Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh diện tích rừng tự nhiên giảm sút và nhu cầu gỗ nguyên liệu công nghiệp ngày càng tăng, việc phát triển rừng trồng bền vững trở thành một giải pháp cấp thiết. Tại Việt Nam, đặc biệt là huyện Phù Cát, tỉnh Bình Định, dự án Phát triển ngành Lâm nghiệp đã hỗ trợ hơn 43.700 hộ nông dân trồng được hơn 76.500 ha rừng trồng sản xuất nguyên liệu, góp phần nâng cao năng suất và bảo vệ môi trường. Tuy nhiên, việc đánh giá khả năng thích ứng của nông hộ trong quản lý rừng bền vững, đặc biệt trong quy trình trồng rừng keo lai quy mô nhỏ, vẫn còn hạn chế. Nghiên cứu này nhằm phân tích và đánh giá mức độ thích ứng của nông hộ trong quản lý rừng bền vững tại hai xã Cát Lâm và Cát Hiệp, huyện Phù Cát, trong giai đoạn từ năm 2005 đến 2015. Mục tiêu cụ thể là phân tích tính thân thiện với môi trường, mức độ tham gia của các bên liên quan, quyền ra quyết định của nông hộ, đồng thời so sánh hiệu quả kinh tế và sinh trưởng lâm phần keo lai giữa các nhóm nông hộ có và không có chứng chỉ rừng FSC. Kết quả nghiên cứu không chỉ góp phần nâng cao hiệu quả quản lý rừng trồng mà còn hỗ trợ phát triển vùng sản xuất gỗ nguyên liệu ổn định, đáp ứng nhu cầu thị trường và bảo vệ đa dạng sinh học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai khung lý thuyết chính: (1) Quản lý rừng bền vững theo tiêu chuẩn FSC (Forest Stewardship Council), tập trung vào 10 nguyên tắc và 56 tiêu chí quản lý rừng bền vững trong khuôn khổ SLIMF (Small and Low Intensity Managed Forests) nhằm đảm bảo tính thân thiện với môi trường, hiệu quả kinh tế và trách nhiệm xã hội; (2) Lý thuyết về sự tham gia cộng đồng trong quản lý tài nguyên thiên nhiên, nhấn mạnh vai trò của nông hộ và các bên liên quan trong lập kế hoạch, giám sát và ra quyết định nhằm tăng cường quyền lực và trách nhiệm của cộng đồng địa phương. Các khái niệm chính bao gồm: tính thân thiện với môi trường (environmental friendliness), mức độ tham gia (participation level), quyền ra quyết định (decision-making rights), hiệu quả kinh tế (economic efficiency) và sinh trưởng lâm phần (forest growth indicators).

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp định tính và định lượng. Dữ liệu được thu thập từ 2 xã Cát Lâm và Cát Hiệp, huyện Phù Cát, tỉnh Bình Định trong khoảng thời gian từ tháng 5 đến tháng 12 năm 2015. Cỡ mẫu gồm 58 nông hộ, trong đó 41 hộ là thành viên nhóm FFG (Forest Farmer Group) và 17 hộ không phải thành viên, được chọn ngẫu nhiên. Phương pháp thu thập dữ liệu bao gồm: (1) kế thừa tài liệu từ các báo cáo dự án, bản đồ quy hoạch, tài liệu kỹ thuật; (2) phỏng vấn sâu người đưa tin then chốt gồm cán bộ quản lý dự án, chuyên gia tư vấn, trưởng nhóm nông dân; (3) phỏng vấn nông dân sử dụng công cụ tự sự để thu thập thông tin về kiến thức và hành vi quản lý rừng; (4) thảo luận nhóm với các bên liên quan; (5) đo đạc chỉ tiêu sinh trưởng lâm phần keo lai trên 21 ô tiêu chuẩn (10m x 10m) tại các lô rừng 5 và 7 tuổi. Phân tích dữ liệu sử dụng phần mềm Excel và các phương pháp thống kê đơn giản để so sánh các chỉ tiêu sinh trưởng, NPV (Net Present Value) và IRR (Internal Rate of Return). Phương pháp lấy mẫu ngẫu nhiên đảm bảo tính đại diện và khách quan trong đánh giá.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tuân thủ quản lý rừng bền vững: Hơn 75% nông hộ tham gia dự án tuân thủ các nguyên tắc và tiêu chí của FSC trong khuôn khổ SLIMF, thể hiện qua việc áp dụng các biện pháp thân thiện với môi trường trong quy hoạch cảnh quan, thiết kế lô trồng và quản lý rừng. Ví dụ, các nhóm FFG xã Cát Lâm và Cát Hiệp đều thực hiện nghiêm túc 19 tiêu chí đánh giá ban đầu.

  2. Hiệu quả sinh trưởng lâm phần: Năng suất lâm phần keo lai của nông hộ là thành viên FFG có FSC đạt 32,29 m³/ha/năm và không có FSC đạt 31,56 m³/ha/năm, cao hơn đáng kể so với nhóm không phải thành viên FFG chỉ đạt 12,72 m³/ha/năm. Sự khác biệt này cho thấy vai trò tích cực của việc tham gia nhóm và tuân thủ tiêu chuẩn FSC trong nâng cao năng suất rừng trồng.

  3. Hiệu quả kinh tế: Giá trị hiện tại ròng (NPV) của lâm phần keo lai của nông hộ thành viên FFG có FSC là 24.745 đồng, không có FSC là 22.469 đồng, trong khi nhóm không phải thành viên FFG chỉ đạt khoảng 3.000 đồng. Tỷ suất hoàn vốn nội bộ (IRR) tương ứng là 44%, 42% và 23%. Điều này chứng tỏ việc áp dụng quản lý bền vững và tham gia nhóm FFG giúp tăng lợi nhuận và khả năng thu hồi vốn.

  4. Tác động xã hội: Các hoạt động quản lý rừng của nông hộ có tính nhân văn cao, quan tâm đến giới, tôn trọng giá trị văn hóa và tâm linh địa phương, đồng thời tạo điều kiện thu nhập ổn định và duy trì trật tự xã hội. Sự tham gia của cộng đồng trong lập kế hoạch và giám sát góp phần nâng cao nhận thức và trách nhiệm bảo vệ rừng.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy nông hộ tham gia nhóm FFG và tuân thủ tiêu chuẩn FSC có khả năng thích ứng tốt hơn với yêu cầu quản lý rừng bền vững, thể hiện qua năng suất và hiệu quả kinh tế vượt trội. Nguyên nhân chính là do sự hỗ trợ kỹ thuật, quyền ra quyết định và sự phối hợp chặt chẽ giữa các bên liên quan trong quy trình trồng rừng. So sánh với các nghiên cứu tại các vùng sinh thái khác, kết quả này phù hợp với xu hướng tăng trưởng và hiệu quả kinh tế của rừng trồng keo lai được quản lý bài bản. Việc áp dụng quy hoạch cảnh quan cấp xã và thiết kế lô trồng có tham gia của nông hộ giúp giảm thiểu tác động tiêu cực đến môi trường, bảo tồn đa dạng sinh học và cải thiện chất lượng đất. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh năng suất và NPV giữa các nhóm nông hộ, cũng như bảng tổng hợp mức độ tuân thủ các tiêu chí FSC để minh họa rõ nét sự khác biệt.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường quy hoạch cảnh quan cấp xã có sự tham gia của nông hộ: Động viên và hỗ trợ nông dân tham gia vào quá trình quy hoạch để đảm bảo tính thân thiện với môi trường và phù hợp với điều kiện địa phương. Chủ thể thực hiện: UBND xã, Ban Quản lý dự án; Thời gian: 1-2 năm.

  2. Quy định chặt chẽ về chất lượng di truyền và sinh lý cây giống: Thiết lập hệ thống kiểm soát và chứng nhận cây giống nhằm nâng cao chất lượng rừng trồng, giảm thiểu rủi ro sinh trưởng kém. Chủ thể thực hiện: Chi cục Lâm nghiệp, vườn ươm; Thời gian: 1 năm.

  3. Lập hồ sơ quản lý rừng của nông hộ: Xây dựng hệ thống hồ sơ chi tiết về quy trình trồng, chăm sóc và khai thác nhằm tăng cường giám sát và đánh giá hiệu quả quản lý. Chủ thể thực hiện: Nhóm FFG, cán bộ khuyến lâm; Thời gian: 1 năm.

  4. Nâng cao năng lực và quyền ra quyết định của nông hộ: Tổ chức các khóa đào tạo, tập huấn về quản lý rừng bền vững, kỹ thuật trồng rừng và quyền lợi của nông dân trong quản lý tài nguyên. Chủ thể thực hiện: Ban Quản lý dự án, tổ chức phi chính phủ; Thời gian: liên tục.

  5. Khuyến khích phát triển mô hình nhóm nông dân trồng rừng (FFG): Mở rộng mô hình nhóm để tăng cường sự hỗ trợ lẫn nhau, chia sẻ kinh nghiệm và tiếp cận nguồn vốn ưu đãi. Chủ thể thực hiện: UBND xã, Ban Quản lý dự án; Thời gian: 2-3 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý lâm nghiệp và dự án phát triển nông thôn: Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, quy trình quản lý rừng trồng bền vững, nâng cao hiệu quả dự án.

  2. Nông hộ và nhóm nông dân trồng rừng: Tham khảo các giải pháp kỹ thuật, quản lý và quyền lợi trong quá trình trồng và khai thác rừng, từ đó nâng cao năng suất và thu nhập.

  3. Chuyên gia và nhà nghiên cứu trong lĩnh vực lâm nghiệp và phát triển bền vững: Cung cấp dữ liệu thực tiễn và phân tích sâu về sự thích ứng của nông hộ với tiêu chuẩn FSC, làm nền tảng cho các nghiên cứu tiếp theo.

  4. Các tổ chức phi chính phủ và nhà tài trợ: Hiểu rõ hơn về tác động của các chương trình hỗ trợ trồng rừng, từ đó thiết kế các can thiệp phù hợp, hiệu quả hơn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao việc tham gia nhóm FFG lại quan trọng trong quản lý rừng bền vững?
    Tham gia nhóm FFG giúp nông hộ được hỗ trợ kỹ thuật, chia sẻ kinh nghiệm và tiếp cận nguồn vốn ưu đãi, từ đó nâng cao khả năng tuân thủ tiêu chuẩn FSC và hiệu quả kinh tế. Ví dụ, năng suất rừng trồng của nhóm FFG có FSC đạt trên 32 m³/ha/năm, cao hơn nhóm không tham gia.

  2. Các tiêu chí chính của FSC trong quản lý rừng trồng là gì?
    FSC bao gồm 10 nguyên tắc và 56 tiêu chí, tập trung vào bảo vệ môi trường, duy trì đa dạng sinh học, đảm bảo quyền lợi xã hội và hiệu quả kinh tế. Nông hộ tại Phù Cát tuân thủ 19 tiêu chí đánh giá ban đầu trong khuôn khổ SLIMF.

  3. Làm thế nào để đảm bảo chất lượng cây giống trong trồng rừng?
    Cần kiểm soát nguồn gốc di truyền và chất lượng sinh lý cây giống thông qua hệ thống vườn ươm được chứng nhận, cung cấp cây giống đúng tiêu chuẩn và huấn luyện kỹ thuật giâm hom cho nông dân.

  4. Hiệu quả kinh tế của rừng trồng bền vững so với rừng trồng truyền thống như thế nào?
    Rừng trồng bền vững có NPV và IRR cao hơn đáng kể, ví dụ NPV của nông hộ có FSC đạt gần 25.000 đồng so với khoảng 3.000 đồng của nhóm không tham gia, cho thấy lợi nhuận và khả năng thu hồi vốn tốt hơn.

  5. Làm sao để nâng cao quyền ra quyết định của nông hộ trong quản lý rừng?
    Tăng cường đào tạo, tổ chức hội thảo, tạo điều kiện cho nông hộ tham gia vào các bước lập kế hoạch, giám sát và đánh giá, đồng thời cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất để bảo đảm quyền lợi hợp pháp.

Kết luận

  • Nông hộ tại huyện Phù Cát có khả năng thích ứng tốt với quản lý rừng bền vững theo tiêu chuẩn FSC, thể hiện qua tuân thủ các nguyên tắc thân thiện với môi trường và mức độ tham gia cao.
  • Năng suất và hiệu quả kinh tế của rừng trồng keo lai do nhóm FFG quản lý vượt trội so với nhóm không tham gia, với năng suất đạt trên 32 m³/ha/năm và IRR trên 40%.
  • Quy hoạch cảnh quan cấp xã và thiết kế lô trồng có sự tham gia của nông hộ là yếu tố then chốt giúp nâng cao hiệu quả quản lý và bảo vệ môi trường.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm cải tiến quy trình trồng rừng, nâng cao chất lượng cây giống, lập hồ sơ quản lý và tăng cường quyền ra quyết định của nông hộ.
  • Nghiên cứu mở ra hướng phát triển bền vững cho rừng trồng quy mô nhỏ, góp phần ổn định nguồn cung gỗ nguyên liệu và nâng cao đời sống cộng đồng địa phương.

Tiếp theo, cần triển khai các giải pháp đề xuất trong vòng 1-3 năm và mở rộng nghiên cứu sang các địa phương khác để nhân rộng mô hình quản lý rừng bền vững. Đề nghị các cơ quan quản lý, tổ chức dự án và cộng đồng nông dân phối hợp thực hiện nhằm đạt được mục tiêu phát triển lâm nghiệp bền vững.