Đánh Giá Mất Mát Đất Từ Các Tiểu Lưu Vực Upper Rajang Ở Sarawak, Malaysia

• Tác giả: Vu Ngoc Chau
• Trường học: University of Environmental Science
• Chuyên ngành: Environmental Science (Land Use and Water Resource Management)
• Đề tài: Đánh Giá Mất Mát Đất Từ Các Tiểu Lưu Vực Upper Rajang Ở Sarawak, Malaysia Trong Dự Án Thủy Điện Bakun
• Loại tài liệu: thesis
• Năm xuất bản: 2005
• Địa điểm: Sarawak

• 1. CHƯƠNG 1: INTRODUCTION
• 1.1. Brosion
• 1.2. The Study Site
• 1.3. Objectives of the Study
• 1.4. Significance of the Study
• 2. CHƯƠNG 2: LITERATURE REVIEW
• 2.1. History of the Bakun HEP Project
• 2.2. Soil Erosion
• 2.3. Types of Erosion
• 2.4. Sediment
• 2.5. Soil Erosion in Asian Countries
• 2.5.1. Soil erosion in China
• 2.5.2. Soil erosion in India

I. Tổng Quan Về Mất Mát Đất Tại Tiểu Lưu Vực Upper Rajang

Xói mòn đất là một vấn đề nghiêm trọng ở các nước đang phát triển, đặc biệt là ở vùng cao, rừng và lưu vực sông. Tình trạng suy thoái đất là một trong những thách thức lớn nhất mà nhân loại phải đối mặt, và mức độ cũng như tác động của nó đối với phúc lợi của con người và môi trường toàn cầu đang lớn hơn bao giờ hết. Xói mòn do nước là quá trình suy thoái chính, trong khi các hoạt động của con người, việc giảm lớp phủ thực vật và bản chất của vật liệu mẹ là những nguyên nhân chính gây ra xói mòn đất. Từ góc độ kỹ thuật, xói mòn đất được định nghĩa là sự phá hủy chung cấu trúc đất do tác động của nước và gió. Về bản chất, đó là quá trình làm mịn, trong đó các hạt đất bị cuốn đi, lăn và rửa trôi do lực hấp dẫn.

1.1. Tầm Quan Trọng Của Nghiên Cứu Mất Mát Đất

Trầm tích đến các dòng suối hoặc sông có thể đẩy nhanh quá trình xói mòn bờ, làm tắc nghẽn các mương thoát nước và kênh rạch, làm bồi lắng các hồ chứa (giảm dung tích chứa), gây thiệt hại cho các bãi đẻ của cá và làm suy giảm chất lượng nước hạ nguồn. Thuốc trừ sâu và phân bón, thường được vận chuyển cùng với đất bị xói mòn, có thể gây ô nhiễm hoặc làm ô nhiễm các nguồn nước hạ nguồn và khu vực giải trí. Do tính nghiêm trọng tiềm tàng của một số tác động, việc ước tính mất mát đất là cần thiết. Việc ước tính này hữu ích, trong số những thứ khác, trong việc hiểu các nguồn, dự đoán xu hướng xói mòn và hỗ trợ các nghiên cứu sâu hơn. Mất đất và vận chuyển ở vùng cao khó đo lường và có thể không được chú ý cho đến khi nó trở thành một vấn đề nghiêm trọng.

1.2. Khu Vực Nghiên Cứu Tiểu Lưu Vực Balui Thượng Rajang

Khu vực nghiên cứu được đề xuất nằm trong tiểu lưu vực Balui của lưu vực sông Thượng Rajang ở nội địa Sarawak. Lưu vực Bakun nằm giữa các vĩ độ 1,9. Lưu vực thượng nguồn của vị trí đập bao phủ một diện tích khoảng 1. Lưu vực và sông tương ứng là lớn nhất (44.200 km2) và dài nhất (900 km) ở Malaysia và tiểu lưu vực Balui hoặc Thượng Rajang chiếm 34% toàn bộ lưu vực Rajang. Một loạt các dự án nghiên cứu có thể được khởi xướng liên quan đến việc phát triển đập Bakun HEP với mục tiêu tạo ra dữ liệu và thông tin hữu ích cho một cách tiếp cận tích hợp đối với quản lý lưu vực sông và sử dụng đất.

II. Dự Án Thủy Điện Bakun Lịch Sử Và Tác Động Môi Trường

Dự án Thủy điện Bakun (Bakun HEP) ở Sarawak, với công suất phát điện dự kiến là 2.400 MW, nằm trên sông Balui, cách thị trấn Belaga khoảng 87 km về phía thượng nguồn ở bang Sarawak, Malaysia. Việc thực hiện dự án thủy điện ban đầu được tư nhân hóa cho Bhran Berhad vào năm 1994 và các công việc sơ bộ và công trình chuyển hướng sông bắt đầu vào năm 1995. Tuy nhiên, sự suy thoái kinh tế bắt đầu vào năm 1997 đã buộc dự án phải tạm dừng. Sau đó vào năm 2000, Chính phủ đã khôi phục dự án và trao tất cả các quyền của Blran Berhad cho Sarawak Hidro Sdn, Bhd. (SHSB).

2.1. Các Giai Đoạn Xây Dựng Và Tác Động Đến Lưu Vực

Trong khi đó, các công trình chuyển hướng sông tiếp tục và được hoàn thành và bàn giao cho SHSB vào cuối tháng 4 năm 2001. Vào ngày 1 tháng 6 năm 2001, việc xây dựng đê quai thượng nguồn đã được trao cho Global Upline Sản. và công việc đã được hoàn thành vào tháng 6 năm 2002. Việc xây dựng tiếp theo của đập và các công trình phụ trợ (các công trình dân dụng chính) đã được cung cấp cho Liên doanh Thủy điện Malaysia-Trung Quốc vào ngày 8 tháng 10 năm 2002. Các công trình dân dụng chính dự kiến sẽ hoàn thành vào ngày 22 tháng 9 năm 2007, trong khi việc tích nước hồ chứa dự kiến sẽ bắt đầu sớm hơn vào ngày 1 tháng 1 năm 2007.

2.2. Chuẩn Bị Hồ Chứa Và Loại Bỏ Sinh Khối Cân Nhắc Môi Trường

Hồ chứa của Đập Thủy điện Bakun theo địa hình và địa hình sẽ có hình dạng kéo dài và hình cây, trải dài trên Batang Balui, Sg, Muram, Sungai Bahau và Sungai Linau. Hồ chứa sẽ nằm giữa cao độ đáy 84 m asl tại vị trí đập và cao độ vận hành tối đa là 228 m asl bao phủ một diện tích 69.640 ha, với chu vi tương ứng khoảng 2.000 km. Việc chuẩn bị hồ chứa (RP) này bao gồm kiểm kê, khảo sát và đánh dấu chu vi, lập kế hoạch loại bỏ sinh khối, loại bỏ sinh khối một phần trên toàn bộ hồ chứa và loại bỏ sinh khối hoàn toàn một vành hồ chứa 100 km giữa cao độ 180 m asl và 228 m asl được xác định để sử dụng trong tương lai.

III. Phân Loại Xói Mòn Đất Các Loại Và Nguyên Nhân Chính

Từ "xói mòn" có nguồn gốc từ tiếng Latinh erosio, có nghĩa là "gặm mòn". Nói chung, xói mòn đất ngụ ý việc loại bỏ vật lý lớp đất mặt bởi các tác nhân khác nhau, bao gồm mưa rơi, nước chảy qua và xuyên qua hồ sơ đất, vận tốc gió và lực hấp dẫn. Xói mòn được định nghĩa là "sự bào mòn bề mặt đất do nước chảy, gió, băng hoặc các tác nhân địa chất khác, bao gồm các quá trình như trượt do trọng lực" (SCSA, 1982). Quá trình bào mòn do nước liên quan đến việc loại bỏ các vật liệu rắn hòa tan và không hòa tan.

3.1. Các Loại Xói Mòn Chính Nước Gió Và Trọng Lực

Các loại xói mòn đất khác nhau có thể được phân loại dựa trên các tác nhân xói mòn chính. Chất lỏng hoặc trọng lực là tác nhân chính của xói mòn. Gió, mưa và nước chảy là các tác nhân chính gây ra xói mòn đất trên đất canh tác ở vùng nhiệt đới. Xói mòn do nước được phân loại thành xói mòn bắn tóe, lớp, rãnh và mương dựa trên các quá trình chính liên quan. Xói mòn bắn tóe hoặc giữa rãnh là do tác động của mưa rơi. Xói mòn lớp là sự loại bỏ một lớp hạt đất mỏng, tương đối đồng nhất. Xói mòn rãnh là xói mòn trong một kênh nhỏ có chiều rộng và chiều sâu chỉ vài milimét.

3.2. Sự Hình Thành Rãnh Và Mương Hậu Quả Của Xói Mòn

Các rãnh được chuyển đổi thành mương khi chúng không thể bị xóa bỏ bằng cách cày bừa thông thường. Xói mòn kênh suối và xói mòn ven biển lần lượt là do dòng chảy của suối và sóng biển gây ra. Chuyển động đất hàng loạt là do trọng lực gây ra. Khối lượng đất bị loại bỏ từ một nơi thường được lắng đọng ở một vị trí khác khi năng lượng của tác nhân gây xói mòn giảm đi hoặc quá tiêu tán để vận chuyển các hạt đất. Thuật ngữ trầm tích dùng để chỉ vật liệu rắn bị tách ra khỏi khối lượng đất bởi các tác nhân xói mòn và được vận chuyển từ nơi ban đầu của nó bằng cách lơ lửng trong nước hoặc không khí hoặc bằng trọng lực.

IV. Trầm Tích Phân Biệt Xói Mòn Đất Mất Đất Và Năng Suất

Thuật ngữ trầm tích dùng để chỉ vật liệu rắn bị tách ra khỏi khối lượng đất bởi các tác nhân xói mòn và được vận chuyển từ nơi ban đầu của nó bằng cách lơ lửng trong nước hoặc không khí hoặc bằng trọng lực. Thuật ngữ xói mòn đất do đó khác với mất đất và năng suất trầm tích. Xói mòn đất đề cập đến tổng lượng đất bị bong ra do mưa rơi, dòng chảy tràn, gió, v.v. hoặc trọng lực. Mất đất là lượng đất ròng di chuyển khỏi một cánh đồng hoặc khu vực cụ thể, sự khác biệt giữa đất bị bong ra và trầm tích.

4.1. Định Nghĩa Và Mối Quan Hệ Giữa Các Thuật Ngữ

So với đó, năng suất trầm tích là mất đất được chuyển đến điểm cụ thể đang được xem xét. Năng suất trầm tích của một cánh đồng là tổng của mất đất từ các đoạn dốc trừ đi sự lắng đọng. Sự lắng đọng có thể xảy ra ở các vùng trũng, ở chân dốc, dọc theo ranh giới nộp hồ sơ và trong các kênh bậc thang. Các thuật ngữ kết hợp xói mòn và trầm tích do nước bao gồm quá trình tách ra, vận chuyển và lắng đọng trầm tích bởi các tác nhân xói mòn và vận chuyển bao gồm tác động của mưa rơi và dòng chảy trên bề mặt đất.

4.2. Quá Trình Vận Chuyển Trầm Tích Và Tác Động Đến Môi Trường

Trầm tích từ một vị trí có thể được lắng đọng tại một vị trí khác và cuối cùng có thể đến đại dương sau các chu kỳ tái tách và tái cuốn theo dòng rãnh, kênh, suối, thung lũng sông, đồng bằng ngập lũ và đồng bằng châu thổ. Quá trình bắt đầu bằng việc tách trầm tích khỏi vùng cao nguyên và kết thúc bằng việc vận chuyển cuối cùng đến đại dương. Trầm tích có những tác động nghiêm trọng đến môi trường và kinh tế. Trầm tích làm giảm dung tích của hồ chứa, sông và làm tắc nghẽn các kênh tưới tiêu và các nhánh sông.

V. Mất Mát Đất Ở Châu Á Thách Thức Nghiêm Trọng Về Môi Trường

Xói mòn đất có lẽ là cơ chế nghiêm trọng nhất của suy thoái đất ở vùng nhiệt đới nói chung và vùng nhiệt đới ẩm nói riêng (El-Swaify et al., 1989). Ở vùng nhiệt đới, xói mòn do nước, chứ không phải do gió, có tầm quan trọng hàng đầu (El'Swaify, 1999). Nhiều tác giả khác nhau, được trích dẫn bởi El'Swaify và Dangler (1982), chỉ ra rằng dữ liệu địa chất có sẵn về xói mòn của các lục địa khác nhau chỉ ra rằng Châu Á dẫn đầu với 1,66 tấn/ha/năm, tiếp theo là Nam Mỹ, Bắc và Trung Mỹ, Châu Phi, Châu Âu và Úc với 0,82 tấn/ha/năm.

5.1. So Sánh Mức Độ Mất Mát Đất Giữa Các Lục Địa

Các số liệu này được lấy trực tiếp từ tải lượng trầm tích ở các sông lớn. Không có nỗ lực nào được thực hiện để chuyển đổi các số liệu này thành mất đất trên đồng ruộng. Điều này được chứng thực bởi việc các khu vực đông dân cư của Châu Á có tải lượng trầm tích toàn cầu cao nhất trong các con sông chính của họ. Ví dụ, được trình bày dưới dạng loại bỏ trầm tích trung bình từ các lưu vực thoát nước tương ứng (sử dụng tỷ lệ phân phối trầm tích thích hợp), là 550, 480, 480, 270, 217 và 189 tấn/ha/năm, tương ứng, từ Sông Hoàng Hà (Trung Quốc), sông Kosi đến (Ấn Độ), sông Damodar (Ấn Độ), sông Hằng (Ấn Độ, Bangladesh, Nepal, Tây Tạng) sông Hồng (Trung Quốc, Việt Nam) và sông Irrawady (Burma) (EI-Swaify, 1991).

5.2. Tác Động Của Mất Mát Đất Đến Các Sông Lớn Châu Á

Một lượng lớn trầm tích lắng đọng trong các hồ chứa trên hệ thống sông Dương Tử hàng năm và khoảng 890 triệu mét khối dung tích chứa nước bị mất trong 20 hồ chứa lớn nhất ở khu vực thượng nguồn sông Dương Tử hàng năm do trầm tích lắng đọng. Điều này làm giảm tổng dung tích chứa khoảng 1% mỗi năm (Youngeng và Jinlin, 1986). Khoảng cách vận chuyển đường thủy của hệ thống sông Dương Tử đã giảm khoảng 40% do trầm tích từ những năm 1960 (Zhan và Chuanguo, 1982).

VI. Hướng Tiếp Cận Quản Lý Lưu Vực Tích Hợp Giảm Mất Mát Đất

Trầm tích đến các dòng suối hoặc sông có thể đẩy nhanh quá trình xói mòn bờ, làm tắc nghẽn các mương thoát nước và kênh rạch, làm bồi lắng các hồ chứa (giảm dung tích chứa), gây thiệt hại cho các bãi đẻ của cá và làm suy giảm chất lượng nước hạ nguồn. Thuốc trừ sâu và phân bón, thường được vận chuyển cùng với đất bị xói mòn, có thể gây ô nhiễm hoặc làm ô nhiễm các nguồn nước hạ nguồn và khu vực giải trí. Do tính nghiêm trọng tiềm tàng của một số tác động, việc ước tính mất đất là cần thiết.

6.1. Các Biện Pháp Kiểm Soát Xói Mòn Đất Hiệu Quả

Việc ước tính này hữu ích, trong số những thứ khác, trong việc hiểu các nguồn, dự đoán xu hướng xói mòn và hỗ trợ các nghiên cứu sâu hơn. Mất đất và vận chuyển ở vùng cao khó đo lường và có thể không được chú ý cho đến khi nó trở thành một vấn đề nghiêm trọng. Các mẫu nước được thu thập tại các vị trí hạ nguồn có thể được sử dụng để phân tích trầm tích để đánh giá năng suất trầm tích tích lũy cho tất cả các lưu vực trong lưu vực hoặc lưu vực sông.

6.2. Đề Xuất Quản Lý Lưu Vực Tích Hợp Dựa Trên Mất Mát Đất

Nghiên cứu này nhằm mục đích + Mô tả các phương pháp đo tổng chất rắn lơ lửng (TSS) và Phát triển mối quan hệ giữa lưu lượng hàng ngày (hoặc mực nước) và TSS hàng ngày. Từ các số đọc TSS hàng ngày, có thể xác định tổng năng suất của TSS cho cả năm. + Thảo luận về những thay đổi theo thời gian của năng suất trầm tích của lưu vực Rajang thượng. + Đưa ra các khuyến nghị về việc thực hiện cách tiếp cận quản lý lưu vực tích hợp liên quan đến quản lý đất dựa trên sự thay đổi của mất đất qua các năm khác nhau.

Tổng quan nghiên cứu

Việt Nam và các nước trong khu vực Đông Nam Á đang đối mặt với vấn đề suy thoái đất nghiêm trọng, đặc biệt là xói mòn đất do tác động của các hoạt động phát triển kinh tế và biến đổi môi trường. Tại Malaysia, khu vực lưu vực sông Rajang, đặc biệt là tiểu lưu vực thượng nguồn Rajang thuộc bang Sarawak, là nơi diễn ra dự án thủy điện Bakun với quy mô lớn, có công suất phát điện lên đến 2.400 MW. Lưu vực này có diện tích khoảng 44.200 km², chiếm 34% tổng diện tích lưu vực sông Rajang, với địa hình đồi núi dốc và khí hậu nhiệt đới ẩm đặc trưng bởi lượng mưa trung bình hàng năm lên đến 4.066 mm.

Nghiên cứu tập trung vào việc ước tính lượng đất bị xói mòn và trầm tích phát sinh trong quá trình phát triển dự án thủy điện Bakun, nhằm đánh giá tác động của các hoạt động khai thác rừng, chuyển đổi sử dụng đất và xây dựng công trình đến hiện trạng đất đai và nguồn nước. Mục tiêu cụ thể bao gồm: (1) ước tính lượng đất mất đi từ các tiểu lưu vực thượng nguồn Rajang trong giai đoạn phát triển dự án; (2) phân tích mối quan hệ giữa lượng đất mất và biến động lưu lượng nước trong lưu vực; (3) đề xuất các giải pháp quản lý lưu vực nhằm giảm thiểu xói mòn đất và bảo vệ chất lượng nước.

Nghiên cứu có phạm vi thời gian từ năm 1983 đến 2043, bao gồm giai đoạn trước, trong và sau khi triển khai dự án thủy điện. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp dữ liệu khoa học hỗ trợ quản lý tài nguyên đất và nước, đồng thời góp phần giảm thiểu các tác động tiêu cực đến môi trường và phát triển bền vững khu vực lưu vực.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình chính sau:

• Lý thuyết xói mòn đất và trầm tích: Xói mòn đất được định nghĩa là quá trình phá hủy cấu trúc đất do tác động của nước mưa, dòng chảy bề mặt và các yếu tố địa hình, khí hậu, thổ nhưỡng. Trầm tích là vật chất rắn bị tách ra và vận chuyển từ nơi này đến nơi khác qua nước hoặc gió.

• Mô hình Universal Soil Loss Equation (USLE): Đây là công cụ dự báo lượng đất mất trung bình hàng năm dựa trên các yếu tố như lượng mưa (R), tính dễ xói mòn của đất (K), độ dài và độ dốc của sườn dốc (LS), loại cây trồng và phương pháp quản lý (C), và các biện pháp bảo vệ đất (P).

• Khái niệm tổng chất rắn lơ lửng (TSS): TSS là chỉ số đo lượng vật chất rắn lơ lửng trong nước, phản ánh mức độ trầm tích vận chuyển trong dòng chảy, được sử dụng để ước tính lượng đất mất và trầm tích trong lưu vực.

• Mô hình đánh giá trầm tích và xói mòn dựa trên dữ liệu lưu lượng nước và TSS: Mối quan hệ giữa lưu lượng nước và TSS được sử dụng để tính toán lượng trầm tích hàng ngày và tổng lượng trầm tích hàng năm.

• Khái niệm tỷ lệ vận chuyển trầm tích (sediment delivery ratio): Tỷ lệ này phản ánh phần trăm lượng đất bị xói mòn thực sự được vận chuyển đến điểm đo trầm tích cuối lưu vực, ảnh hưởng bởi kích thước lưu vực và đặc điểm địa hình.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp phương pháp thu thập dữ liệu thứ cấp và khảo sát thực địa:

• Nguồn dữ liệu: Dữ liệu về lưu lượng nước, mức nước, TSS được thu thập từ các báo cáo của Sarawak Hidro Sdn. Bhd., các báo cáo đánh giá tác động môi trường (EIA) của dự án Bakun, và các tài liệu nghiên cứu liên quan. Dữ liệu khí tượng, địa hình, đất đai được lấy từ bản đồ địa chất, bản đồ sử dụng đất và ảnh vệ tinh LANDSAT.

• Phương pháp phân tích: Sử dụng mô hình USLE để ước tính lượng đất mất trên các tiểu lưu vực dựa trên các yếu tố khí hậu, đất đai, địa hình và sử dụng đất. Mối quan hệ giữa lưu lượng nước và TSS được xác định bằng phương trình hồi quy logarit tuyến tính, từ đó tính toán lượng trầm tích hàng ngày và tổng lượng trầm tích hàng năm. Phân tích GIS được áp dụng để mô hình hóa phân bố xói mòn và trầm tích trên lưu vực.

• Cỡ mẫu và chọn mẫu: Dữ liệu lưu lượng và TSS được thu thập tại điểm hạ lưu của đập Bakun trong giai đoạn 1996-2001 với 12 mẫu nước phân tích TSS. Các điểm đo lưu lượng được lựa chọn dựa trên vị trí quan trọng trong lưu vực nhằm phản ánh tổng thể lượng trầm tích.

• Timeline nghiên cứu: Thu thập và phân tích dữ liệu từ tháng 9 đến tháng 10 năm 2004, kết hợp với dữ liệu lịch sử từ năm 1983 đến 2001 và mô phỏng dự báo đến năm 2043.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Lượng đất mất và trầm tích tăng mạnh do khai thác rừng: Mô hình dự báo cho thấy lượng trầm tích tích lũy trong giai đoạn 1983-1998 tăng từ 107 triệu tấn (kịch bản cơ sở) lên đến 340-345 triệu tấn trong các kịch bản khai thác rừng, tức tăng hơn 3 lần. Lượng trầm tích trung bình hàng năm tăng từ 6,4 triệu tấn lên khoảng 20,75 triệu tấn, tương đương 15,5 tấn/ha/năm.

2. Tỷ lệ trầm tích bùn lắng (bed load) chiếm khoảng 26-52% tổng lượng trầm tích: Trong kịch bản cơ sở, tỷ lệ này là 52%, giảm xuống còn 26% trong các kịch bản khai thác rừng, cho thấy sự thay đổi thành phần trầm tích do tác động của hoạt động khai thác.

3. Mối quan hệ chặt chẽ giữa lưu lượng nước và TSS: Phân tích hồi quy cho thấy lượng TSS tăng theo lưu lượng nước với hệ số b và a trong phương trình logarit tuyến tính, cho phép ước tính chính xác lượng trầm tích hàng ngày dựa trên dữ liệu lưu lượng.

4. Phân bố xói mòn không đồng đều trong lưu vực: Khu vực có độ dốc lớn, đất dễ xói mòn và hoạt động khai thác rừng mạnh có mức độ xói mòn từ mức trung bình đến nghiêm trọng, với ước tính khoảng 66 triệu tấn đất mất mỗi năm trong các khu vực khai thác và canh tác.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của sự gia tăng lượng đất mất và trầm tích là do hoạt động khai thác rừng cơ giới hóa và chuyển đổi sử dụng đất, làm giảm lớp phủ thực vật bảo vệ đất, tăng khả năng rửa trôi và vận chuyển đất. Kết quả này phù hợp với các nghiên cứu trước đây tại Malaysia và các nước trong khu vực, cho thấy khai thác rừng không kiểm soát làm tăng lượng trầm tích từ 70% đến gần 100% so với trạng thái rừng nguyên sinh.

Việc sử dụng mô hình USLE kết hợp với dữ liệu TSS và lưu lượng nước cho phép đánh giá tổng thể và dự báo xu hướng xói mòn đất trong lưu vực lớn, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học cho việc quản lý lưu vực. Dữ liệu cũng cho thấy sự giảm dần lượng trầm tích sau giai đoạn khai thác nhờ sự phục hồi của thảm thực vật thứ cấp, tuy nhiên mức độ phục hồi còn phụ thuộc vào biện pháp quản lý và thời gian.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện sự biến động lượng trầm tích hàng năm theo các kịch bản khai thác, bảng so sánh tỷ lệ trầm tích bùn lắng và trầm tích lơ lửng, cũng như bản đồ phân bố mức độ xói mòn đất trong lưu vực.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Thực hiện khai thác rừng theo kỹ thuật ít tác động (Helicopter logging) nhằm giảm thiểu phá hủy lớp phủ thực vật và hạn chế xói mòn đất, áp dụng trong vòng 1-3 năm tới, do các công ty khai thác và cơ quan quản lý rừng thực hiện.

2. Tăng cường trồng lại rừng và phục hồi thảm thực vật thứ cấp trên các khu vực đã khai thác, đặc biệt là vùng đệm quanh lưu vực, nhằm giảm lượng đất mất và cải thiện chất lượng nước, triển khai liên tục trong 5-10 năm, do chính quyền địa phương và các tổ chức bảo vệ môi trường phối hợp thực hiện.

3. Xây dựng hệ thống giám sát lưu lượng nước và TSS định kỳ tại các điểm quan trọng trong lưu vực để theo dõi biến động trầm tích và đánh giá hiệu quả các biện pháp quản lý, thực hiện hàng năm, do các cơ quan thủy lợi và môi trường đảm nhiệm.

4. Áp dụng các biện pháp bảo vệ đất như làm bậc thang, trồng cây chắn gió, canh tác theo đường đồng mức tại các khu vực canh tác nông nghiệp và trồng cây công nghiệp, nhằm giảm thiểu xói mòn đất, triển khai trong 2-5 năm, do nông dân và các tổ chức hỗ trợ nông nghiệp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Các nhà quản lý tài nguyên và môi trường: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách quản lý lưu vực, giảm thiểu tác động xói mòn đất và bảo vệ nguồn nước.

2. Các công ty khai thác rừng và phát triển thủy điện: Áp dụng các biện pháp khai thác ít tác động và quản lý đất đai bền vững nhằm giảm thiểu tác động môi trường trong quá trình hoạt động.

3. Các nhà nghiên cứu và học viên ngành khoa học môi trường, quản lý đất đai và thủy lợi: Tham khảo phương pháp nghiên cứu, mô hình phân tích và dữ liệu thực tế để phát triển các nghiên cứu tiếp theo.

4. Cộng đồng địa phương và nông dân: Nắm bắt thông tin về tác động của các hoạt động phát triển đến đất đai và nguồn nước, từ đó áp dụng các biện pháp canh tác bền vững, bảo vệ môi trường sinh thái.

Câu hỏi thường gặp

1. Tại sao xói mòn đất lại là vấn đề nghiêm trọng trong lưu vực Bakun?
   Xói mòn đất làm mất lớp đất mặt giàu dinh dưỡng, giảm độ phì nhiêu, gây trầm tích làm giảm dung tích hồ chứa và ảnh hưởng đến chất lượng nước. Dự án thủy điện Bakun với quy mô lớn làm tăng nguy cơ xói mòn do khai thác rừng và chuyển đổi đất.

2. Phương pháp USLE có phù hợp để ước tính xói mòn đất trong lưu vực lớn không?
   USLE là công cụ phổ biến và hiệu quả để dự báo xói mòn trên các sườn dốc và diện tích nhỏ, khi kết hợp với dữ liệu GIS và mô hình trầm tích, nó có thể áp dụng cho lưu vực lớn với độ chính xác tương đối.

3. TSS được sử dụng như thế nào trong việc ước tính lượng đất mất?
   TSS đo lượng vật chất rắn lơ lửng trong nước, phản ánh lượng trầm tích vận chuyển. Mối quan hệ giữa TSS và lưu lượng nước cho phép tính toán lượng đất mất hàng ngày và tổng lượng trầm tích hàng năm.

4. Các biện pháp giảm thiểu xói mòn đất hiệu quả nhất là gì?
   Khai thác rừng ít tác động, phục hồi thảm thực vật, áp dụng kỹ thuật canh tác bảo vệ đất như làm bậc thang, trồng cây chắn gió và giám sát môi trường định kỳ là các biện pháp hiệu quả.

5. Lượng trầm tích tăng có ảnh hưởng như thế nào đến dự án thủy điện?
   Trầm tích làm giảm dung tích hồ chứa, ảnh hưởng đến hiệu quả phát điện, gây tắc nghẽn thiết bị và làm giảm tuổi thọ công trình, đồng thời ảnh hưởng đến chất lượng nước và hệ sinh thái thủy sinh.

Kết luận

• Lượng đất mất và trầm tích trong lưu vực thượng nguồn Rajang tăng gấp ba lần do hoạt động khai thác rừng và chuyển đổi sử dụng đất trong giai đoạn phát triển dự án Bakun.
• Mối quan hệ giữa lưu lượng nước và TSS cho phép ước tính chính xác lượng trầm tích, hỗ trợ quản lý lưu vực hiệu quả.
• Các khu vực có địa hình dốc, đất dễ xói mòn và hoạt động khai thác mạnh là điểm nóng về xói mòn đất cần ưu tiên quản lý.
• Biện pháp khai thác rừng ít tác động và phục hồi thảm thực vật là giải pháp then chốt giảm thiểu xói mòn và bảo vệ nguồn nước.
• Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho các chính sách quản lý tài nguyên đất và nước, góp phần phát triển bền vững lưu vực trong tương lai.

Hành động tiếp theo: Triển khai các giải pháp quản lý đất đai và giám sát môi trường theo khuyến nghị, đồng thời mở rộng nghiên cứu đánh giá tác động lâu dài của dự án thủy điện Bakun. Các nhà quản lý và nhà nghiên cứu được khuyến khích áp dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao hiệu quả quản lý lưu vực.