áp dụng PBL trong dạy học môn Khoa học tự nhiên là gì?
    Khó khăn bao gồm thiếu thiết bị thí nghiệm, giáo viên chưa thành thạo kỹ năng thiết kế bài dạy PBL, thời gian dạy học hạn chế và học sinh chưa quen với phương pháp học chủ động.

Kết luận

  • Phương pháp dạy học Dựa trên vấn đề giúp học sinh không chỉ tiếp thu kiến thức mới mà còn phát triển năng lực giải quyết vấn đề, giao tiếp, hợp tác và tự học.
  • Thực trạng dạy học môn Khoa học tự nhiên tại các trường THCS còn hạn chế trong việc áp dụng PBL, ảnh hưởng đến sự phát triển năng lực GQVĐ của học sinh.
  • Tiến trình dạy học dựa trên vấn đề chủ đề “Ánh sáng” đã được thiết kế và thực nghiệm thành công, nâng cao rõ rệt năng lực GQVĐ của học sinh lớp 7.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng PBL, bao gồm đào tạo giáo viên, trang bị thiết bị, xây dựng tài liệu hướng dẫn và tổ chức hoạt động trải nghiệm.
  • Nghiên cứu mở ra hướng đi mới cho đổi mới phương pháp dạy học môn Khoa học tự nhiên, góp phần phát triển toàn diện năng lực học sinh theo chương trình giáo dục phổ thông mới.

Hành động tiếp theo: Các nhà trường và giáo viên nên áp dụng tiến trình dạy học dựa trên vấn đề đã xây dựng, đồng thời phối hợp với các cơ quan quản lý giáo dục để triển khai các giải pháp hỗ trợ. Độc giả quan tâm có thể liên hệ với tác giả để trao đổi và nhận tài liệu chi tiết.