I. Tổng Quan Về Đánh Giá Dinh Dưỡng ở Bệnh Nhân Tai Biến
Tai biến mạch máu não (TBMMN) là một vấn đề sức khỏe nghiêm trọng, gây tử vong và tàn phế cao. Dinh dưỡng đóng vai trò quan trọng trong quá trình phục hồi của bệnh nhân TBMMN. Tình trạng suy dinh dưỡng làm tăng nguy cơ loét tỳ đè, viêm phổi và kéo dài thời gian nằm viện. Ngược lại, các di chứng của TBMMN cũng gây khó khăn trong việc ăn uống, dẫn đến suy dinh dưỡng. Do đó, việc đánh giá tình trạng dinh dưỡng ở bệnh nhân TBMMN là vô cùng cần thiết để có chế độ dinh dưỡng phù hợp, thúc đẩy quá trình hồi phục. Theo thống kê của Hội Phòng chống tai biến mạch máu não, trong số bệnh nhân TBMMN sống sót, có tới 92% mắc di chứng về vận động, 68% biến chứng vừa và nhẹ, 27% di chứng nặng.
1.1. Tầm Quan Trọng của Dinh Dưỡng cho Bệnh Nhân Đột Quỵ
Dinh dưỡng hợp lý giúp duy trì chức năng tế bào, tăng cường hệ miễn dịch và thúc đẩy khả năng hồi phục sau TBMMN. Rối loạn nuốt, một biến chứng thường gặp sau TBMMN, có thể dẫn đến sụt cân, suy dinh dưỡng và viêm phổi. Việc cung cấp dinh dưỡng đầy đủ và phù hợp với khả năng nhai nuốt của bệnh nhân là yếu tố then chốt trong quá trình điều trị. Theo nghiên cứu, rối loạn nuốt có thể xuất hiện đến 65% bệnh nhân tai biến mạch máu não, dẫn đến sụt cân, suy dinh dưỡng, dễ bị viêm phổi và làm nặng thêm tình trạng mất chức năng.
1.2. Các Phương Pháp Đánh Giá Tình Trạng Dinh Dưỡng Hiện Nay
Có nhiều phương pháp đánh giá tình trạng dinh dưỡng, từ các chỉ số nhân trắc đơn giản như BMI đến các phương pháp phức tạp hơn như SGA (Subjective Global Assessment) và xét nghiệm máu (albumin, prealbumin). Mỗi phương pháp có ưu và nhược điểm riêng, và việc kết hợp nhiều phương pháp giúp đánh giá toàn diện hơn. SGA được khuyến nghị là công cụ đánh giá nhanh tình trạng dinh dưỡng bệnh nhân nhập viện [30], vì không xâm lấn, không tốn kém, lại có độ nhạy cao (98%) và độ đặc hiệu cao (82%) [17, 21, 39].
II. Thách Thức Trong Đánh Giá Dinh Dưỡng Bệnh Nhân TBMMN
Việc đánh giá tình trạng dinh dưỡng ở bệnh nhân TBMMN gặp nhiều khó khăn do tình trạng bệnh lý phức tạp, khả năng giao tiếp hạn chế và các biến chứng đi kèm. Rối loạn nuốt, liệt vận động và suy giảm nhận thức ảnh hưởng đến khả năng ăn uống và hấp thu dinh dưỡng. Ngoài ra, các bệnh lý nền như tăng huyết áp, đái tháo đường và bệnh thận mạn cũng ảnh hưởng đến tình trạng dinh dưỡng của bệnh nhân. Do đó, cần có phương pháp đánh giá phù hợp và toàn diện để xác định chính xác tình trạng dinh dưỡng và đưa ra can thiệp kịp thời.
2.1. Ảnh Hưởng của Rối Loạn Nuốt Đến Tình Trạng Dinh Dưỡng
Rối loạn nuốt là một biến chứng thường gặp sau TBMMN, gây khó khăn trong việc ăn uống và tăng nguy cơ sặc, viêm phổi. Bệnh nhân có thể gặp khó khăn trong việc nhai, nuốt thức ăn, dẫn đến giảm lượng thức ăn đưa vào cơ thể và suy dinh dưỡng. Việc đánh giá mức độ rối loạn nuốt và lựa chọn phương pháp cho ăn phù hợp (ăn qua đường miệng, qua sonde mũi - dạ dày) là rất quan trọng. Đối với bệnh nhân nhập viện vì TBMMN, thì dinh dưỡng qua ống thông thường được chỉ định trong lâm sàng.
2.2. Tác Động của Bệnh Lý Nền Đến Tình Trạng Dinh Dưỡng
Các bệnh lý nền như tăng huyết áp, đái tháo đường và bệnh thận mạn có thể ảnh hưởng đến tình trạng dinh dưỡng của bệnh nhân TBMMN. Tăng huyết áp và đái tháo đường làm tăng nguy cơ xơ vữa động mạch và các biến chứng tim mạch, ảnh hưởng đến quá trình cung cấp dinh dưỡng cho cơ thể. Bệnh thận mạn làm giảm khả năng đào thải các chất độc hại và ảnh hưởng đến quá trình chuyển hóa dinh dưỡng. Theo Tổ chức Y tế thế giới, World Health Organization (WHO) và Hội tăng huyết áp quốc tế, International Society of Hypertension (ISH) đã thống nhất gọi là tăng huyết áp khi huyết áp tâm thu động mạch ≥ 140mmHg và/ hoặc huyết áp tâm trƣơng động mạch ≥ 90mmHg, hoặc bệnh nhân đang sử dụng thuốc điều trị THA.
III. Đánh Giá Dinh Dưỡng Bệnh Nhân TBMMN Nuôi Ăn Qua Sonde
Ở bệnh nhân TBMMN không thể ăn uống bình thường, việc nuôi ăn qua sonde mũi - dạ dày là một giải pháp quan trọng để đảm bảo cung cấp đủ dinh dưỡng. Tuy nhiên, việc đánh giá tình trạng dinh dưỡng vẫn cần được thực hiện thường xuyên để điều chỉnh chế độ ăn phù hợp và phòng ngừa các biến chứng. Các chỉ số như BMI, albumin huyết thanh và SGA có thể được sử dụng để theo dõi tình trạng dinh dưỡng của bệnh nhân. Nuôi dƣỡng qua ống sond mũi - dạ dày là một nhu cầu cần thiết cho những bệnh nhân không thể ăn qua đƣờng miệng đƣợc mà cần phải đƣợc hỗ trợ dinh dƣỡng nhờ vào một ống thông để đƣa thức ăn xuống tận dạ dày.
3.1. Sử Dụng BMI Để Đánh Giá Tình Trạng Dinh Dưỡng
BMI (Body Mass Index) là một chỉ số đơn giản và dễ tính, được sử dụng rộng rãi để đánh giá tình trạng cân nặng. Tuy nhiên, BMI có một số hạn chế, đặc biệt ở bệnh nhân TBMMN, vì nó không phân biệt được giữa khối lượng cơ và khối lượng mỡ. Do đó, cần kết hợp BMI với các chỉ số khác để có đánh giá chính xác hơn. Theo Tổ chức Y tế thế giới (2000) dùng để nhận định về tình trạng dinh dƣỡng, đƣợc tính t...
3.2. Vai Trò của Albumin Huyết Thanh Trong Đánh Giá Dinh Dưỡng
Albumin là một protein quan trọng trong máu, có vai trò vận chuyển các chất dinh dưỡng và duy trì áp suất keo. Nồng độ albumin huyết thanh có thể giảm trong tình trạng suy dinh dưỡng, viêm nhiễm và bệnh gan thận. Tuy nhiên, albumin không phải là một chỉ số nhạy cảm, vì nó có thời gian bán thải dài và bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố khác. Đánh giá tình trạng dinh dƣỡng ngƣời bệnh cần đƣợc đánh giá một cách toàn diện nhƣ từ biểu hiện tổng thể qua chỉ số BMI (Body Mass Index), SGA, đến biểu hiện từng thành phần cơ thể nhƣ lớp mỡ dƣới da (đo nếp gấp da vùng cơ tam đầu- TSF), cơ vùng cánh tay (đo diện tích cơ vùng cánh tay- AMA) hay khối nạc, mỡ, khối tế bào, khối ngoài tế bào.
3.3. Ưu Điểm của Phương Pháp SGA Trong Đánh Giá Dinh Dưỡng
SGA (Subjective Global Assessment) là một phương pháp đánh giá tình trạng dinh dưỡng toàn diện, dựa trên các thông tin về tiền sử bệnh, khám thực thể và đánh giá chủ quan của bác sĩ. SGA có ưu điểm là đơn giản, không xâm lấn và có độ nhạy cao. Tuy nhiên, SGA phụ thuộc vào kinh nghiệm của người đánh giá và có thể bị ảnh hưởng bởi yếu tố chủ quan. Các nghiên cứu này đều dùng phƣơng pháp SGA (Subjective Global Assessment - Đánh giá tổng thể theo chủ quan) trong đánh giá tình trạng dinh dƣỡng bệnh nhân nghiên cứu.
IV. Chế Độ Dinh Dưỡng Phù Hợp Cho Bệnh Nhân TBMMN Qua Sonde
Chế độ dinh dưỡng cho bệnh nhân TBMMN nuôi ăn qua sonde cần đảm bảo cung cấp đủ năng lượng, protein, vitamin và khoáng chất. Lượng calo và protein cần thiết phụ thuộc vào tình trạng bệnh lý, mức độ hoạt động và các yếu tố cá nhân khác. Cần lựa chọn công thức dinh dưỡng phù hợp, đảm bảo dễ tiêu hóa và hấp thu. Đồng thời, cần theo dõi các biến chứng như tiêu chảy, táo bón và trào ngược dạ dày - thực quản. Đối với bệnh nhân nhập viện vì tai biến mạch máu não thì chế độ dinh dƣỡng phù hợp với khả năng nhai hay dinh dƣỡng qua ống thông là quan trọng trong duy trì chức năng tế bào, miễn dịch và thúc đẩy khả năng hồi phục [7, 54].
4.1. Tính Toán Nhu Cầu Năng Lượng và Protein
Nhu cầu năng lượng và protein của bệnh nhân TBMMN có thể tăng lên do tình trạng bệnh lý và quá trình phục hồi. Cần tính toán chính xác nhu cầu này để đảm bảo cung cấp đủ dinh dưỡng cho bệnh nhân. Có thể sử dụng các công thức ước tính hoặc các phương pháp đo lường trực tiếp để xác định nhu cầu năng lượng và protein. Đồng thời, ở nhóm bệnh nhân này, việc ăn uống của ngƣời bệnh sẽ trở nên khó khăn hơn, thông thƣờng cần phải có hỗ trợ dinh dƣỡng đáp ứng nhu cầu chuyển hóa dinh dƣỡng và phù hợp tri giác, khả năng nhai, nuốt.
4.2. Lựa Chọn Công Thức Dinh Dưỡng Phù Hợp
Có nhiều loại công thức dinh dưỡng khác nhau, phù hợp với các đối tượng bệnh nhân khác nhau. Cần lựa chọn công thức dinh dưỡng phù hợp với tình trạng bệnh lý, khả năng tiêu hóa và hấp thu của bệnh nhân TBMMN. Các công thức dinh dưỡng có thể chứa protein nguyên vẹn hoặc protein thủy phân, chất béo MCT hoặc LCT, và các loại carbohydrate khác nhau. Song, một chế độ dinh dƣỡng đáp ứng với nhu cầu chuyển hóa thƣờng ít đƣợc quan tâm. Điều này có thể gây thiếu hụt dinh 2 dƣỡng, sụt giảm khối cơ, suy chức năng cơ, miễn dịch, kéo dài thời gian nằm viện…[7, 54].
4.3. Theo Dõi và Xử Lý Các Biến Chứng
Nuôi ăn qua sonde có thể gây ra một số biến chứng như tiêu chảy, táo bón, trào ngược dạ dày - thực quản và nhiễm trùng. Cần theo dõi sát các biến chứng này và có biện pháp xử lý kịp thời. Có thể điều chỉnh tốc độ cho ăn, thay đổi công thức dinh dưỡng hoặc sử dụng thuốc để giảm thiểu các biến chứng. Rõ ràng, rối loạn nuốt có thể xuất hiện đến 65% bệnh nhân tai biến mạch máu não, dẫn đến sụt cân, suy dinh dƣỡng, dễ bị viêm phổi và làm nặng thêm tình trạng mất chức năng (tàn phế) [3, 38, 42, 68].
V. Phục Hồi Chức Năng Dinh Dưỡng Sau Tai Biến Mạch Máu Não
Phục hồi chức năng dinh dưỡng là một phần quan trọng trong quá trình phục hồi chức năng tổng thể sau TBMMN. Mục tiêu là giúp bệnh nhân ăn uống trở lại bình thường, duy trì cân nặng hợp lý và cải thiện chất lượng cuộc sống. Quá trình phục hồi chức năng dinh dưỡng cần có sự phối hợp của nhiều chuyên gia, bao gồm bác sĩ, điều dưỡng, chuyên gia dinh dưỡng và nhà trị liệu ngôn ngữ. Đối với bệnh nhân nhập viện vì TBMMN, thì dinh dƣỡng qua ống thông thƣờng đƣợc chỉ định trong lâm sàng.
5.1. Đánh Giá Khả Năng Nuốt và Lập Kế Hoạch Phục Hồi
Trước khi bắt đầu quá trình phục hồi chức năng dinh dưỡng, cần đánh giá kỹ lưỡng khả năng nuốt của bệnh nhân. Nhà trị liệu ngôn ngữ sẽ thực hiện các bài kiểm tra để xác định mức độ rối loạn nuốt và đưa ra kế hoạch phục hồi phù hợp. Kế hoạch này có thể bao gồm các bài tập luyện cơ miệng, thay đổi tư thế ăn uống và điều chỉnh độ đặc của thức ăn. Chính vì vậy, cho đến nay vẫn chƣa có bất kỳ một phƣơng pháp nào đƣợc coi là "Tiêu chuẩn vàng" trong đánh giá tình trạng dinh dƣỡng, bởi mỗi phƣơng pháp có một ý nghĩa riêng.
5.2. Hướng Dẫn Chế Độ Ăn Uống Tại Nhà
Sau khi xuất viện, bệnh nhân cần tiếp tục tuân thủ chế độ ăn uống phù hợp để duy trì tình trạng dinh dưỡng tốt. Chuyên gia dinh dưỡng sẽ cung cấp hướng dẫn chi tiết về chế độ ăn uống tại nhà, bao gồm lựa chọn thực phẩm, cách chế biến và số lượng cần thiết. Gia đình cũng cần được hướng dẫn về cách hỗ trợ bệnh nhân ăn uống và phòng ngừa các biến chứng. Tình trạng dinh dƣỡng còn đƣợc đánh giá về mặt chức năng nhƣ sức cơ, chức năng miễn dịch và điều tra khẩu phần ăn.
VI. Nghiên Cứu Về Tình Trạng Dinh Dưỡng Bệnh Nhân TBMMN
Nghiên cứu về tình trạng dinh dưỡng ở bệnh nhân TBMMN còn hạn chế. Các nghiên cứu hiện có cho thấy tỷ lệ suy dinh dưỡng ở bệnh nhân TBMMN nhập viện khá cao, dao động từ 30% đến 50%. Các yếu tố liên quan đến suy dinh dưỡng bao gồm tuổi cao, giới tính nam, rối loạn nuốt, bệnh lý nền và thời gian nằm viện kéo dài. Cần có thêm nhiều nghiên cứu để hiểu rõ hơn về tình trạng dinh dưỡng ở bệnh nhân TBMMN và tìm ra các biện pháp can thiệp hiệu quả. Song cho đến nay nghiên cứu về vấn đề suy dinh dƣỡng bệnh nhân tai biến mạch máu não rất hạn chế.
6.1. Tỷ Lệ Suy Dinh Dưỡng Ở Bệnh Nhân TBMMN Nhập Viện
Các nghiên cứu cho thấy tỷ lệ suy dinh dưỡng ở bệnh nhân TBMMN nhập viện khá cao, dao động từ 30% đến 50%. Tỷ lệ này cao hơn so với tỷ lệ suy dinh dưỡng ở bệnh nhân nhập viện nói chung. Điều này cho thấy bệnh nhân TBMMN có nguy cơ cao bị suy dinh dưỡng và cần được quan tâm đặc biệt. Chẳng hạn nhƣ, tần suất suy dinh dƣỡng ở bệnh nhân nhập viện chung 43- 50% [14], tần suất suy dinh dƣỡng ở bệnh nhân phẫu thuật bụng là 55,7% [70], tần suất suy dinh dƣỡng ở bệnh nhân phẫu thuật ngoại gan mật tụy là 56,7% [2], tần suất suy dinh dƣỡng ở bệnh nhân chu phẫu là 53,1% [6], tần suất suy dinh dƣỡng ở bệnh nhân suy thận mạn giai đoạn cuối chƣa lọc máu là 36,2% [16], tần suất suy dinh dƣỡng ở bệnh nhân hồi sức cấp cứu SGA B là 53,2%, SGA C là 11,7% [13].
6.2. Các Yếu Tố Liên Quan Đến Suy Dinh Dưỡng
Nhiều yếu tố có thể liên quan đến suy dinh dưỡng ở bệnh nhân TBMMN, bao gồm tuổi cao, giới tính nam, rối loạn nuốt, bệnh lý nền và thời gian nằm viện kéo dài. Tuổi cao và giới tính nam có thể liên quan đến giảm khối lượng cơ và giảm khả năng hấp thu dinh dưỡng. Rối loạn nuốt làm giảm lượng thức ăn đưa vào cơ thể. Bệnh lý nền và thời gian nằm viện kéo dài làm tăng nhu cầu dinh dưỡng và tăng nguy cơ suy dinh dưỡng. Nhƣ vậy, câu hỏi đƣợc đặt ra là tỉ lệ suy dinh dƣỡng ở bệnh nhân tai biến mạch máu não nhập viện là bao nhiêu? Liệu có mối liên quan giữa SGA với độ tuổi, giới tính, bệnh lý nền nhƣ tăng huyết áp, đái tháo đƣờng, bệnh thận mạn hay không?
