Tổng quan nghiên cứu

Việt Nam là quốc gia đa dân tộc với nền văn hóa dân ca phong phú, đóng vai trò quan trọng trong đời sống tinh thần và giáo dục nhân cách cho thế hệ trẻ. Theo khảo sát tại một số trường trung học cơ sở (THCS), có khoảng 21% học sinh biết trên 10 bài dân ca Việt Nam, 73,4% biết chưa đến 10 bài và 5% không biết bài nào. Thực trạng này phản ánh sự cần thiết trong việc đổi mới phương pháp dạy hát dân ca nhằm nâng cao hiệu quả giáo dục âm nhạc truyền thống. Luận văn tập trung nghiên cứu dạy học hát dân ca cho học sinh lớp 6 trường THCS Đan Phượng, Hà Nội trong giai đoạn 2017-2018, nhằm giúp học sinh hát đúng, hát hay, đồng thời giữ gìn và phát huy giá trị di sản văn hóa dân tộc.

Mục tiêu nghiên cứu là khảo sát thực trạng dạy học hát dân ca, phân tích chương trình, sách giáo khoa và đề xuất các biện pháp đổi mới phương pháp dạy học trong giờ chính khóa và ngoại khóa. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các bài dân ca trong chương trình âm nhạc lớp 6, bao gồm các bài như "Đi cấy" (dân ca Thanh Hóa), "Mưa rơi" (dân ca Xá - Tây Bắc), và các làn điệu dân ca địa phương như chèo tàu Tân Hội. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần nâng cao chất lượng dạy học âm nhạc truyền thống, đồng thời tạo nền tảng cho học sinh phát triển toàn diện về thể chất, trí tuệ và nhân cách.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa trong giáo dục, và lý thuyết phương pháp dạy học tích cực. Lý thuyết bảo tồn nhấn mạnh vai trò của di sản văn hóa phi vật thể như dân ca trong việc giáo dục nhân cách và giữ gìn bản sắc dân tộc. Theo Hướng dẫn số 73/HD-BGDĐT-BVHTTDL (2013), việc lồng ghép di sản văn hóa vào chương trình phổ thông giúp nâng cao nhận thức và trách nhiệm của học sinh đối với văn hóa truyền thống.

Lý thuyết phương pháp dạy học tích cực đề cao vai trò trung tâm của học sinh trong quá trình học tập, khuyến khích sự chủ động, sáng tạo và phát triển kỹ năng thông qua các hoạt động thực hành, trải nghiệm. Tuy nhiên, trong dạy hát dân ca, sự kết hợp giữa phương pháp truyền thống (truyền khẩu) và phương pháp mới (sử dụng công nghệ, phương tiện hỗ trợ) được xem là cần thiết để đảm bảo hiệu quả và tính chính xác của bài hát.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Dân ca: Bài hát do tập thể nhân dân lao động sáng tác, được truyền miệng và phát triển qua nhiều thế hệ, phản ánh phong tục, tập quán và tâm hồn dân tộc.
  • Phương pháp dạy học: Cách thức tổ chức hoạt động dạy của giáo viên và học của học sinh nhằm đạt mục tiêu giáo dục.
  • Biện pháp dạy học: Các cách thức cụ thể được áp dụng trong từng bước dạy học để nâng cao hiệu quả truyền đạt kiến thức và kỹ năng.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp khảo sát điều tra, phân tích tổng hợp và thực nghiệm sư phạm. Cỡ mẫu khảo sát gồm học sinh lớp 6 và giáo viên âm nhạc tại trường THCS Đan Phượng, với tổng số học sinh khoảng 150 em và 2 giáo viên âm nhạc chuyên trách. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu thuận tiện dựa trên đối tượng nghiên cứu tại trường.

Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phương pháp định tính và định lượng, bao gồm phân tích nội dung chương trình, khảo sát thực trạng dạy học, phỏng vấn giáo viên và học sinh, đồng thời thực nghiệm các biện pháp dạy học mới trong năm học 2017-2018. Timeline nghiên cứu kéo dài 12 tháng, từ khảo sát ban đầu, triển khai thực nghiệm đến đánh giá kết quả và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dạy học hát dân ca còn nhiều hạn chế: Khoảng 60% học sinh chưa hát đúng giai điệu và lời ca do phương pháp dạy chưa phù hợp, giáo viên chưa chú trọng luyện thanh và phân tích bài hát kỹ lưỡng. 70% giáo viên chưa sử dụng hiệu quả các phương tiện hỗ trợ như đàn phím điện tử, máy chiếu trong dạy học.

  2. Chương trình và sách giáo khoa còn hạn chế về nội dung dân ca: Trong 8 bài hát chính khóa, chỉ có 3 bài dân ca, trong đó 2 bài có lời đặt mới, làm giảm tính nguyên bản của dân ca. Giờ ngoại khóa chưa được tổ chức bài bản để bổ sung kiến thức dân ca cho học sinh.

  3. Học sinh có năng khiếu âm nhạc nhưng thiếu môi trường phát triển: 45% học sinh thể hiện khả năng cảm thụ âm nhạc tốt, tuy nhiên chỉ 20% tham gia câu lạc bộ âm nhạc hoặc hoạt động ngoại khóa liên quan đến dân ca. Điều này ảnh hưởng đến sự yêu thích và tiếp thu dân ca.

  4. Phương pháp dạy học kết hợp truyền thống và hiện đại mang lại hiệu quả tích cực: Thực nghiệm cho thấy, khi giáo viên kết hợp dạy hát mẫu, luyện thanh theo đặc trưng dân ca, sử dụng phương tiện hỗ trợ và tổ chức hoạt động ngoại khóa, tỷ lệ học sinh hát đúng giai điệu tăng từ 40% lên 75%, yêu thích dân ca tăng 60%.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của hạn chế trong dạy học hát dân ca là do nhận thức chưa đầy đủ về vai trò của dân ca trong giáo dục, thiếu tài liệu và phương pháp phù hợp. So với các nghiên cứu trước đây, kết quả này tương đồng với báo cáo của ngành giáo dục về việc học sinh chưa được tiếp cận đầy đủ với âm nhạc truyền thống. Việc sử dụng phương pháp dạy học tích cực kết hợp truyền thống giúp phát huy tính chủ động của học sinh, đồng thời giữ được nét đặc trưng của dân ca.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ học sinh hát đúng giai điệu trước và sau thực nghiệm, bảng so sánh các phương pháp dạy học và mức độ yêu thích dân ca của học sinh. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc, đồng thời nâng cao chất lượng giáo dục âm nhạc ở cấp THCS.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên âm nhạc: Tổ chức các khóa tập huấn về phương pháp dạy hát dân ca, kỹ thuật luyện thanh đặc thù và sử dụng công nghệ hỗ trợ giảng dạy. Mục tiêu nâng cao năng lực giảng dạy trong vòng 1 năm, do Sở GD&ĐT phối hợp với trường ĐHSP Nghệ thuật Trung ương thực hiện.

  2. Đổi mới nội dung và phương pháp dạy học trong giờ chính khóa: Thay thế bài "Vui bước trên đường xa" bằng bài "Mưa rơi" (dân ca Xá - Tây Bắc) phù hợp với tầm giọng học sinh lớp 6, đồng thời tăng cường phân tích đặc điểm âm nhạc và lời ca trước khi dạy. Thực hiện trong năm học tiếp theo, do giáo viên âm nhạc chủ trì.

  3. Phát triển hoạt động ngoại khóa và câu lạc bộ dân ca: Tổ chức các buổi sinh hoạt ngoại khóa, giao lưu văn nghệ dân ca, thi hát dân ca định kỳ nhằm tạo môi trường thực hành và phát triển năng khiếu cho học sinh. Thời gian tổ chức 2 lần/năm, do nhà trường phối hợp với Nhà Văn hóa huyện Đan Phượng thực hiện.

  4. Sử dụng hiệu quả phương tiện dạy học hiện đại: Đầu tư trang thiết bị như đàn phím điện tử, máy chiếu, đĩa CD dân ca để hỗ trợ giảng dạy, giúp học sinh dễ dàng tiếp thu và hứng thú hơn với bài hát. Kế hoạch đầu tư và sử dụng trong 6 tháng, do Ban giám hiệu nhà trường quản lý.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên âm nhạc THCS: Nắm bắt phương pháp dạy hát dân ca hiệu quả, áp dụng đổi mới trong giảng dạy để nâng cao chất lượng bài học và phát triển năng khiếu học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Tham khảo để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo và phát triển chương trình giáo dục âm nhạc truyền thống phù hợp với điều kiện thực tế địa phương.

  3. Sinh viên sư phạm âm nhạc: Học tập lý thuyết và thực tiễn về dạy học dân ca, chuẩn bị kỹ năng sư phạm và phương pháp giảng dạy chuyên sâu.

  4. Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian và âm nhạc truyền thống: Tài liệu tham khảo về thực trạng và biện pháp bảo tồn, phát huy dân ca trong giáo dục phổ thông, góp phần phát triển nghiên cứu chuyên ngành.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần dạy hát dân ca cho học sinh lớp 6?
    Dân ca là di sản văn hóa phi vật thể quan trọng, giúp học sinh hiểu và giữ gìn bản sắc dân tộc, đồng thời phát triển kỹ năng âm nhạc và nhân cách toàn diện.

  2. Phương pháp dạy học nào phù hợp nhất cho dạy hát dân ca?
    Kết hợp phương pháp truyền thống (truyền khẩu, mẫu hát) với phương pháp hiện đại (sử dụng công nghệ, phương tiện hỗ trợ) giúp học sinh tiếp thu nhanh và hát đúng giai điệu.

  3. Làm thế nào để học sinh yêu thích dân ca hơn?
    Tạo không khí học tập sôi nổi, tổ chức hoạt động ngoại khóa, câu lạc bộ dân ca và sử dụng các bài hát phù hợp với lứa tuổi, năng lực học sinh.

  4. Có thể thay thế bài dân ca trong chương trình chính khóa không?
    Có thể, nếu bài thay thế phù hợp với tầm giọng, nội dung và mục tiêu giáo dục, như đề xuất thay thế bài "Vui bước trên đường xa" bằng "Mưa rơi".

  5. Vai trò của giáo viên trong dạy hát dân ca là gì?
    Giáo viên là người hướng dẫn, mẫu hát, chỉnh sửa kỹ thuật và truyền cảm hứng, đồng thời tổ chức các hoạt động giúp học sinh hiểu và yêu thích dân ca.

Kết luận

  • Luận văn đã chỉ ra thực trạng dạy học hát dân ca tại trường THCS Đan Phượng còn nhiều hạn chế về phương pháp và nội dung.
  • Đề xuất thay thế bài dân ca trong chương trình chính khóa nhằm phù hợp hơn với đặc điểm học sinh lớp 6.
  • Kết hợp phương pháp truyền thống và hiện đại trong dạy học giúp nâng cao hiệu quả và sự yêu thích của học sinh đối với dân ca.
  • Phát triển hoạt động ngoại khóa và câu lạc bộ dân ca là giải pháp thiết thực để bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống.
  • Khuyến nghị bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên và đầu tư trang thiết bị hỗ trợ giảng dạy trong thời gian tới.

Tiếp theo, cần triển khai các biện pháp đề xuất trong năm học 2024-2025, đồng thời mở rộng nghiên cứu sang các khối lớp khác và địa phương khác để hoàn thiện mô hình dạy học hát dân ca hiệu quả. Các nhà quản lý giáo dục, giáo viên và sinh viên sư phạm âm nhạc được khuyến khích tham khảo và áp dụng kết quả nghiên cứu này nhằm góp phần phát triển giáo dục âm nhạc truyền thống tại Việt Nam.