Tổng quan nghiên cứu

Trong giao tiếp ngôn ngữ, từ xưng hô (TXH) đóng vai trò quan trọng trong việc xác lập vị trí xã hội, thể hiện thái độ, tình cảm và mối quan hệ giữa các nhân vật. Tác phẩm Số đỏ của nhà văn Vũ Trọng Phụng, một kiệt tác tiểu thuyết trào phúng của văn học Việt Nam hiện đại, phản ánh sâu sắc xã hội thành thị Việt Nam giai đoạn 1930-1945. Qua lời thoại nhân vật trong tác phẩm, việc sử dụng TXH không chỉ thể hiện cá tính, tâm lý mà còn phản ánh quan hệ giai cấp, địa vị xã hội và bối cảnh lịch sử.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân tích đặc điểm cấu tạo và sử dụng TXH qua lời thoại nhân vật trong Số đỏ, đồng thời so sánh với các tác phẩm cùng dòng văn học hiện thực phê phán để làm rõ phong cách ngôn ngữ của Vũ Trọng Phụng. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào TXH trong lời thoại nhân vật của tiểu thuyết Số đỏ, xuất bản năm 2014, với bối cảnh xã hội thành thị Việt Nam trước Cách mạng Tháng Tám.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc khai thác giá trị nghệ thuật của tác phẩm thông qua hệ thống TXH, góp phần làm sáng tỏ cách xây dựng nhân vật và tâm lý nhân vật của nhà văn. Qua đó, giúp hiểu rõ hơn về đặc điểm ngôn ngữ giao tiếp trong xã hội Việt Nam thời kỳ thực dân nửa phong kiến, đồng thời bổ sung vào kho tàng nghiên cứu ngôn ngữ học ứng dụng trong văn học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết ngôn ngữ học về xưng hô và hội thoại, kết hợp với ngữ dụng học và xã hội ngôn ngữ học. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết về xưng hô trong giao tiếp: Xưng hô được hiểu là hành vi ngôn ngữ nhằm xác định vị trí của người nói và người nghe trong mối quan hệ xã hội, thể hiện qua các đại từ nhân xưng chuyên dụng và các từ xưng hô lâm thời như từ thân tộc, chức danh, tên riêng. Lý thuyết này nhấn mạnh vai trò của ngữ cảnh, quyền thế, liên kết xã hội trong việc lựa chọn TXH.

  2. Lý thuyết hội thoại và lời thoại nhân vật: Hội thoại là hình thức giao tiếp phổ biến, bao gồm các yếu tố người nói, người nghe, nội dung và ngữ cảnh. Lời thoại nhân vật trong văn học gồm độc thoại và đối thoại, phản ánh tâm lý, tính cách và mối quan hệ xã hội của nhân vật. Lý thuyết này giúp phân tích cách TXH được sử dụng trong các tình huống giao tiếp khác nhau trong tác phẩm.

Các khái niệm chính bao gồm: đại từ nhân xưng (ĐTNX), từ xưng hô chuyên dụng và không chuyên dụng, từ thân tộc (TTT), ngôi thứ trong giao tiếp (ngôi thứ nhất, thứ hai, thứ ba), và các yếu tố chi phối như không gian, thời gian, địa vị xã hội.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định lượng và định tính:

  • Nguồn dữ liệu: Toàn bộ lời thoại nhân vật trong tiểu thuyết Số đỏ (NXB Thời Đại, 2014) được thu thập và phân tích.

  • Phương pháp phân tích:

    • Phân loại và thống kê các TXH theo cấu tạo (từ đơn, từ ghép, tổ hợp từ) và theo loại (chuyên dụng, lâm thời).
    • Phân tích ngữ nghĩa, ngữ dụng của TXH trong các hoàn cảnh giao tiếp cụ thể.
    • So sánh cách sử dụng TXH trong Số đỏ với một số tác phẩm thuộc dòng văn học hiện thực phê phán giai đoạn 1930-1945.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Toàn bộ lời thoại nhân vật trong tác phẩm được khảo sát, đảm bảo tính toàn diện và đại diện cho phong cách ngôn ngữ của nhà văn.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ năm 2016 đến 2017, với các giai đoạn thu thập dữ liệu, phân tích, đối chiếu và hoàn thiện luận văn.

Phương pháp này giúp đảm bảo tính khách quan, khoa học và sâu sắc trong việc khám phá đặc điểm TXH qua lời thoại nhân vật trong tác phẩm.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đa dạng về cấu tạo TXH: Qua thống kê, có tổng cộng 120 đơn vị TXH xuất hiện trong lời thoại nhân vật, gồm 26 từ đơn (chiếm 46,15% tổng số lượt dùng với 520 lượt), 56 từ ghép (21,4% tổng số TXH, 458 lượt dùng), và 38 tổ hợp từ (31,5% tổng số TXH, 152 lượt dùng). TXH đơn tiết lâm thời (như từ thân tộc) chiếm số lượng và lượt dùng lớn nhất trong nhóm từ đơn.

  2. Phân loại TXH chuyên dụng và lâm thời: TXH chuyên dụng (đại từ nhân xưng) có số lượt dùng cao hơn TXH lâm thời trong nhóm từ đơn và từ ghép, phản ánh phạm vi sử dụng rộng rãi và tính thường trực trong giao tiếp. Tuy nhiên, TXH lâm thời đa dạng về hình thức và sắc thái biểu cảm, góp phần làm phong phú ngôn ngữ giao tiếp.

  3. Ảnh hưởng của không gian và thời gian: Không gian nghệ thuật trong Số đỏ đa chiều, từ không gian rộng của xã hội thành thị đến không gian hẹp như nhà cụ cố Hồng, tiệm may Âu hóa, khách sạn Bồng Lai. Thời gian diễn ra sự kiện gấp gáp, trong vòng chưa đầy năm tháng, tạo nên nhịp điệu nhanh, hối hả trong giao tiếp và sử dụng TXH. TXH được lựa chọn phù hợp với bối cảnh không gian - thời gian, thể hiện rõ vị trí xã hội và tâm trạng nhân vật.

  4. Vai trò của TXH trong thể hiện quan hệ xã hội và tâm lý nhân vật: TXH không chỉ xác định ngôi thứ mà còn biểu thị đẳng cấp, quan hệ liên cá nhân, thái độ và chiến lược giao tiếp. Ví dụ, từ thân tộc như “cụ”, “ông”, “bà”, “cậu” được dùng phổ biến, thể hiện sự “thân tộc hóa” trong giao tiếp xã hội. Các TXH kết hợp chức danh với tên riêng như “đốc tờ Xuân”, “lang Tỳ” phản ánh địa vị xã hội và thái độ tôn trọng hoặc miệt thị.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy TXH trong Số đỏ mang tính đa dạng và linh hoạt, phản ánh sự phức tạp của xã hội thành thị Việt Nam thời kỳ 1930-1945. Việc sử dụng TXH không cố định mà thay đổi theo ngữ cảnh, tâm trạng và mối quan hệ giữa các nhân vật, phù hợp với lý thuyết ngôn ngữ học về xưng hô và hội thoại.

So với các nghiên cứu trước đây về TXH trong văn học hiện thực phê phán, luận văn này làm rõ hơn vai trò của TXH trong việc xây dựng nhân vật và thể hiện quan hệ xã hội, đặc biệt là qua lời thoại nhân vật trong Số đỏ. Các biểu đồ thống kê số lượng TXH theo loại và lượt dùng có thể minh họa rõ nét sự phân bố và tần suất sử dụng, giúp người đọc hình dung trực quan về đặc điểm ngôn ngữ.

Ngoài ra, việc phân tích TXH theo không gian và thời gian nghệ thuật cho thấy sự gắn kết chặt chẽ giữa ngôn ngữ và bối cảnh xã hội, góp phần làm nổi bật tính chân thực và sắc thái trào phúng của tác phẩm. Điều này cũng phản ánh sự thành công của Vũ Trọng Phụng trong việc sử dụng ngôn ngữ để khắc họa xã hội và tâm lý nhân vật.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường nghiên cứu ngôn ngữ học trong văn học: Khuyến khích các nhà nghiên cứu tiếp tục khai thác các khía cạnh ngôn ngữ học trong tác phẩm văn học, đặc biệt là các yếu tố như TXH để làm sáng tỏ giá trị nghệ thuật và xã hội của tác phẩm.

  2. Ứng dụng phân tích TXH trong giảng dạy văn học: Đề xuất đưa nội dung phân tích TXH qua lời thoại nhân vật vào chương trình giảng dạy ngữ văn để giúp học sinh, sinh viên hiểu sâu sắc hơn về cách xây dựng nhân vật và bối cảnh xã hội trong văn học.

  3. Phát triển công cụ thống kê và phân tích ngôn ngữ tự động: Khuyến nghị phát triển các phần mềm hỗ trợ thống kê và phân tích TXH trong văn bản nhằm nâng cao hiệu quả nghiên cứu và ứng dụng trong học thuật.

  4. Tổ chức hội thảo chuyên đề về ngôn ngữ và văn học: Đề xuất tổ chức các hội thảo chuyên sâu về mối quan hệ giữa ngôn ngữ học và văn học để tạo diễn đàn trao đổi, cập nhật kiến thức và thúc đẩy hợp tác nghiên cứu.

Các giải pháp trên cần được thực hiện trong vòng 1-3 năm tới, với sự phối hợp của các trường đại học, viện nghiên cứu và các tổ chức chuyên ngành ngôn ngữ và văn học.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Ngôn ngữ học và Văn học: Luận văn cung cấp kiến thức chuyên sâu về TXH trong văn học, giúp nâng cao kỹ năng phân tích ngôn ngữ và hiểu biết về văn hóa giao tiếp.

  2. Giảng viên và nhà nghiên cứu văn học hiện đại Việt Nam: Tài liệu tham khảo quý giá để phát triển các bài giảng, nghiên cứu chuyên sâu về ngôn ngữ nhân vật và phong cách ngôn ngữ của Vũ Trọng Phụng.

  3. Biên tập viên và nhà xuất bản: Giúp hiểu rõ hơn về đặc điểm ngôn ngữ trong tác phẩm văn học cổ điển, hỗ trợ công tác biên tập, giới thiệu tác phẩm đến độc giả hiện đại.

  4. Người yêu thích văn học và độc giả chuyên sâu: Cung cấp góc nhìn mới mẻ về cách sử dụng TXH trong tác phẩm Số đỏ, giúp tăng trải nghiệm đọc và hiểu sâu sắc hơn về xã hội và con người thời kỳ đó.

Câu hỏi thường gặp

  1. Từ xưng hô trong Số đỏ có đặc điểm gì nổi bật?
    TXH trong Số đỏ đa dạng về cấu tạo (từ đơn, từ ghép, tổ hợp từ) và loại (chuyên dụng, lâm thời). Chúng phản ánh rõ quan hệ xã hội, tâm trạng và chiến lược giao tiếp của nhân vật, đồng thời chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của không gian và thời gian giao tiếp.

  2. Vai trò của từ thân tộc trong xưng hô như thế nào?
    Từ thân tộc được sử dụng rộng rãi như TXH lâm thời, thể hiện sự “thân tộc hóa” trong giao tiếp xã hội, giúp biểu thị vị trí xã hội, tuổi tác và mối quan hệ gần gũi giữa các nhân vật.

  3. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
    Luận văn sử dụng phương pháp miêu tả ngôn ngữ học kết hợp thống kê định lượng và phân tích định tính, cùng với thủ pháp so sánh đối chiếu để làm rõ đặc điểm TXH trong Số đỏ và các tác phẩm cùng dòng.

  4. Tại sao nghiên cứu TXH lại quan trọng trong phân tích văn học?
    TXH không chỉ là công cụ ngôn ngữ mà còn là phương tiện thể hiện quan hệ xã hội, tâm lý và cá tính nhân vật, giúp làm sáng tỏ nội dung, chủ đề và phong cách nghệ thuật của tác phẩm.

  5. Luận văn có thể áp dụng cho các tác phẩm văn học khác không?
    Có, phương pháp và kết quả nghiên cứu về TXH có thể được áp dụng để phân tích ngôn ngữ nhân vật trong các tác phẩm văn học khác, đặc biệt là trong dòng văn học hiện thực phê phán và các tác phẩm có bối cảnh xã hội tương tự.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ đặc điểm cấu tạo và sử dụng từ xưng hô qua lời thoại nhân vật trong tiểu thuyết Số đỏ của Vũ Trọng Phụng, với tổng cộng 120 đơn vị TXH được phân tích chi tiết.
  • TXH trong tác phẩm đa dạng về hình thức và chức năng, phản ánh sâu sắc quan hệ xã hội, tâm lý và bối cảnh lịch sử xã hội thành thị Việt Nam giai đoạn 1930-1945.
  • Nghiên cứu góp phần làm sáng tỏ phong cách ngôn ngữ đặc trưng của Vũ Trọng Phụng, đồng thời bổ sung vào kho tàng nghiên cứu ngôn ngữ học ứng dụng trong văn học.
  • Đề xuất các giải pháp nhằm phát triển nghiên cứu ngôn ngữ học trong văn học và ứng dụng trong giảng dạy, nghiên cứu chuyên sâu.
  • Khuyến khích các nhà nghiên cứu, giảng viên và sinh viên tiếp tục khai thác các khía cạnh ngôn ngữ trong tác phẩm văn học để nâng cao hiểu biết và giá trị nghệ thuật.

Độc giả và các nhà nghiên cứu được mời tiếp tục khám phá sâu hơn về vai trò của TXH trong văn học, đồng thời áp dụng kết quả nghiên cứu vào thực tiễn giảng dạy và nghiên cứu để phát huy giá trị của tác phẩm Số đỏ cũng như các tác phẩm văn học khác.