Tổng quan nghiên cứu

Huyện Ea Súp, tỉnh Đắk Lắk, với diện tích tự nhiên khoảng 176.532 ha, trong đó đất sản xuất nông nghiệp chiếm 83.107 ha, đang đối mặt với thách thức trong quản lý và sử dụng đất bền vững. Tình trạng sử dụng đất hiện nay chủ yếu mang tính tự phát, tập trung vào mục tiêu kinh tế mà chưa chú trọng đầy đủ đến các yếu tố môi trường và xã hội. Nghiên cứu đánh giá thích nghi đất đai phục vụ quản lý sử dụng đất bền vững trên địa bàn huyện Ea Súp được thực hiện từ tháng 8/2022 đến tháng 5/2023 nhằm cung cấp cơ sở khoa học cho việc quy hoạch và chuyển đổi cơ cấu cây trồng phù hợp với điều kiện đất đai và phát triển bền vững.

Mục tiêu cụ thể của nghiên cứu bao gồm: đánh giá hiện trạng sử dụng đất, đánh giá thích nghi đất đai theo quan điểm bền vững dựa trên phương pháp của FAO (2007), và đề xuất các giải pháp quản lý, sử dụng đất bền vững đến năm 2030. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào đất nông nghiệp trên địa bàn huyện Ea Súp, sử dụng số liệu giai đoạn 2015-2020. Ý nghĩa của nghiên cứu không chỉ nằm ở việc ứng dụng công nghệ GIS kết hợp phân tích đa tiêu chuẩn (MCA) trong đánh giá thích nghi đất đai mà còn hỗ trợ nhà quản lý và quy hoạch trong việc xây dựng kế hoạch sử dụng đất hiệu quả, bền vững.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên khung lý thuyết đánh giá thích nghi đất đai của FAO, bao gồm hai giai đoạn chính: đánh giá thích nghi tự nhiên (FAO, 1976) và đánh giá thích nghi bền vững (FAO, 1993b; 2007). Khái niệm chính gồm:

  • Đơn vị đất đai (Land Mapping Unit - LMU): Vùng đất có đặc tính tự nhiên tương đối đồng nhất ảnh hưởng đến khả năng sử dụng đất.
  • Đặc tính đất đai (Land Characteristic - LC): Các thuộc tính đo lường được dùng để mô tả chất lượng đất.
  • Yêu cầu sử dụng đất (Land Use Requirement - LUR): Tiêu chuẩn đất cần thiết cho từng loại hình sử dụng đất (LUT).
  • Phân tích đa tiêu chuẩn (Multi-Criteria Analysis - MCA): Phương pháp tổng hợp các yếu tố tự nhiên, kinh tế, xã hội và môi trường để đánh giá thích nghi bền vững.
  • Phân tích thứ bậc (Analytic Hierarchy Process - AHP) và Ra quyết định nhóm (Group Decision Making - GDM): Kỹ thuật xác định trọng số các yếu tố trong MCA, giảm thiểu tính chủ quan và tận dụng tri thức chuyên gia.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng mô hình tích hợp GIS và MCA với kỹ thuật AHP-GDM để đánh giá thích nghi đất đai bền vững. Quy trình gồm:

  1. Thu thập dữ liệu: Số liệu khí hậu, địa hình, đất đai, hiện trạng sử dụng đất, kinh tế - xã hội giai đoạn 2015-2020 được thu thập từ các cơ quan chuyên ngành và khảo sát thực địa tại huyện Ea Súp.
  2. Xây dựng cơ sở dữ liệu GIS: Tập hợp các lớp bản đồ chuyên đề như đất đai, tầng dày đất, độ dốc, khả năng tưới tiêu, hiện trạng sử dụng đất.
  3. Đánh giá thích nghi tự nhiên: Ứng dụng phần mềm ALES kết hợp GIS để so sánh đặc tính đất (LC) với yêu cầu sử dụng đất (LUR) của các loại hình sử dụng đất (LUT), phân loại mức độ thích nghi (S1, S2, S3, N).
  4. Đánh giá thích nghi bền vững: Xác định 10 yếu tố ảnh hưởng đến tính bền vững thuộc 3 nhóm kinh tế, xã hội, môi trường theo phương pháp FAO (1993b, 2007). Trọng số các yếu tố được tính bằng kỹ thuật AHP-GDM dựa trên ý kiến chuyên gia.
  5. Tính chỉ số thích nghi bền vững (Si): Sử dụng phương pháp trung bình trọng số để tổng hợp các yếu tố, phân loại các vùng đất theo khả năng thích nghi bền vững.
  6. Phân tích và đề xuất: So sánh kết quả đánh giá với hiện trạng sử dụng đất và quy hoạch, đề xuất chuyển đổi cơ cấu cây trồng phù hợp.

Cỡ mẫu khảo sát thực địa và phỏng vấn chuyên gia đảm bảo tính đại diện và độ tin cậy, với tỷ lệ nhất quán (CR) của ma trận so sánh cặp dưới 10%, đảm bảo kết quả phân tích trọng số chính xác.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Phân vùng thích nghi đất đai: Huyện Ea Súp được chia thành 12 vùng thích nghi đất đai cho 8 loại hình sử dụng đất (LUT). Kết quả đánh giá thích nghi tự nhiên cho thấy khoảng 40% diện tích đất thuộc nhóm thích nghi cao (S1), 35% thuộc nhóm thích nghi trung bình (S2), 15% thích nghi kém (S3), và 10% không thích nghi (N).

  2. Trọng số các yếu tố bền vững: Kết quả AHP-GDM cho thấy nhóm yếu tố kinh tế có trọng số 0.1790, nhóm môi trường và tài nguyên thiên nhiên chiếm trọng số cao hơn, phản ánh tầm quan trọng của bảo vệ môi trường trong sử dụng đất bền vững.

  3. Hiện trạng sử dụng đất và đề xuất chuyển đổi: Diện tích đất trồng 2 vụ lúa có mức độ thích nghi thấp được đề xuất chuyển đổi sang mô hình 2 vụ lúa - 1 màu (1.277 ha), trồng rau màu (500 ha), khoai mì (200 ha). Các chuyển đổi khác bao gồm từ đất trồng lúa - màu sang 2 vụ lúa (250 ha), từ khoai mì sang trồng cao su (15 ha), điều sang cao su (150 ha).

  4. Hiệu quả kinh tế và xã hội: Các loại hình sử dụng đất có mức độ thích nghi cao hơn cho hiệu quả kinh tế tốt hơn, đồng thời giảm thiểu tác động tiêu cực đến môi trường và nâng cao đa dạng sinh học.

Thảo luận kết quả

Kết quả phân vùng thích nghi đất đai phù hợp với đặc điểm tự nhiên và điều kiện kinh tế - xã hội của huyện Ea Súp, đồng thời phản ánh xu hướng chuyển đổi cơ cấu cây trồng nhằm tăng hiệu quả sử dụng đất. Việc áp dụng mô hình tích hợp GIS và MCA với kỹ thuật AHP-GDM giúp giảm thiểu tính chủ quan trong đánh giá, đồng thời tận dụng tri thức chuyên gia đa ngành.

So sánh với các nghiên cứu tương tự tại các tỉnh Tây Nguyên và khu vực đồng bằng sông Cửu Long cho thấy phương pháp này có độ chính xác và khả năng ứng dụng cao trong quy hoạch sử dụng đất bền vững. Việc đề xuất chuyển đổi cơ cấu cây trồng dựa trên mức độ thích nghi đất đai góp phần nâng cao thu nhập cho người dân, đồng thời bảo vệ tài nguyên đất và môi trường.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các bản đồ phân vùng thích nghi đất đai, biểu đồ trọng số các yếu tố bền vững và bảng so sánh diện tích chuyển đổi cơ cấu cây trồng, giúp minh họa rõ ràng cho các nhà quản lý và nhà quy hoạch.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Thực hiện chuyển đổi cơ cấu cây trồng: Khuyến khích chuyển đổi diện tích 1.277 ha đất trồng 2 vụ lúa sang mô hình 2 vụ lúa - 1 màu trong giai đoạn 2024-2026, do Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn chủ trì phối hợp với UBND huyện Ea Súp.

  2. Ứng dụng công nghệ GIS và MCA trong quy hoạch: Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ GIS kết hợp phân tích đa tiêu chuẩn trong quy hoạch sử dụng đất để đảm bảo tính khoa học và bền vững, thực hiện thường xuyên hàng năm từ 2024.

  3. Tăng cường đào tạo và nâng cao nhận thức: Tổ chức các khóa đào tạo cho cán bộ quản lý và nông dân về quản lý đất đai bền vững, kỹ thuật canh tác phù hợp với từng vùng đất, triển khai từ năm 2024 đến 2027.

  4. Giám sát và đánh giá định kỳ: Thiết lập hệ thống giám sát sử dụng đất và đánh giá tác động môi trường, kinh tế, xã hội định kỳ 3 năm một lần để điều chỉnh chính sách kịp thời, do Sở Tài nguyên và Môi trường phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý và quy hoạch đất đai: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng kế hoạch sử dụng đất bền vững, điều chỉnh quy hoạch phù hợp với điều kiện thực tế.

  2. Các nhà nghiên cứu và học thuật: Tham khảo phương pháp tích hợp GIS và MCA với kỹ thuật AHP-GDM trong đánh giá thích nghi đất đai, áp dụng cho các vùng nghiên cứu tương tự.

  3. Nông dân và hợp tác xã nông nghiệp: Áp dụng các đề xuất chuyển đổi cơ cấu cây trồng phù hợp với điều kiện đất đai nhằm nâng cao hiệu quả sản xuất và thu nhập.

  4. Các tổ chức phát triển và chính sách: Dựa trên kết quả nghiên cứu để xây dựng các chương trình hỗ trợ phát triển nông nghiệp bền vững, bảo vệ môi trường và phát triển kinh tế địa phương.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phương pháp đánh giá thích nghi đất đai được sử dụng trong nghiên cứu là gì?
    Nghiên cứu áp dụng phương pháp đánh giá thích nghi đất đai của FAO (2007) kết hợp mô hình tích hợp GIS và phân tích đa tiêu chuẩn (MCA) với kỹ thuật AHP-GDM để xác định trọng số các yếu tố tự nhiên, kinh tế, xã hội và môi trường.

  2. Kết quả đánh giá thích nghi đất đai có ý nghĩa gì đối với quản lý sử dụng đất?
    Kết quả giúp phân vùng đất theo mức độ thích nghi, từ đó đề xuất chuyển đổi cơ cấu cây trồng phù hợp, nâng cao hiệu quả sử dụng đất và bảo vệ môi trường, hỗ trợ nhà quản lý ra quyết định chính xác.

  3. Tại sao cần kết hợp GIS và MCA trong đánh giá đất đai?
    GIS cung cấp dữ liệu không gian chính xác, trong khi MCA giúp tổng hợp đa tiêu chuẩn phức tạp, kỹ thuật AHP-GDM giảm thiểu tính chủ quan, tạo ra kết quả đánh giá toàn diện và khoa học.

  4. Các yếu tố nào ảnh hưởng đến tính bền vững của sử dụng đất được xem xét?
    Nghiên cứu xem xét 10 yếu tố thuộc 3 nhóm chính: kinh tế (tổng thu nhập, lợi nhuận, tỷ số lợi ích - chi phí), xã hội (tạo việc làm, phù hợp chính sách), môi trường và tài nguyên thiên nhiên (thích nghi đất tự nhiên, tác động thoái hóa đất, đa dạng sinh học).

  5. Làm thế nào để áp dụng kết quả nghiên cứu vào thực tiễn sản xuất nông nghiệp?
    Các đề xuất chuyển đổi cơ cấu cây trồng dựa trên mức độ thích nghi đất đai giúp nông dân lựa chọn cây trồng phù hợp, tăng năng suất và thu nhập, đồng thời giảm thiểu tác động tiêu cực đến đất và môi trường.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã phân vùng được 12 khu vực thích nghi đất đai bền vững cho 8 loại hình sử dụng đất trên địa bàn huyện Ea Súp, với tỷ lệ thích nghi cao chiếm khoảng 40%.
  • Ứng dụng mô hình tích hợp GIS và MCA với kỹ thuật AHP-GDM giúp xác định trọng số các yếu tố tự nhiên, kinh tế, xã hội và môi trường một cách khách quan và chính xác.
  • Đề xuất chuyển đổi cơ cấu cây trồng phù hợp với mức độ thích nghi đất đai nhằm nâng cao hiệu quả kinh tế và bảo vệ môi trường, góp phần phát triển nông nghiệp bền vững.
  • Kết quả nghiên cứu là cơ sở khoa học quan trọng hỗ trợ nhà quản lý, quy hoạch và nông dân trong việc sử dụng đất hợp lý, bền vững đến năm 2030.
  • Khuyến nghị triển khai các giải pháp chuyển đổi cây trồng, ứng dụng công nghệ GIS-MCA, đào tạo nâng cao nhận thức và giám sát định kỳ để đảm bảo hiệu quả lâu dài.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý và nhà nghiên cứu nên phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời mở rộng nghiên cứu áp dụng mô hình đánh giá thích nghi đất đai bền vững cho các huyện khác trong tỉnh Đắk Lắk và khu vực Tây Nguyên.