Tổng quan nghiên cứu

Đất đai là nguồn tài nguyên quý giá, đặc biệt trong sản xuất nông nghiệp, đóng vai trò là tư liệu sản xuất không thể thay thế. Trên thế giới, diện tích đất nông nghiệp khoảng 3,3 tỷ ha, chiếm 22% tổng diện tích đất liền, trong đó chỉ khoảng 1,5 tỷ ha được sử dụng cho trồng trọt. Ở Việt Nam, tính đến năm 2020, đất nông nghiệp chiếm 84,45% tổng diện tích tự nhiên với diện tích đất sản xuất nông nghiệp khoảng 11.391 ha. Tuy nhiên, diện tích đất nông nghiệp đang ngày càng bị thu hẹp do áp lực đô thị hóa, công nghiệp hóa và gia tăng dân số, gây ra thách thức lớn trong việc đảm bảo an ninh lương thực và phát triển bền vững.

Thị xã Duy Tiên, tỉnh Hà Nam, nằm trong vùng đồng bằng châu thổ sông Hồng, có diện tích đất nông nghiệp chiếm hơn 54% tổng diện tích tự nhiên, chủ yếu là đất trồng lúa và cây hàng năm. Quá trình phát triển công nghiệp và đô thị hóa đã làm giảm diện tích đất nông nghiệp, đồng thời tạo áp lực lớn lên việc quản lý và sử dụng đất hiệu quả. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là đánh giá hiệu quả sử dụng đất sản xuất nông nghiệp trên các mặt kinh tế, xã hội và môi trường tại thị xã Duy Tiên, đồng thời đề xuất định hướng và giải pháp nâng cao hiệu quả sử dụng đất đến năm 2025.

Nghiên cứu có phạm vi không gian trong địa giới hành chính thị xã Duy Tiên và thời gian khảo sát từ tháng 11/2021 đến tháng 5/2022. Kết quả nghiên cứu góp phần cung cấp cơ sở khoa học cho việc chuyển đổi cơ cấu cây trồng, nâng cao hiệu quả sử dụng đất và phát triển nông nghiệp bền vững tại địa phương, đồng thời bổ sung lý luận về quản lý và sử dụng đất nông nghiệp trong điều kiện đô thị hóa nhanh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình về sử dụng đất nông nghiệp, hiệu quả sử dụng đất và phát triển bền vững. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết hiệu quả sử dụng đất: Hiệu quả sử dụng đất được đánh giá trên ba mặt: kinh tế, xã hội và môi trường. Hiệu quả kinh tế thể hiện qua giá trị sản xuất, thu nhập và tỷ suất lợi nhuận trên diện tích đất; hiệu quả xã hội liên quan đến khả năng tạo việc làm, cải thiện đời sống và công bằng xã hội; hiệu quả môi trường đánh giá tác động đến chất lượng đất, bảo vệ môi trường và phát triển bền vững.

  2. Mô hình loại hình sử dụng đất (Land Use Types - LUT) của FAO: Phân loại các loại hình sử dụng đất dựa trên phương thức sản xuất, điều kiện tự nhiên và kinh tế xã hội, từ đó đánh giá hiệu quả và đề xuất các loại hình sử dụng đất phù hợp, bền vững.

Các khái niệm chính bao gồm: đất nông nghiệp, hiệu quả kinh tế, hiệu quả xã hội, hiệu quả môi trường, loại hình sử dụng đất, và phát triển bền vững trong quản lý đất đai.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Số liệu thứ cấp được thu thập từ các cơ quan quản lý địa phương như Phòng Tài nguyên và Môi trường, Phòng Kinh tế, Chi cục Thống kê thị xã Duy Tiên; số liệu sơ cấp thu thập qua khảo sát trực tiếp 90 hộ nông dân tại 3 tiểu vùng đại diện cho các điều kiện địa hình và sản xuất khác nhau trong thị xã.

  • Phương pháp chọn mẫu: Phân vùng nghiên cứu thành 3 tiểu vùng dựa trên đặc điểm địa hình và điều kiện sản xuất, chọn đại diện 1 xã mỗi tiểu vùng để khảo sát. Mỗi tiểu vùng khảo sát 30 hộ bằng phương pháp phỏng vấn trực tiếp với bộ câu hỏi chuẩn.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng các chỉ tiêu kinh tế như giá trị sản xuất, chi phí trung gian, thu nhập thuần, tỷ suất lợi nhuận để đánh giá hiệu quả kinh tế; đánh giá hiệu quả xã hội qua khả năng tạo việc làm, thu nhập và mức độ chấp nhận của người dân; đánh giá hiệu quả môi trường dựa trên các tiêu chí bảo vệ đất, cảnh quan và môi trường sinh thái. Số liệu được xử lý bằng phần mềm Excel, trình bày dưới dạng bảng và biểu đồ.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu thực hiện từ tháng 11/2021 đến tháng 5/2022, bao gồm thu thập số liệu, phân tích và tổng hợp kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiện trạng sử dụng đất: Tổng diện tích đất nông nghiệp tại Duy Tiên là 6.530,65 ha, chiếm 54,01% diện tích tự nhiên. Đất sản xuất nông nghiệp chiếm 5.430,21 ha, trong đó đất trồng cây hàng năm chiếm 93,45%, chủ yếu là đất trồng lúa (87,32%). Giai đoạn 2019-2021, diện tích đất nông nghiệp giảm 367,08 ha, trong đó đất trồng cây hàng năm giảm 405,10 ha, đất trồng cây lâu năm tăng 21,17 ha.

  2. Các loại hình sử dụng đất (LUT): Thị xã có 8 loại hình sử dụng đất chính với 30 kiểu sử dụng khác nhau. LUT chuyên lúa chiếm 30,90% diện tích đất canh tác, LUT chuyên rau màu chiếm 24,99%, LUT lúa - cá chiếm 10,82%. Diện tích đất trồng lúa có xu hướng giảm, chuyển sang trồng màu và nuôi trồng thủy sản nhằm nâng cao hiệu quả kinh tế.

  3. Hiệu quả kinh tế: Tại tiểu vùng 1, giá trị sản xuất của kiểu sử dụng đất chuyên cá đạt 154,628 triệu đồng/ha/năm, cao hơn nhiều so với kiểu lúa xuân - lúa mùa (53,622 triệu đồng/ha/năm). Tỷ suất lợi nhuận và thu nhập thuần cũng cao hơn đáng kể ở các loại hình kết hợp nuôi trồng thủy sản.

  4. Hiệu quả xã hội và môi trường: Các loại hình sử dụng đất đa dạng, đặc biệt là kết hợp trồng trọt và nuôi trồng thủy sản, tạo việc làm ổn định cho người dân, góp phần giảm nghèo và nâng cao đời sống. Hiệu quả môi trường được đánh giá qua khả năng bảo vệ đất, giảm xói mòn và ô nhiễm, trong đó các mô hình canh tác bền vững và sử dụng phân bón hợp lý được khuyến khích.

Thảo luận kết quả

Việc giảm diện tích đất trồng lúa và tăng diện tích cây lâu năm, nuôi trồng thủy sản phản ánh xu hướng chuyển đổi cơ cấu cây trồng nhằm nâng cao hiệu quả kinh tế và thích ứng với điều kiện tự nhiên. So với các nghiên cứu tại các huyện khác trong tỉnh Hà Nam, kết quả tại Duy Tiên cho thấy sự đa dạng hóa loại hình sử dụng đất giúp tăng giá trị sản xuất và thu nhập cho nông dân.

Biểu đồ so sánh giá trị sản xuất và tỷ suất lợi nhuận giữa các loại hình sử dụng đất minh họa rõ sự khác biệt hiệu quả kinh tế, trong đó các mô hình kết hợp nuôi trồng thủy sản có lợi thế vượt trội. Bảng tổng hợp hiệu quả xã hội cho thấy các mô hình này cũng thu hút lao động nhiều hơn, góp phần phát triển kinh tế xã hội địa phương.

Tuy nhiên, áp lực từ quá trình đô thị hóa và công nghiệp hóa đang làm giảm diện tích đất nông nghiệp, đòi hỏi các giải pháp quản lý và sử dụng đất hiệu quả hơn để đảm bảo phát triển bền vững. Kết quả nghiên cứu nhấn mạnh tầm quan trọng của việc lựa chọn loại hình sử dụng đất phù hợp với điều kiện tự nhiên và kinh tế xã hội, đồng thời bảo vệ môi trường đất đai.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường chuyển đổi cơ cấu cây trồng: Khuyến khích chuyển đổi diện tích đất lúa năng suất thấp sang trồng cây lâu năm, rau màu và nuôi trồng thủy sản nhằm nâng cao giá trị sản xuất và thu nhập cho nông dân. Mục tiêu tăng diện tích cây lâu năm lên ít nhất 10% trong vòng 3 năm tới. Chủ thể thực hiện: UBND thị xã phối hợp với các phòng ban chuyên môn.

  2. Phát triển kỹ thuật canh tác bền vững: Áp dụng các biện pháp kỹ thuật tiên tiến như luân canh, sử dụng phân bón hợp lý, bảo vệ đất khỏi xói mòn và thoái hóa. Tổ chức tập huấn kỹ thuật cho nông dân hàng năm nhằm nâng cao năng suất và bảo vệ môi trường. Chủ thể thực hiện: Trung tâm khuyến nông thị xã, các tổ chức nông dân.

  3. Đầu tư hạ tầng thủy lợi và cơ sở vật chất: Cải tạo hệ thống thủy lợi, nâng cấp đường giao thông nội đồng để thuận tiện cho sản xuất và vận chuyển nông sản. Mục tiêu hoàn thành các dự án trọng điểm trong 5 năm tới. Chủ thể thực hiện: UBND thị xã, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn.

  4. Quản lý và bảo vệ đất nông nghiệp: Xây dựng quy hoạch sử dụng đất chi tiết, kiểm soát chặt chẽ việc chuyển đổi mục đích sử dụng đất, bảo vệ quỹ đất nông nghiệp còn lại. Tăng cường thanh tra, xử lý vi phạm nhằm đảm bảo sử dụng đất hiệu quả và bền vững. Chủ thể thực hiện: Phòng Tài nguyên và Môi trường, UBND các xã.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý đất đai và nông nghiệp địa phương: Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, quy hoạch sử dụng đất phù hợp với điều kiện thực tế, nâng cao hiệu quả quản lý.

  2. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Quản lý đất đai, Nông nghiệp: Tài liệu tham khảo về phương pháp đánh giá hiệu quả sử dụng đất, mô hình loại hình sử dụng đất và các giải pháp phát triển bền vững.

  3. Nông dân và tổ chức nông nghiệp: Hiểu rõ về các loại hình sử dụng đất hiệu quả, áp dụng kỹ thuật canh tác phù hợp để nâng cao năng suất và thu nhập.

  4. Các nhà hoạch định chính sách và nhà đầu tư: Cung cấp thông tin về tiềm năng và xu hướng sử dụng đất nông nghiệp tại địa phương, hỗ trợ quyết định đầu tư và phát triển nông nghiệp bền vững.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần đánh giá hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp?
    Đánh giá giúp xác định mức độ sử dụng đất có hiệu quả về kinh tế, xã hội và môi trường, từ đó đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả và phát triển bền vững. Ví dụ, tại Duy Tiên, đánh giá giúp chuyển đổi cơ cấu cây trồng phù hợp với điều kiện thực tế.

  2. Phương pháp nào được sử dụng để đánh giá hiệu quả kinh tế của đất?
    Hiệu quả kinh tế được tính dựa trên các chỉ tiêu như giá trị sản xuất, chi phí trung gian, thu nhập thuần và tỷ suất lợi nhuận trên mỗi ha đất trong một năm, giúp so sánh hiệu quả giữa các loại hình sử dụng đất.

  3. Các yếu tố nào ảnh hưởng đến hiệu quả sử dụng đất?
    Bao gồm điều kiện tự nhiên (địa hình, đất đai, khí hậu), biện pháp kỹ thuật canh tác và các nhân tố kinh tế - xã hội như chính sách, cơ sở hạ tầng và nguồn lao động.

  4. Làm thế nào để bảo vệ đất nông nghiệp trong bối cảnh đô thị hóa?
    Cần xây dựng quy hoạch sử dụng đất chặt chẽ, kiểm soát chuyển đổi mục đích sử dụng đất, áp dụng kỹ thuật canh tác bền vững và tăng cường quản lý, giám sát việc sử dụng đất.

  5. Định hướng sử dụng đất nông nghiệp tại Duy Tiên đến năm 2025 là gì?
    Tập trung phát triển các loại hình sử dụng đất có hiệu quả kinh tế cao như trồng cây lâu năm, rau màu, nuôi trồng thủy sản; đồng thời bảo vệ đất trồng lúa chất lượng cao và nâng cấp hạ tầng thủy lợi, kỹ thuật canh tác.

Kết luận

  • Đất nông nghiệp tại thị xã Duy Tiên chiếm hơn 54% diện tích tự nhiên, chủ yếu là đất trồng lúa và cây hàng năm, nhưng đang chịu áp lực giảm do đô thị hóa.
  • Hiệu quả sử dụng đất được đánh giá trên ba mặt kinh tế, xã hội và môi trường, với các loại hình sử dụng đất đa dạng, trong đó mô hình kết hợp trồng trọt và nuôi trồng thủy sản có hiệu quả kinh tế cao nhất.
  • Việc chuyển đổi cơ cấu cây trồng, áp dụng kỹ thuật canh tác bền vững và đầu tư hạ tầng là các giải pháp thiết yếu để nâng cao hiệu quả sử dụng đất.
  • Quản lý chặt chẽ và bảo vệ quỹ đất nông nghiệp là yêu cầu cấp bách nhằm đảm bảo phát triển nông nghiệp bền vững trong bối cảnh phát triển công nghiệp và đô thị.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà quản lý, nhà nghiên cứu và nông dân trong việc hoạch định chính sách và thực hiện các giải pháp nâng cao hiệu quả sử dụng đất tại Duy Tiên và các vùng có điều kiện tương tự.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan chức năng và người dân cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, giám sát hiệu quả sử dụng đất để điều chỉnh kịp thời, hướng tới phát triển nông nghiệp bền vững và nâng cao đời sống cộng đồng.