Tổng quan nghiên cứu

Khu bảo tồn loài và sinh cảnh Vượn Cao Vít tại huyện Trùng Khánh, tỉnh Cao Bằng là nơi duy nhất trên thế giới còn tồn tại quần thể loài Vượn Cao Vít (Nomascus nasutus) – một trong những loài linh trưởng quý hiếm và có nguy cơ tuyệt chủng cao. Theo các khảo sát từ năm 2002 đến 2013, số lượng cá thể Vượn Cao Vít đã tăng từ khoảng 26 cá thể lên đến 129 cá thể, phân bố trong 24 đàn. Khu bảo tồn có tổng diện tích 8.070,96 ha, trong đó diện tích bảo vệ nghiêm ngặt là 975,8 ha và vùng đệm rộng 6.414,16 ha, nằm trên địa bàn ba xã Phong Nậm, Ngọc Khê và Ngọc Côn. Tuy nhiên, quần thể này đang đối mặt với các mối đe dọa nghiêm trọng như suy thoái sinh cảnh do các hoạt động khai thác củi, chăn thả gia súc và canh tác nông nghiệp của cộng đồng dân cư địa phương.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá hiệu quả các biện pháp phục hồi sinh cảnh có sự tham gia của cộng đồng trong công tác bảo tồn Vượn Cao Vít tại khu bảo tồn này. Nghiên cứu tập trung vào việc xác định số lượng quần thể, vai trò của cộng đồng dân cư các dân tộc Tày, Nùng, Kinh trong ba xã vùng đệm, đồng thời đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả bảo tồn. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 9/2013 đến tháng 9/2014, với phạm vi nghiên cứu bao gồm khu bảo tồn và vùng đệm thuộc huyện Trùng Khánh, tỉnh Cao Bằng.

Ý nghĩa của nghiên cứu không chỉ nằm ở việc bảo tồn một loài linh trưởng quý hiếm có giá trị quốc tế mà còn góp phần nâng cao nhận thức và vai trò của cộng đồng địa phương trong quản lý tài nguyên thiên nhiên, từ đó thúc đẩy phát triển bền vững kinh tế - xã hội vùng núi biên giới.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình bảo tồn sinh học, đặc biệt là bảo tồn nguyên vị (in-situ conservation) và bảo tồn có sự tham gia của cộng đồng. Theo định nghĩa của IUCN (1991), bảo tồn là quản lý và sử dụng sinh quyển nhằm duy trì lợi ích bền vững cho thế hệ hiện tại và tương lai. Bảo tồn nguyên vị được ưu tiên trong việc bảo vệ các loài quý hiếm tại nơi sinh sống tự nhiên, thông qua việc thành lập các khu bảo tồn với các biện pháp quản lý phù hợp.

Khái niệm cộng đồng trong nghiên cứu được hiểu là tập hợp các cá nhân, gia đình, tổ chức trong một khu vực địa lý xác định, có mối quan hệ gắn bó về văn hóa, kinh tế và xã hội. Vai trò của cộng đồng trong bảo tồn đa dạng sinh học được nhấn mạnh như một yếu tố quyết định thành công của các khu bảo tồn, đặc biệt trong bối cảnh các hoạt động khai thác tài nguyên thiên nhiên của người dân có thể ảnh hưởng trực tiếp đến sinh cảnh và quần thể loài.

Ngoài ra, nghiên cứu còn vận dụng các công cụ pháp lý và chính sách bảo vệ môi trường, như Luật Bảo vệ Môi trường 2005, Luật Bảo vệ và Phát triển Rừng 2005, cùng các nghị định hướng dẫn thi hành, nhằm tạo cơ sở pháp lý cho công tác bảo tồn và quản lý tài nguyên.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính bao gồm số liệu sơ cấp và thứ cấp. Số liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát thực địa, phỏng vấn trực tiếp 90 người dân tại ba xã vùng đệm (mỗi xã 30 phiếu), cùng các cán bộ Ban quản lý khu bảo tồn. Phương pháp phỏng vấn áp dụng bộ câu hỏi bán cấu trúc, phân theo nhóm tuổi thanh thiếu niên, trung niên và người cao tuổi nhằm đa dạng hóa góc nhìn.

Số liệu thứ cấp được thu thập từ các báo cáo, tài liệu khoa học, số liệu thống kê địa phương, văn bản pháp luật liên quan và các nghiên cứu trước đây về Vượn Cao Vít và khu bảo tồn.

Phương pháp phân tích bao gồm so sánh các yếu tố tác động đến sinh cảnh trước và sau khi thành lập khu bảo tồn, sử dụng phương pháp đánh giá nhanh nông thôn có sự tham gia của người dân (PRA) và phương pháp đánh giá đa ngành (RRA). Phân tích thống kê được áp dụng để xử lý số liệu điều tra, nhằm đưa ra các nhận xét chính xác về hiệu quả các biện pháp phục hồi sinh cảnh và vai trò cộng đồng.

Timeline nghiên cứu kéo dài một năm, từ tháng 9/2013 đến tháng 9/2014, bao gồm các giai đoạn thu thập số liệu, phân tích và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Số lượng quần thể Vượn Cao Vít tăng trưởng tích cực: Qua các đợt khảo sát từ năm 2002 đến 2013, số lượng cá thể Vượn Cao Vít tăng từ khoảng 26 cá thể lên 129 cá thể, với 24 đàn được ghi nhận. Đợt tổng khảo sát liên biên giới năm 2007 ghi nhận khoảng 110 cá thể, trong đó 85-90 cá thể tại Việt Nam và 19 cá thể tại Trung Quốc.

  2. Suy thoái sinh cảnh do hoạt động cộng đồng: Các hoạt động khai thác củi, chăn thả gia súc và canh tác nông nghiệp tại ba xã vùng đệm đã làm suy giảm chất lượng và diện tích rừng sinh sống của Vượn Cao Vít. Tỷ lệ khai thác gỗ trước khi thành lập khu bảo tồn cao hơn đáng kể so với sau khi thành lập, cho thấy hiệu quả bước đầu của các biện pháp quản lý.

  3. Nhận thức và vai trò cộng đồng trong bảo tồn còn hạn chế: Kết quả khảo sát 90 người dân cho thấy mức độ nhận thức về tầm quan trọng của khu bảo tồn và loài Vượn Cao Vít chưa đồng đều, với khoảng 60% người dân hiểu rõ về mục đích bảo tồn. Sự tham gia của cộng đồng trong các hoạt động bảo vệ rừng và giám sát sinh cảnh còn thấp, chủ yếu do thiếu động lực và các chính sách hỗ trợ.

  4. Hiệu quả các biện pháp phục hồi sinh cảnh có sự tham gia của cộng đồng: Các biện pháp như xây dựng ranh giới khu bảo tồn, thiết lập trạm bảo vệ, tổ chức tuần tra phối hợp với cộng đồng đã góp phần giảm thiểu các hành vi khai thác trái phép. Các dự án hỗ trợ sinh kế như xây bếp cải tiến, hầm khí sinh học giúp giảm áp lực khai thác củi, đồng thời nâng cao đời sống người dân.

Thảo luận kết quả

Sự tăng trưởng số lượng Vượn Cao Vít phản ánh hiệu quả tích cực của các biện pháp bảo tồn nguyên vị kết hợp với sự tham gia của cộng đồng. Việc giảm tỷ lệ khai thác gỗ và các hoạt động phá rừng sau khi thành lập khu bảo tồn cho thấy quản lý có hiệu quả, phù hợp với các nghiên cứu quốc tế về bảo tồn dựa vào cộng đồng.

Tuy nhiên, nhận thức hạn chế và sự tham gia chưa đồng đều của cộng đồng vẫn là thách thức lớn. Nguyên nhân chủ yếu là do điều kiện kinh tế khó khăn, thiếu các chính sách hỗ trợ sinh kế bền vững và chưa có cơ chế khuyến khích rõ ràng. So sánh với các mô hình bảo tồn cộng đồng thành công ở các quốc gia như Philipin, Sri Lanka và Thái Lan, việc tăng cường giáo dục bảo tồn và phát triển sinh kế là yếu tố then chốt.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng số lượng cá thể Vượn Cao Vít qua các năm, bảng so sánh tỷ lệ khai thác gỗ trước và sau khi thành lập khu bảo tồn, cùng biểu đồ phân bố mức độ nhận thức của cộng đồng về bảo tồn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác truyền thông và giáo dục bảo tồn: Triển khai các chương trình nâng cao nhận thức cho cộng đồng địa phương về tầm quan trọng của Vượn Cao Vít và khu bảo tồn, sử dụng các kênh truyền thông đa dạng như hội thảo, tài liệu, và các hoạt động cộng đồng. Mục tiêu đạt 80% người dân hiểu và tích cực tham gia trong vòng 2 năm. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý khu bảo tồn phối hợp với UBND xã và các tổ chức phi chính phủ.

  2. Phát triển sinh kế bền vững cho cộng đồng: Hỗ trợ người dân phát triển các mô hình sản xuất nông nghiệp sạch, chăn nuôi an toàn và các nghề thủ công truyền thống nhằm giảm áp lực khai thác tài nguyên rừng. Thời gian triển khai 3 năm, mục tiêu giảm 30% số hộ phụ thuộc vào khai thác rừng. Chủ thể thực hiện: UBND huyện, các tổ chức phát triển nông thôn.

  3. Tăng cường tuần tra và giám sát bảo vệ rừng: Mở rộng và nâng cao năng lực cho các tổ tuần tra bảo vệ rừng có sự tham gia của cộng đồng, áp dụng công nghệ giám sát hiện đại. Mục tiêu giảm 50% các vụ vi phạm trong 2 năm tới. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý khu bảo tồn, Hạt Kiểm lâm.

  4. Nâng cao năng lực quản lý và nghiên cứu khoa học: Đào tạo cán bộ kỹ thuật, tăng cường nghiên cứu về sinh thái và hành vi của Vượn Cao Vít để xây dựng các kế hoạch quản lý phù hợp. Thời gian liên tục, ưu tiên trong 5 năm. Chủ thể thực hiện: Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên, các viện nghiên cứu.

  5. Mở rộng khu vực sinh sống của Vượn Cao Vít: Xây dựng kế hoạch phục hồi sinh cảnh và kết nối các vùng rừng để tạo hành lang sinh thái, đảm bảo sự phát triển bền vững của quần thể. Mục tiêu mở rộng diện tích sinh cảnh thêm 20% trong 5 năm. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý khu bảo tồn, chính quyền địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý và cán bộ bảo tồn: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để xây dựng chính sách, kế hoạch quản lý khu bảo tồn và phát triển các chương trình bảo tồn có sự tham gia của cộng đồng.

  2. Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành khoa học môi trường, sinh học bảo tồn: Tài liệu chi tiết về đặc điểm sinh thái, số liệu quần thể Vượn Cao Vít và phương pháp nghiên cứu thực địa, giúp mở rộng kiến thức và ứng dụng trong các nghiên cứu tương tự.

  3. Tổ chức phi chính phủ và các dự án phát triển nông thôn: Thông tin về vai trò cộng đồng trong bảo tồn và các giải pháp phát triển sinh kế bền vững hỗ trợ giảm áp lực lên tài nguyên thiên nhiên.

  4. Cộng đồng dân cư địa phương và các tổ chức xã hội: Nâng cao nhận thức về bảo tồn đa dạng sinh học, khuyến khích sự tham gia tích cực trong công tác bảo vệ môi trường và phát triển kinh tế bền vững.

Câu hỏi thường gặp

  1. Vượn Cao Vít là loài gì và tại sao cần bảo tồn?
    Vượn Cao Vít (Nomascus nasutus) là loài linh trưởng quý hiếm, có nguy cơ tuyệt chủng cao, chỉ phân bố tại khu vực Đông Bắc Việt Nam và một phần Trung Quốc. Bảo tồn loài này giúp duy trì đa dạng sinh học và cân bằng sinh thái trong khu vực.

  2. Tại sao sự tham gia của cộng đồng lại quan trọng trong bảo tồn?
    Cộng đồng địa phương là người trực tiếp sử dụng và quản lý tài nguyên thiên nhiên. Sự tham gia của họ giúp giảm xung đột, tăng hiệu quả bảo vệ và phát triển các mô hình sinh kế bền vững, đồng thời nâng cao nhận thức về bảo tồn.

  3. Các biện pháp phục hồi sinh cảnh đã được áp dụng như thế nào?
    Các biện pháp bao gồm xây dựng ranh giới khu bảo tồn, thiết lập trạm bảo vệ, tuần tra phối hợp với cộng đồng, hỗ trợ sinh kế như bếp cải tiến và hầm khí sinh học nhằm giảm khai thác củi và bảo vệ rừng.

  4. Hiện trạng sinh cảnh của Vượn Cao Vít ra sao?
    Sinh cảnh chủ yếu là rừng nguyên sinh và rừng thứ sinh trên núi đá vôi với diện tích bảo vệ nghiêm ngặt khoảng 975,8 ha. Tuy nhiên, sinh cảnh đang bị suy thoái do các hoạt động nông nghiệp và chăn thả gia súc của người dân.

  5. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả bảo tồn trong tương lai?
    Cần tăng cường giáo dục bảo tồn, phát triển sinh kế bền vững, nâng cao năng lực quản lý, mở rộng sinh cảnh và tăng cường sự phối hợp giữa các bên liên quan, đặc biệt là cộng đồng địa phương.

Kết luận

  • Quần thể Vượn Cao Vít tại Khu bảo tồn Trùng Khánh đã tăng trưởng từ khoảng 26 cá thể năm 2002 lên 129 cá thể năm 2013, cho thấy hiệu quả bước đầu của các biện pháp bảo tồn.
  • Suy thoái sinh cảnh do các hoạt động khai thác tài nguyên của cộng đồng vẫn là thách thức lớn cần được kiểm soát.
  • Nhận thức và sự tham gia của cộng đồng địa phương trong bảo tồn còn hạn chế, cần được nâng cao thông qua các chương trình truyền thông và phát triển sinh kế.
  • Các biện pháp phục hồi sinh cảnh kết hợp với sự tham gia của cộng đồng đã góp phần giảm thiểu các hành vi vi phạm và bảo vệ môi trường sống của loài.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm tăng cường vai trò cộng đồng, nâng cao năng lực quản lý và mở rộng sinh cảnh sẽ là bước tiếp theo quan trọng trong công tác bảo tồn bền vững.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý và tổ chức liên quan cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, giám sát để điều chỉnh kịp thời các chính sách bảo tồn. Để góp phần bảo vệ loài Vượn Cao Vít, các nhà nghiên cứu, quản lý và cộng đồng địa phương hãy cùng chung tay hành động ngay từ hôm nay.