Tổng quan nghiên cứu

Bệnh sốt rét là một trong những bệnh truyền nhiễm nguy hiểm, do ký sinh trùng Plasmodium gây ra và lây truyền qua muỗi Anopheles. Trên toàn cầu, năm 2017 ghi nhận khoảng 10.446 ca sốt rét tại Việt Nam, trong đó có 4.548 ca dương tính với ký sinh trùng sốt rét và 6 trường hợp tử vong. Mặc dù tỷ lệ mắc và tử vong đã giảm đáng kể so với những năm trước, các tỉnh miền Trung và Tây Nguyên vẫn là vùng có tình hình sốt rét phức tạp nhất, đặc biệt là các khu vực biên giới với Campuchia và Lào. Gia Lai là tỉnh có số ca mắc sốt rét cao nhất trong khu vực Tây Nguyên và đứng thứ hai toàn quốc về số lượng ký sinh trùng sốt rét.

Nghiên cứu được thực hiện tại hai xã Ianan và Ia Pnon, huyện Đức Cơ, tỉnh Gia Lai trong năm 2017 nhằm đánh giá thực trạng mắc sốt rét và các yếu tố liên quan ở cộng đồng người dân tộc Gia Rai. Mục tiêu cụ thể gồm xác định tỷ lệ nhiễm ký sinh trùng sốt rét và phân tích các yếu tố nguy cơ như thói quen ngủ rừng, ngủ rẫy, sử dụng màn chống muỗi và giao lưu biên giới. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc xây dựng các chiến lược phòng chống sốt rét hiệu quả, góp phần giảm thiểu gánh nặng bệnh tật tại khu vực có nguy cơ cao này.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết dịch tễ học về bệnh sốt rét, bao gồm:

  • Chu kỳ phát triển của ký sinh trùng sốt rét: Ký sinh trùng Plasmodium phát triển qua hai giai đoạn chính là sinh sản vô tính trong cơ thể người và sinh sản hữu tính trong muỗi Anopheles, vật chủ chính truyền bệnh.
  • Mô hình truyền bệnh sốt rét: Bao gồm ba yếu tố chính là tác nhân (ký sinh trùng), véc tơ truyền bệnh (muỗi Anopheles) và vật chủ cảm thụ (con người). Sự tương tác giữa các yếu tố này quyết định mức độ lây truyền và dịch tễ của bệnh.
  • Các yếu tố nguy cơ lây truyền sốt rét: Môi trường (nhiệt độ, độ ẩm, mùa mưa), sinh cảnh (rừng núi, vùng biên giới), hành vi con người (ngủ rừng, ngủ rẫy, sử dụng màn chống muỗi), và giao lưu dân cư qua biên giới.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: tỷ lệ nhiễm ký sinh trùng sốt rét, tỷ lệ mắc sốt rét theo nhóm tuổi, tỷ lệ nhiễm giao bào, và các yếu tố liên quan như thói quen ngủ màn, ngủ rừng, giao lưu biên giới.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu được thiết kế theo phương pháp cắt ngang mô tả có phân tích, tiến hành tại hai xã Ianan và Ia Pnon, huyện Đức Cơ, tỉnh Gia Lai trong năm 2017. Cỡ mẫu được tính toán dựa trên tỷ lệ hiện mắc sốt rét tham khảo dao động từ 10-14,32%, với tổng số 728 người dân tộc Gia Rai được chọn ngẫu nhiên theo phương pháp ngẫu nhiên hệ thống từ danh sách hộ gia đình.

Nguồn dữ liệu bao gồm:

  • Xét nghiệm lam máu nhuộm Giemsa để phát hiện ký sinh trùng sốt rét.
  • Khám lâm sàng phát hiện triệu chứng sốt, lách to.
  • Phỏng vấn điều tra kiến thức, thái độ và thực hành (KAP) về phòng chống sốt rét.
  • Thu thập thông tin về hành vi ngủ rừng, ngủ rẫy, sử dụng màn chống muỗi và giao lưu biên giới.

Phân tích số liệu sử dụng phần mềm Stata 12.0 với các phương pháp mô tả tần số, tỷ lệ phần trăm, kiểm định chi bình phương và phân tích hồi quy đa biến để xác định các yếu tố liên quan đến mắc sốt rét. Nghiên cứu tuân thủ các quy định đạo đức, người tham gia tự nguyện và được điều trị miễn phí khi phát hiện mắc bệnh.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ nhiễm ký sinh trùng sốt rét: Trong tổng số 728 người được khảo sát, tỷ lệ nhiễm ký sinh trùng sốt rét là 5,5%, trong đó xã IaNan có tỷ lệ 5,8% và xã IaPnon là 5,2% (p>0,05). Tỷ lệ nhiễm giao bào chiếm 38% trong số các mẫu dương tính, chủ yếu là P. falciparum và P. vivax.

  2. Phân bố theo nhóm tuổi: Người lớn (>15 tuổi) có tỷ lệ nhiễm cao hơn trẻ em từ 5-15 tuổi (6,9% so với 4,2%), trẻ em dưới 5 tuổi không phát hiện nhiễm (p<0,05).

  3. Hành vi ngủ rừng, ngủ rẫy và sử dụng màn: 40% người dân có thói quen đi rừng, ngủ rẫy, trong đó 83,8% ngủ trong nhà rẫy và 16,2% ngủ ngoài trời. Tỷ lệ nhiễm sốt rét ở nhóm ngủ rừng, rẫy là 10%, cao gấp 4 lần so với nhóm không ngủ rừng/rẫy (p<0,01). Người không sử dụng màn chống muỗi khi đi rừng có nguy cơ mắc sốt rét cao gấp 4,57 lần so với người sử dụng màn (p<0,05).

  4. Giao lưu biên giới: 14,3% người dân có thói quen qua lại biên giới Campuchia – Việt Nam, trong đó 68,1% qua lại ≥2 lần/tháng, thường lưu lại trên 3 ngày mỗi lần. Đây là nhóm có nguy cơ cao mang mầm bệnh và góp phần duy trì sự lưu hành sốt rét tại khu vực.

Thảo luận kết quả

Tỷ lệ nhiễm ký sinh trùng sốt rét 5,5% tại hai xã nghiên cứu phản ánh mức độ lưu hành bệnh còn đáng kể, phù hợp với các báo cáo trước đó tại khu vực Tây Nguyên. Tỷ lệ nhiễm cao hơn ở người lớn có thể do họ thường xuyên tham gia các hoạt động ngoài trời như đi rừng, ngủ rẫy, làm tăng nguy cơ phơi nhiễm với muỗi truyền bệnh. Việc phát hiện 60% người nhiễm ký sinh trùng không có triệu chứng sốt cho thấy sự tồn tại của nguồn lây tiềm ẩn trong cộng đồng, làm khó khăn cho công tác kiểm soát dịch bệnh.

Hành vi ngủ rừng, ngủ rẫy và không sử dụng màn chống muỗi là những yếu tố nguy cơ quan trọng, làm tăng khả năng bị muỗi đốt và nhiễm bệnh. Kết quả này tương đồng với các nghiên cứu trong khu vực cho thấy việc bảo vệ cá nhân khi đi rừng là biện pháp then chốt giảm nguy cơ mắc sốt rét. Giao lưu biên giới thường xuyên cũng tạo điều kiện cho sự lan truyền ký sinh trùng giữa các vùng sốt rét lưu hành cao và thấp, làm phức tạp thêm tình hình dịch tễ.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ nhiễm sốt rét theo nhóm tuổi và biểu đồ tròn phân bố các yếu tố nguy cơ như thói quen ngủ rừng, sử dụng màn chống muỗi. Bảng phân tích hồi quy đa biến minh họa các yếu tố liên quan với giá trị OR và khoảng tin cậy 95% giúp làm rõ mức độ ảnh hưởng của từng yếu tố.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường tuyên truyền và giáo dục cộng đồng về tầm quan trọng của việc sử dụng màn chống muỗi khi đi rừng, ngủ rẫy nhằm giảm tỷ lệ mắc sốt rét. Thời gian thực hiện: trong vòng 12 tháng; chủ thể: Trung tâm y tế huyện và các tổ chức cộng đồng.

  2. Phát triển và phân phối màn chống muỗi chất lượng cao cho người dân tại các xã biên giới, đặc biệt là nhóm dân đi rừng, ngủ rẫy. Mục tiêu tăng tỷ lệ sử dụng màn lên trên 90% trong 2 năm tới; chủ thể: Sở Y tế tỉnh Gia Lai phối hợp với các tổ chức phi chính phủ.

  3. Tăng cường giám sát và quản lý giao lưu biên giới nhằm kiểm soát nguồn lây và phát hiện sớm các ca sốt rét, phối hợp với các cơ quan y tế Campuchia để xây dựng kế hoạch phòng chống chung. Thời gian: liên tục; chủ thể: Ban chỉ đạo phòng chống sốt rét tỉnh và các cơ quan biên phòng.

  4. Nâng cao năng lực xét nghiệm và điều trị tại các trạm y tế xã để phát hiện và xử lý kịp thời các trường hợp sốt rét, đặc biệt là các trường hợp không có triệu chứng sốt. Thời gian: 6-12 tháng; chủ thể: Sở Y tế và Viện Sốt rét - Ký sinh trùng - Côn trùng Trung ương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Ngành y tế công cộng và phòng chống dịch bệnh: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, chương trình phòng chống sốt rét phù hợp với đặc điểm vùng biên giới Tây Nguyên.

  2. Các nhà nghiên cứu dịch tễ học và sinh học ký sinh trùng: Tham khảo dữ liệu về tỷ lệ nhiễm, phân bố ký sinh trùng và các yếu tố nguy cơ để phát triển các nghiên cứu sâu hơn về cơ chế lây truyền và kháng thuốc.

  3. Cơ quan quản lý y tế địa phương và các tổ chức phi chính phủ: Áp dụng các khuyến nghị trong việc triển khai các hoạt động can thiệp, giáo dục cộng đồng và phân phối vật tư y tế.

  4. Cộng đồng dân tộc thiểu số và người dân vùng biên giới: Nâng cao nhận thức về phòng chống sốt rét, thay đổi hành vi nguy cơ như ngủ màn, hạn chế giao lưu biên giới không kiểm soát.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao người lớn lại có tỷ lệ nhiễm sốt rét cao hơn trẻ em?
    Người lớn thường tham gia nhiều hoạt động ngoài trời như đi rừng, ngủ rẫy, làm tăng nguy cơ bị muỗi đốt. Trẻ em dưới 5 tuổi có tỷ lệ nhiễm thấp hơn do được bảo vệ nhiều hơn và có thể ít tiếp xúc với môi trường nguy cơ.

  2. Tỷ lệ người nhiễm ký sinh trùng không có triệu chứng sốt là bao nhiêu?
    Khoảng 60% người nhiễm ký sinh trùng sốt rét tại khu vực nghiên cứu không có biểu hiện sốt, điều này làm tăng nguy cơ lây truyền bệnh trong cộng đồng do khó phát hiện và điều trị kịp thời.

  3. Việc sử dụng màn chống muỗi có hiệu quả như thế nào trong phòng chống sốt rét?
    Người không sử dụng màn chống muỗi khi đi rừng có nguy cơ mắc sốt rét cao gấp 4,57 lần so với người sử dụng màn, cho thấy đây là biện pháp phòng ngừa hiệu quả và cần được khuyến khích rộng rãi.

  4. Giao lưu biên giới ảnh hưởng ra sao đến tình hình sốt rét?
    Giao lưu biên giới thường xuyên tạo điều kiện cho sự lan truyền ký sinh trùng giữa các vùng có mức độ lưu hành khác nhau, làm phức tạp công tác kiểm soát và có thể gây bùng phát dịch.

  5. Các biện pháp nào nên được ưu tiên triển khai tại khu vực nghiên cứu?
    Ưu tiên tăng cường giáo dục cộng đồng về sử dụng màn chống muỗi, nâng cao năng lực xét nghiệm và điều trị tại cơ sở y tế địa phương, đồng thời phối hợp quản lý giao lưu biên giới để kiểm soát nguồn lây.

Kết luận

  • Tỷ lệ nhiễm ký sinh trùng sốt rét tại hai xã Ianan và Ia Pnon là 5,5%, với tỷ lệ nhiễm cao hơn ở người lớn và nhóm đi rừng, ngủ rẫy.
  • Khoảng 60% người nhiễm không có triệu chứng sốt, tiềm ẩn nguy cơ lây truyền trong cộng đồng.
  • Thói quen ngủ rừng, ngủ rẫy và không sử dụng màn chống muỗi làm tăng nguy cơ mắc sốt rét đáng kể.
  • Giao lưu biên giới thường xuyên là yếu tố nguy cơ làm duy trì và lan truyền bệnh sốt rét tại khu vực.
  • Cần triển khai các biện pháp phòng chống đồng bộ, bao gồm giáo dục cộng đồng, cung cấp màn chống muỗi, nâng cao năng lực y tế và quản lý giao lưu biên giới để giảm thiểu gánh nặng sốt rét.

Tiếp theo, các cơ quan chức năng nên phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất nhằm kiểm soát và tiến tới loại trừ sốt rét tại khu vực biên giới Tây Nguyên. Đề nghị các nhà nghiên cứu và quản lý y tế tiếp tục theo dõi, đánh giá hiệu quả các can thiệp và cập nhật dữ liệu để điều chỉnh chiến lược phù hợp.