Đánh giá phiên bản tiếng Việt của 'Chicken Soup for the Mother and Daughter Soul' theo mô hình Juliane House

• Tác giả: Nguyễn Thị Bích Hạnh
• Người hướng dẫn: Assoc. Lê Hùng Tiến
• Trường học: Vietnam National University, Ha Noi University of Languages and International Studies
• Chuyên ngành: English Linguistics
• Đề tài: Đánh giá phiên bản tiếng Việt của 'Chicken Soup for the Mother and Daughter Soul' theo mô hình Juliane House
• Loại tài liệu: M.A Minor Thesis
• Năm xuất bản: 2013
• Địa điểm: Hanoi

• Declaration
• Acknowledgement
• Abstract
• Table of contents
• List of abbreviations
• List of figures
• 1. CHAPTER 1: LITERATURE REVIEW
• 1.1. Definitions of translation
• 1.2. Translation methods and strategies
• 1.3. Translation equivalence
• 2. CHAPTER 2: APPLICATION OF HOUSE’S MODEL FOR TRANSLATION QUALITY ASSESSMENT
• 2.1. Presentation of the model
• 2.1.1. An overview of the model
• 2.1.2. Operation of the model
• 2.2. Application of the model
• 2.2.1. Analysis of the source texts
• 2.2.2. Statement of function
• 3. CHAPTER 3: DISCUSSION OF RESULTS AND IMPLICATIONS
• 3.1. Comparison of Target Text and Source Text
• 3.1.1. Social role relationship
• 3.1.2. Overtly erroneous errors
• 3.1.3. Statement of quality
• 3.2. Implications for translating English literary works into Vietnamese
• 3.3. Suggestions for further research
• REFERENCES
• APPENDICES
• APPENDIX I: Placing of clauses and expressions of purpose and time before the main clauses
• APPENDIX II: Use of parenthetical and appositional structures
• APPENDIX III: Spoken language signals or interjections
• APPENDIX IV: Presence of connectors
• APPENDIX V: Presence of reference
• APPENDIX VI: Repeated structures
• APPENDIX VII: Noun and noun phrases are translated into clauses

I. Giới thiệu về nghiên cứu

Nghiên cứu này nhằm đánh giá phiên bản tiếng Việt của cuốn sách 'Chicken Soup for the Mother and Daughter Soul' theo mô hình của Juliane House. Cuốn sách này, được dịch bởi Ngọc Diệp và Vi Thảo Nguyễn, đã thu hút sự quan tâm của nhiều độc giả Việt Nam. Mục tiêu chính của nghiên cứu là xác định chất lượng bản dịch và những vấn đề còn tồn tại trong quá trình dịch thuật. Việc áp dụng mô hình của Juliane House cho phép phân tích sâu sắc các khía cạnh ngữ nghĩa và chức năng của bản dịch, từ đó đưa ra những nhận xét và đánh giá cụ thể về chất lượng dịch thuật.

1.1. Tầm quan trọng của nghiên cứu

Nghiên cứu này không chỉ có giá trị trong việc đánh giá chất lượng bản dịch của 'Chicken Soup for the Mother and Daughter Soul', mà còn cung cấp những gợi ý cho việc phân tích và đánh giá các tác phẩm dịch văn học khác. Kết quả nghiên cứu sẽ là tài liệu tham khảo hữu ích cho các nhà nghiên cứu và dịch giả trong việc nâng cao chất lượng dịch thuật, đặc biệt là trong bối cảnh toàn cầu hóa hiện nay.

II. Mô hình đánh giá chất lượng dịch thuật của Juliane House

Mô hình của Juliane House được xây dựng dựa trên các tiêu chí đánh giá chất lượng dịch thuật, bao gồm sự tương đương về ngữ nghĩa và chức năng giữa văn bản gốc và văn bản dịch. Mô hình này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc phân tích ngữ cảnh và các yếu tố văn hóa trong quá trình dịch. Việc áp dụng mô hình này vào cuốn sách 'Chicken Soup for the Mother and Daughter Soul' cho phép xác định các điểm mạnh và điểm yếu trong bản dịch, từ đó đưa ra những khuyến nghị cụ thể nhằm cải thiện chất lượng dịch thuật.

2.1. Các tiêu chí đánh giá

Các tiêu chí đánh giá trong mô hình của Juliane House bao gồm: sự tương đương về ngữ nghĩa, sự phù hợp với ngữ cảnh văn hóa, và khả năng truyền tải thông điệp của tác giả. Những tiêu chí này giúp xác định mức độ thành công của bản dịch trong việc truyền tải ý nghĩa và cảm xúc của văn bản gốc đến độc giả mục tiêu. Việc phân tích các yếu tố này sẽ giúp làm rõ hơn về chất lượng của bản dịch và những vấn đề cần khắc phục.

III. Phân tích và so sánh văn bản gốc và văn bản dịch

Phân tích văn bản gốc và văn bản dịch là bước quan trọng trong việc đánh giá chất lượng dịch thuật. Qua việc so sánh, có thể nhận thấy những điểm khác biệt về ngữ nghĩa, phong cách và cảm xúc giữa hai văn bản. Một số đoạn trong bản dịch có thể không truyền tải được đầy đủ ý nghĩa hoặc cảm xúc như trong văn bản gốc, điều này có thể ảnh hưởng đến trải nghiệm đọc của độc giả. Việc chỉ ra những sai sót này không chỉ giúp cải thiện bản dịch hiện tại mà còn là bài học cho các dự án dịch thuật trong tương lai.

3.1. Những sai sót trong bản dịch

Một số sai sót phổ biến trong bản dịch bao gồm việc sử dụng từ ngữ không chính xác, thiếu sự nhạy bén với ngữ cảnh văn hóa, và không truyền tải được cảm xúc của tác giả. Những sai sót này có thể dẫn đến việc độc giả không hiểu đúng ý nghĩa của văn bản gốc. Do đó, việc nhận diện và khắc phục những vấn đề này là rất cần thiết để nâng cao chất lượng dịch thuật.

IV. Giá trị và ứng dụng thực tiễn của nghiên cứu

Nghiên cứu này không chỉ có giá trị trong việc đánh giá chất lượng bản dịch của 'Chicken Soup for the Mother and Daughter Soul', mà còn có thể áp dụng cho nhiều tác phẩm dịch khác. Kết quả nghiên cứu sẽ cung cấp những gợi ý quý báu cho các dịch giả trong việc cải thiện kỹ năng dịch thuật của mình. Hơn nữa, nghiên cứu cũng góp phần nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của việc dịch thuật chất lượng cao trong việc kết nối các nền văn hóa khác nhau.

4.1. Đề xuất cho nghiên cứu tiếp theo

Nghiên cứu này mở ra hướng đi cho các nghiên cứu tiếp theo trong lĩnh vực dịch thuật, đặc biệt là trong việc áp dụng các mô hình đánh giá chất lượng khác nhau. Các nhà nghiên cứu có thể mở rộng phạm vi nghiên cứu để bao gồm nhiều tác phẩm văn học khác, từ đó tạo ra một cơ sở dữ liệu phong phú về chất lượng dịch thuật trong văn học Việt Nam.

Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập, việc tiếp cận các tác phẩm văn học nước ngoài qua bản dịch ngày càng trở nên phổ biến tại Việt Nam. Theo ước tính, số lượng sách ngoại văn được dịch sang tiếng Việt tăng mạnh trong những năm gần đây, tuy nhiên chất lượng bản dịch vẫn là vấn đề gây tranh luận. Luận văn tập trung đánh giá chất lượng bản dịch tiếng Việt tác phẩm “Chicken Soup for Mother and Daughter Soul” của Jack Canfield và Mark Victor Hansen, áp dụng mô hình đánh giá chất lượng bản dịch của Juliane House – một trong những mô hình toàn diện nhất về sự tương đương chức năng và ngữ dụng giữa bản gốc và bản dịch. Mục tiêu nghiên cứu nhằm xác định mức độ tương đương chức năng của bản dịch so với bản gốc, đồng thời chỉ ra những vấn đề còn tồn tại trong bản dịch. Phạm vi nghiên cứu giới hạn ở tập 9 của bộ sách “Chicken Soup for the Soul” với thời gian nghiên cứu tập trung vào bản dịch tiếng Việt do Ngọc Diệp và Vĩ Thảo Nguyễn thực hiện. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở lý thuyết và thực tiễn để đánh giá chất lượng các tác phẩm dịch văn học khác, đồng thời đề xuất hướng cải tiến cho công tác dịch thuật văn học Anh-Việt.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên mô hình đánh giá chất lượng bản dịch của Juliane House, một mô hình chức năng-ngữ dụng dựa trên lý thuyết hệ thống chức năng của Halliday, kết hợp với các lý thuyết về ngôn ngữ học, hành vi ngôn ngữ, và phân tích diễn ngôn. Mô hình này phân tích bản gốc và bản dịch trên ba cấp độ: ngôn ngữ/văn bản, đăng ký (bao gồm lĩnh vực, vai trò xã hội, phương thức truyền đạt), và thể loại văn bản. Các khái niệm chính bao gồm:

• Tương đương chức năng: Bản dịch phải giữ được ý nghĩa ngữ nghĩa và ngữ dụng tương đương với bản gốc.
• Đăng ký (Register): Bao gồm lĩnh vực (field), vai trò xã hội (tenor), và phương thức (mode) của văn bản.
• Thể loại (Genre): Loại văn bản với chức năng giao tiếp đặc thù.
• Dịch thuật văn học: Đặc trưng bởi giá trị thẩm mỹ, tính biểu cảm, và sự khó khăn trong việc chuyển tải các yếu tố văn hóa và phong cách.

Ngoài ra, luận văn cũng tham khảo các lý thuyết về phương pháp dịch (dịch nghĩa, dịch giao tiếp, dịch tự do, dịch thích ứng), các thủ pháp dịch thuật (chuyển ngữ, tương đương văn hóa, mô đun hóa, bù trừ), và các loại tương đương dịch thuật (ngữ nghĩa, ngữ dụng, hình thức).

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích định tính dựa trên mô hình của House để đánh giá bản dịch tiếng Việt của tác phẩm “Chicken Soup for Mother and Daughter Soul”. Nguồn dữ liệu chính là bản gốc tiếng Anh (Source Text - ST) và bản dịch tiếng Việt (Target Text - TT) của tập 9 trong bộ sách. Cỡ mẫu nghiên cứu là toàn bộ nội dung của tập sách này. Phương pháp chọn mẫu là chọn toàn bộ văn bản để đảm bảo tính toàn diện. Quá trình phân tích gồm các bước:

1. Phân tích chi tiết bản gốc theo tám chiều kích tình huống (field, tenor, mode, địa lý, xã hội, thời gian, thái độ xã hội, v.v.) dựa trên các phương tiện ngữ pháp, từ vựng và văn bản.
2. Xác định chức năng văn bản gốc (bao gồm thành phần ý niệm và thành phần giao tiếp).
3. Phân tích tương tự bản dịch theo cùng các tiêu chí.
4. So sánh hồ sơ bản dịch với bản gốc để phát hiện các điểm không tương thích (mismatches) về mặt cú pháp, từ vựng, văn bản và chức năng giao tiếp.
5. Đưa ra đánh giá chất lượng bản dịch và phân loại bản dịch theo mô hình dịch công khai (overt) hay dịch ngầm (covert).

Thời gian nghiên cứu tập trung vào năm 2013, tại Trường Đại học Ngoại ngữ, Đại học Quốc gia Hà Nội.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Mismatches về cú pháp: Bản dịch có xu hướng đặt các mệnh đề chỉ thời gian và mục đích trước mệnh đề chính, khác với bản gốc thường đặt sau, làm thay đổi trọng tâm câu. Ví dụ: câu “My husband knew about Nicole from our first date.” được dịch thành “Ngay từ ngày đầu hẹn hò, tôi đã kể cho chồng tôi nghe về Nicole.” (dịch chuyển vị trí mệnh đề). Ngoài ra, nhiều cụm danh từ trong bản gốc được chuyển thành mệnh đề trong bản dịch, làm tăng độ dài và phức tạp câu.

2. Mismatches về từ vựng: Bản dịch thêm nhiều từ ngữ mang tính khẩu ngữ, ví dụ như các từ cảm thán “nhé”, “nhỉ”, “ạ” nhằm tạo sự tự nhiên trong giao tiếp tiếng Việt. Một số danh từ trong bản gốc được chuyển thành động từ hoặc tính từ trong bản dịch, ví dụ “adoption” thành “làm con nuôi”, “sadness” thành “buồn rầu”. Điều này làm thay đổi phần nào sắc thái nghĩa gốc.

3. Mismatches về văn bản: Một số câu đơn trong bản gốc được ghép thành câu phức trong bản dịch, hoặc câu bị chuyển đổi cấu trúc từ SVC sang SVO, làm thay đổi nhịp điệu và phong cách văn bản. Ngoài ra, một số cấu trúc bị chuyển từ thể bị động sang chủ động, làm thay đổi trọng tâm hành động.

4. Mismatches về chức năng giao tiếp: Bản dịch sử dụng các đại từ nhân xưng và từ ngữ thể hiện mối quan hệ thân mật hơn, ví dụ “we” được dịch thành “hai mẹ con”, tăng tính gần gũi. Tuy nhiên, có trường hợp dịch sai đại từ nhân xưng số nhiều “they” thành “chúng tôi”, làm sai lệch ý định tác giả. Việc giữ nguyên tên riêng trong một số trường hợp làm giảm sự thân mật trong mối quan hệ mẹ kế - con riêng do khác biệt văn hóa.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân các mismatches chủ yếu do sự khác biệt về cấu trúc ngữ pháp và văn hóa giữa tiếng Anh và tiếng Việt, cũng như sự khác biệt trong phong cách giao tiếp. Việc dịch thêm các từ ngữ khẩu ngữ giúp bản dịch tự nhiên hơn nhưng đôi khi làm giảm tính chính xác về mặt ngữ dụng. So với các nghiên cứu trước đây về dịch thuật văn học, kết quả cho thấy bản dịch vẫn giữ được giá trị thẩm mỹ và chức năng giao tiếp chính của bản gốc, tuy nhiên còn tồn tại các lỗi dịch thuật rõ ràng (overtly erroneous errors) do hiểu sai ý tác giả hoặc do khác biệt văn hóa. Các dữ liệu có thể được trình bày qua bảng so sánh các loại mismatches theo từng chiều kích (cú pháp, từ vựng, văn bản, chức năng) và biểu đồ tỉ lệ các lỗi phát hiện trong bản dịch.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Nâng cao kiến thức ngôn ngữ và văn hóa của dịch giả: Dịch giả cần có kiến thức sâu rộng về cả ngôn ngữ nguồn và ngôn ngữ đích, cũng như hiểu biết văn hóa để tránh sai lệch ý nghĩa và đảm bảo sự tương đương chức năng. Thời gian đào tạo và bồi dưỡng kiến thức nên được tổ chức định kỳ, ít nhất mỗi năm một lần, do các cơ sở đào tạo ngôn ngữ và dịch thuật thực hiện.

2. Áp dụng mô hình đánh giá chất lượng bản dịch toàn diện: Các nhà xuất bản và dịch giả nên áp dụng mô hình của Juliane House hoặc các mô hình tương tự để đánh giá bản dịch trước khi phát hành, nhằm phát hiện và chỉnh sửa các lỗi dịch thuật. Quá trình đánh giá nên được thực hiện trong giai đoạn biên tập bản dịch, kéo dài khoảng 2-3 tuần.

3. Tăng cường hợp tác giữa dịch giả và tác giả bản gốc hoặc chuyên gia ngôn ngữ: Việc trao đổi trực tiếp hoặc gián tiếp với tác giả bản gốc hoặc các chuyên gia ngôn ngữ giúp dịch giả hiểu rõ hơn về ý định và phong cách của tác phẩm, từ đó nâng cao chất lượng bản dịch. Các buổi hội thảo hoặc tọa đàm chuyên đề nên được tổ chức định kỳ.

4. Phát triển các công cụ hỗ trợ dịch thuật và kiểm tra chất lượng: Sử dụng phần mềm dịch thuật hỗ trợ, công cụ kiểm tra ngữ pháp và ngữ nghĩa, cũng như xây dựng cơ sở dữ liệu thuật ngữ chuyên ngành giúp giảm thiểu lỗi dịch và tăng tính nhất quán. Các nhà phát triển phần mềm và các tổ chức dịch thuật nên phối hợp triển khai trong vòng 1-2 năm tới.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Dịch giả và biên tập viên dịch thuật: Luận văn cung cấp cơ sở lý thuyết và thực tiễn để nâng cao kỹ năng dịch thuật văn học, giúp họ nhận diện và khắc phục các lỗi dịch phổ biến, từ đó cải thiện chất lượng bản dịch.

2. Giảng viên và sinh viên ngành Ngôn ngữ Anh, Dịch thuật: Tài liệu là nguồn tham khảo quý giá cho việc giảng dạy và học tập về lý thuyết dịch thuật, phương pháp đánh giá chất lượng bản dịch, cũng như các thách thức trong dịch thuật văn học.

3. Nhà xuất bản và các tổ chức dịch thuật: Giúp xây dựng quy trình kiểm soát chất lượng bản dịch, lựa chọn dịch giả phù hợp và áp dụng các mô hình đánh giá khoa học nhằm đảm bảo sản phẩm dịch đạt chuẩn.

4. Nhà nghiên cứu ngôn ngữ học và dịch thuật: Cung cấp dữ liệu thực nghiệm và phân tích sâu sắc về mô hình đánh giá chất lượng bản dịch, mở ra hướng nghiên cứu mới về dịch thuật văn học và các mô hình đánh giá khác.

Câu hỏi thường gặp

1. Mô hình của Juliane House có ưu điểm gì so với các mô hình khác?
   Mô hình của House kết hợp phân tích ngôn ngữ học hệ thống chức năng với các yếu tố ngữ dụng và văn hóa, cho phép đánh giá bản dịch trên nhiều cấp độ (ngôn ngữ, đăng ký, thể loại), giúp phát hiện các mismatches chi tiết và toàn diện hơn so với các mô hình chỉ tập trung vào ngữ nghĩa hoặc phản ứng người đọc.

2. Tại sao dịch thuật văn học lại khó hơn các loại dịch thuật khác?
   Dịch thuật văn học đòi hỏi không chỉ chuyển tải nghĩa mà còn phải giữ được giá trị thẩm mỹ, phong cách, và các yếu tố văn hóa đặc thù. Ngoài ra, các yếu tố như ẩn dụ, điển cố, ngôn ngữ biểu cảm làm tăng độ phức tạp trong việc tìm tương đương phù hợp.

3. Làm thế nào để xử lý các từ ngữ mang tính văn hóa trong bản dịch?
   Dịch giả có thể sử dụng các thủ pháp như tương đương văn hóa, giải thích mô tả, hoặc chú thích để truyền tải ý nghĩa và sắc thái của từ ngữ văn hóa, đồng thời cân nhắc mức độ quen thuộc của độc giả mục tiêu để lựa chọn phương án phù hợp.

4. Có thể áp dụng mô hình của House cho các thể loại văn học khác không?
   Có thể, tuy nhiên cần điều chỉnh phù hợp với đặc điểm thể loại (ví dụ thơ, kịch) vì mỗi thể loại có cấu trúc và chức năng giao tiếp riêng biệt. Mô hình này linh hoạt và có thể kết hợp với các phương pháp khác để đánh giá đa dạng thể loại.

5. Làm sao để cải thiện sự tương đương chức năng trong bản dịch?
   Dịch giả cần hiểu rõ ý định của tác giả bản gốc, nắm vững đặc điểm ngôn ngữ và văn hóa của cả hai ngôn ngữ, đồng thời áp dụng các thủ pháp dịch thuật phù hợp để đảm bảo bản dịch không chỉ chính xác về nghĩa mà còn giữ được chức năng giao tiếp và phong cách của bản gốc.

Kết luận

• Luận văn đã áp dụng thành công mô hình đánh giá chất lượng bản dịch của Juliane House để phân tích và đánh giá bản dịch tiếng Việt tác phẩm “Chicken Soup for Mother and Daughter Soul”.
• Kết quả cho thấy bản dịch giữ được giá trị thẩm mỹ và chức năng giao tiếp chính, tuy nhiên còn tồn tại các lỗi cú pháp, từ vựng và văn bản do khác biệt ngôn ngữ và văn hóa.
• Bản dịch thuộc loại dịch công khai (overt translation), phù hợp với đặc điểm dịch thuật văn học.
• Nghiên cứu đề xuất các giải pháp nâng cao chất lượng dịch thuật như đào tạo dịch giả, áp dụng mô hình đánh giá, hợp tác chuyên môn và phát triển công cụ hỗ trợ.
• Các bước tiếp theo bao gồm mở rộng nghiên cứu áp dụng các mô hình khác, đánh giá các thể loại văn học khác và phát triển hướng dẫn dịch thuật cụ thể cho từng thể loại.

Hành động khuyến nghị: Các dịch giả, nhà xuất bản và nhà nghiên cứu nên áp dụng mô hình đánh giá chất lượng bản dịch toàn diện để nâng cao chất lượng dịch thuật văn học, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng nhằm phát triển ngành dịch thuật tại Việt Nam.