Luận văn thạc sĩ về đặc điểm ngôn ngữ trong tập thơ Chăn Trâu Đốt Lửa của Đồng Đức Bốn

• Tác giả: Nguyễn Thị Giang
• Người hướng dẫn: PGS.TS Nguyễn Đức Thuận
• Trường học: Đại học Hải Phòng
• Chuyên ngành: Ngôn ngữ Việt Nam
• Đề tài: Đặc điểm ngôn ngữ trong tập thơ Chăn Trâu Đốt Lửa của Đồng Đức Bốn
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2020
• Địa điểm: Hải Phòng

• LỜI CAM ĐOAN
• 1. CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ THUYẾT NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI
• 1.1. Quan niệm về thơ
• 1.2. Ngôn ngữ thơ và đặc trưng của ngôn ngữ thơ, thể thơ
• 1.3. Ngôn ngữ thơ. Một số đặc trưng của ngôn ngữ thơ và thể thơ
• 1.4. Đồng Đức Bốn và tập thơ “Chăn trâu đốt lửa”
• 1.5. Giới thiệu về Đồng Đức Bốn và thơ Đồng Đức Bốn. Tập thơ “Chăn trâu đốt lửa” (1993)
• 1.6. Tiểu kết chương 1
• 2. CHƯƠNG 2: ĐẶC ĐIỂM NGỮ ÂM VÀ CÁCH TỔ CHỨC BÀI THƠ TRONG TẬP “CHĂN TRÂU ĐỐT LỬA” CỦA ĐỒNG ĐỨC BỐN
• 2.1. Đặc điểm về ngữ âm trong tập thơ “Chăn trâu đốt lửa”
• 2.2. Đặc điểm về vần
• 2.3. Đặc điểm về cấu trúc của nhịp
• 2.4. Đặc điểm về thanh điệu
• 2.5. Đặc điểm về cách tổ chức bài thơ trong tập thơ “Chăn trâu đốt lửa”
• 2.6. Đặc điểm về câu thơ, dòng thơ
• 2.7. Đặc điểm về khổ thơ, đoạn thơ
• 2.8. Tiểu kết chương 2
• 3. CHƯƠNG 3: TỪ NGỮ VÀ CÁC BIỆN PHÁP TU TỪ NỔI BẬT TRONG TẬP “CHĂN TRÂU ĐỐT LỬA” CỦA ĐỒNG ĐỨC BỐN
• 3.1. Các lớp từ vựng ngữ nghĩa tiêu biểu mang đậm ngôn ngữ làng quê
• 3.2. Đặc điểm lớp ngôn ngữ về con người
• 3.3. Đặc điểm lớp ngôn ngữ về động, thực vật
• 3.4. Đặc điểm lớp ngôn ngữ về sự vật, sự việc
• 3.5. Đặc điểm lớp ngôn ngữ chỉ không gian, thời gian vùng thôn quê
• 3.6. Các biện pháp tu từ nổi bật
• 3.7. Biện pháp tu từ so sánh
• 3.8. Biện pháp tu từ nhân hóa
• 3.9. Biện pháp điệp từ
• 3.10. Biện pháp sử dụng câu hỏi tu từ
• 3.11. Tiểu kết chương 3
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Ngôn ngữ thơ trong tập Chăn Trâu Đốt Lửa

Tập thơ 'Chăn Trâu Đốt Lửa' của Đồng Đức Bốn là một tác phẩm tiêu biểu trong dòng thơ ca Việt Nam hiện đại. Ngôn ngữ thơ của ông mang đậm chất dân gian, thể hiện qua việc sử dụng các từ ngữ giản dị, gần gũi với đời sống nông thôn. Nghệ thuật ngôn ngữ trong tập thơ này được thể hiện qua cách sử dụng hình ảnh trong thơ và biểu cảm ngôn ngữ, tạo nên một không gian thơ đậm chất đồng quê. Đặc biệt, từ vựng thơ của Đồng Đức Bốn chứa đựng nhiều yếu tố văn hóa dân gian, phản ánh tâm hồn và tình cảm của người nông dân.

1.1. Hình ảnh trong thơ

Hình ảnh trong thơ của Đồng Đức Bốn thường gắn liền với thiên nhiên và cuộc sống nông thôn. Những hình ảnh như cánh đồng, con trâu, ngọn lửa được sử dụng một cách tinh tế, tạo nên sự gần gũi và chân thực. Ví dụ, trong bài thơ 'Chăn Trâu Đốt Lửa', hình ảnh 'ngọn lửa' không chỉ là biểu tượng của sự ấm áp mà còn là niềm hy vọng trong cuộc sống khó khăn.

1.2. Biểu cảm ngôn ngữ

Biểu cảm ngôn ngữ trong tập thơ được thể hiện qua cách sử dụng các từ ngữ giàu cảm xúc. Đồng Đức Bốn thường sử dụng các từ ngữ mộc mạc, giản dị nhưng lại chứa đựng nhiều tầng ý nghĩa. Điều này giúp người đọc cảm nhận được sự chân thành và sâu sắc trong từng câu thơ.

II. Đặc điểm ngôn ngữ dân gian

Ngôn ngữ dân gian là một trong những yếu tố nổi bật trong tập thơ 'Chăn Trâu Đốt Lửa'. Đồng Đức Bốn đã khéo léo kết hợp các yếu tố văn hóa dân gian vào thơ của mình, tạo nên một phong cách riêng biệt. Tính biểu tượng trong thơ được thể hiện qua việc sử dụng các biểu tượng quen thuộc trong văn hóa dân gian, như cây đa, bến nước, con đò. Điều này không chỉ làm phong phú thêm nội dung thơ mà còn giúp người đọc dễ dàng liên tưởng và cảm nhận.

2.1. Tính biểu tượng trong thơ

Tính biểu tượng trong thơ của Đồng Đức Bốn được thể hiện qua việc sử dụng các biểu tượng quen thuộc trong văn hóa dân gian. Ví dụ, hình ảnh 'cây đa' thường được dùng để biểu tượng cho sự trường tồn và gắn bó với quê hương. Điều này giúp thơ của ông mang đậm tính truyền thống và gần gũi với người đọc.

2.2. Ngôn ngữ nghệ thuật

Ngôn ngữ nghệ thuật trong tập thơ được thể hiện qua cách sử dụng các biện pháp tu từ như so sánh, nhân hóa. Đồng Đức Bốn thường sử dụng các biện pháp này để làm nổi bật ý nghĩa của câu thơ, tạo nên sự sinh động và hấp dẫn cho tác phẩm.

III. Cảm xúc và ngữ nghĩa trong thơ

Cảm xúc trong thơ của Đồng Đức Bốn được thể hiện một cách chân thành và sâu sắc. Ông thường sử dụng các từ ngữ giàu cảm xúc để diễn tả tình yêu quê hương, gia đình và cuộc sống nông thôn. Ngữ nghĩa trong thơ được thể hiện qua việc sử dụng các từ ngữ đa nghĩa, tạo nên nhiều tầng ý nghĩa trong từng câu thơ. Điều này giúp người đọc có thể khám phá và cảm nhận sâu sắc hơn về tác phẩm.

3.1. Cảm xúc trong thơ

Cảm xúc trong thơ của Đồng Đức Bốn được thể hiện qua việc sử dụng các từ ngữ giàu cảm xúc. Ví dụ, trong bài thơ 'Duyên Quê', ông sử dụng các từ ngữ như 'thương', 'nhớ' để diễn tả tình yêu quê hương. Điều này giúp người đọc cảm nhận được sự chân thành và sâu sắc trong từng câu thơ.

3.2. Ngữ nghĩa trong thơ

Ngữ nghĩa trong thơ được thể hiện qua việc sử dụng các từ ngữ đa nghĩa. Ví dụ, từ 'lửa' trong bài thơ 'Chăn Trâu Đốt Lửa' không chỉ có nghĩa là ngọn lửa thực mà còn là biểu tượng của niềm hy vọng và sự ấm áp. Điều này giúp thơ của ông mang nhiều tầng ý nghĩa, tạo nên sự phong phú và sâu sắc.

Tổng quan nghiên cứu

Tập thơ “Chăn trâu đốt lửa” của Đồng Đức Bốn, xuất bản năm 1993, gồm 111 bài thơ với 92 bài thơ lục bát và 19 bài thơ tự do, đã tạo nên dấu ấn đặc biệt trong nền thơ ca đương đại Việt Nam. Theo thống kê, trong thể thơ tự do, Đồng Đức Bốn sử dụng 136 cặp vần chân với tỷ lệ 55,8% vần liền và 35,4% vần ôm, thể hiện sự linh hoạt trong cách gieo vần. Trong thơ lục bát, ông khai thác triệt để cả vần chân (45,4%) và vần lưng (54,6%), tạo nên âm hưởng du dương, ngân nga. Nhịp điệu thơ cũng đa dạng với 33 kiểu ngắt nhịp trong 19 bài thơ tự do và nhiều loại nhịp khác nhau trong thơ lục bát, góp phần làm phong phú sắc thái biểu cảm.

Nghiên cứu tập trung phân tích đặc điểm ngôn ngữ thơ trong “Chăn trâu đốt lửa” trên các bình diện ngữ âm, thể loại, từ loại và biện pháp tu từ nhằm làm sáng tỏ phong cách thơ độc đáo của Đồng Đức Bốn. Phạm vi nghiên cứu bao gồm 111 bài thơ trong tập, xuất bản tại Hải Phòng, với mục tiêu góp phần nâng cao nhận thức về giá trị nghệ thuật và ngôn ngữ thơ lục bát hiện đại. Ý nghĩa nghiên cứu không chỉ giúp hiểu sâu sắc hơn về ngôn ngữ thơ Đồng Đức Bốn mà còn hỗ trợ công tác giảng dạy Ngữ văn trong nhà trường, giúp học sinh cảm nhận vẻ đẹp ngôn từ trong thơ ca dân gian và hiện đại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết ngôn ngữ học về ngữ âm học, từ vựng học và ngữ pháp để phân tích đặc điểm vần, nhịp, âm thanh, từ loại và biện pháp tu từ trong thơ. Lý thuyết về ngôn ngữ thơ nhấn mạnh tính hàm súc, tính nhạc và sự kết hợp hài hòa giữa nội dung và hình thức biểu hiện. Các khái niệm chính bao gồm:

• Ngôn ngữ thơ: Ngôn ngữ nghệ thuật được trau chuốt, giàu hình ảnh, có tính nhạc cao, thể hiện tư duy hình tượng và hàm súc.
• Vần thơ: Bao gồm vần chân và vần lưng, là yếu tố liên kết các câu thơ, tạo nhịp điệu và âm hưởng cho bài thơ.
• Nhịp điệu thơ: Sự ngắt nhịp theo âm tiết, câu thơ, khổ thơ, tạo nên sự hài hòa và cảm xúc cho tác phẩm.
• Biện pháp tu từ: Ẩn dụ, so sánh, điệp ngữ… giúp tăng sức biểu cảm và tạo hình tượng nghệ thuật trong thơ.
• Thể thơ lục bát và thơ tự do: Hai thể loại chính trong tập thơ, với đặc trưng về cấu trúc vần, nhịp và cách tổ chức câu thơ.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp miêu tả kết hợp phân tích - tổng hợp để khảo sát đặc điểm ngôn ngữ trong tập thơ. Phương pháp thống kê, phân loại được áp dụng để đo lường tần suất xuất hiện các loại vần, nhịp, từ loại và biện pháp tu từ. Cỡ mẫu gồm toàn bộ 111 bài thơ trong tập “Chăn trâu đốt lửa” do Nhà xuất bản Lao động ấn hành năm 1993. Phương pháp chọn mẫu toàn bộ nhằm đảm bảo tính đại diện và toàn diện cho nghiên cứu.

Phân tích dữ liệu được thực hiện theo timeline nghiên cứu từ tháng 1 đến tháng 6 năm 2020, bao gồm các bước: thu thập tư liệu, thống kê số liệu, phân tích đặc điểm ngôn ngữ, so sánh với các nghiên cứu trước và tổng hợp kết quả. Các số liệu được trình bày qua bảng biểu minh họa các loại vần, nhịp và biện pháp tu từ, giúp làm rõ phong cách ngôn ngữ thơ Đồng Đức Bốn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Đặc điểm vần trong thơ tự do: Trong 19 bài thơ tự do, Đồng Đức Bốn sử dụng 136 cặp vần chân, trong đó vần liền chiếm 55,8%, vần ôm chiếm 35,4%, còn lại là vần cách 8,8%. Việc sử dụng vần liền và vần ôm tạo nên sự liên kết chặt chẽ giữa các dòng thơ, góp phần làm tăng tính nhạc và cảm xúc dồn dập trong bài thơ.

2. Đặc điểm vần trong thơ lục bát: Trong 92 bài thơ lục bát, tổng cộng 1.032 cặp vần được thống kê, trong đó vần lưng chiếm 54,6%, vần chân chiếm 45,4%. Đồng Đức Bốn biến hóa linh hoạt vị trí vần lưng (âm tiết thứ 4, 5, 6 của câu bát), tạo nên nhịp điệu phong phú, tránh sự đều đều truyền thống, làm cho thơ vừa truyền thống vừa hiện đại.

3. Cấu trúc nhịp trong thơ tự do: 252 dòng thơ tự do được phân tích cho thấy 33 kiểu ngắt nhịp khác nhau, với đa số dòng thơ có 5 âm tiết (45,6%), 8 âm tiết (15,47%) và 2 âm tiết (11%). Các kiểu nhịp phổ biến là 3/2, 2/3, 3/5, thể hiện sự sáng tạo trong cách ngắt nhịp, tạo nên sự bay bổng, tự do cho thơ.

4. Nhịp điệu trong thơ lục bát: Đồng Đức Bốn sử dụng 9 loại nhịp trong câu lục, 22 loại nhịp trong câu bát và 74 loại nhịp trong cặp lục bát, vượt qua khuôn mẫu truyền thống để tạo nên sự đa dạng, phong phú cho nhịp thơ. Nhịp thơ nhẹ nhàng, uyển chuyển, phù hợp với cảm xúc trữ tình và không gian làng quê.

Thảo luận kết quả

Việc sử dụng linh hoạt các loại vần và nhịp trong cả thơ tự do và thơ lục bát cho thấy Đồng Đức Bốn vừa kế thừa truyền thống vừa đổi mới sáng tạo, tạo nên phong cách thơ độc đáo, giàu tính nhạc và biểu cảm. So với các nhà thơ lục bát truyền thống, ông không bó buộc vào quy tắc vần lưng cố định mà biến hóa vị trí vần, làm tăng tính nhịp nhàng và sự lắng sâu cho bài thơ.

Các số liệu thống kê minh họa qua bảng biểu cho thấy sự đa dạng trong cách tổ chức ngôn ngữ, góp phần làm nổi bật cảm xúc và hình ảnh thơ. So sánh với các nghiên cứu trước, kết quả này khẳng định nhận định của nhà phê bình Nguyễn Huy Thiệp về Đồng Đức Bốn là “cứu tinh của thơ lục bát” với phong cách vừa chân quê vừa hiện đại.

Ngoài ra, sự đa dạng trong nhịp điệu và vần điệu cũng giúp thơ Đồng Đức Bốn dễ thuộc, dễ truyền miệng, góp phần lan tỏa giá trị văn hóa dân gian và hiện đại. Điều này có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy thể thơ lục bát trong đời sống đương đại.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường giảng dạy đặc điểm ngôn ngữ thơ Đồng Đức Bốn trong chương trình Ngữ văn phổ thông nhằm giúp học sinh hiểu sâu sắc về thể thơ lục bát hiện đại, nâng cao kỹ năng cảm thụ và sáng tạo thơ. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; chủ thể: Bộ Giáo dục và Đào tạo, các trường phổ thông.

2. Tổ chức các hội thảo, tọa đàm chuyên đề về thơ Đồng Đức Bốn và ngôn ngữ thơ lục bát để trao đổi, phổ biến kết quả nghiên cứu, khuyến khích các nhà nghiên cứu và giáo viên tham gia. Thời gian: hàng năm; chủ thể: các viện nghiên cứu văn học, trường đại học.

3. Phát triển tài liệu tham khảo, sách giáo khoa, bài giảng điện tử về đặc điểm ngôn ngữ và phong cách thơ Đồng Đức Bốn phục vụ giảng dạy và nghiên cứu. Thời gian: 1-3 năm; chủ thể: nhà xuất bản, các đơn vị biên soạn giáo trình.

4. Khuyến khích phổ nhạc và biểu diễn thơ Đồng Đức Bốn nhằm tăng cường tính nhạc và sức lan tỏa của thơ trong cộng đồng, góp phần bảo tồn giá trị văn hóa dân gian và hiện đại. Thời gian: liên tục; chủ thể: các nhà văn hóa, nghệ sĩ, trung tâm văn hóa.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Giáo viên Ngữ văn phổ thông: Nắm bắt đặc điểm ngôn ngữ thơ lục bát hiện đại, áp dụng vào giảng dạy giúp học sinh phát triển kỹ năng cảm thụ và sáng tạo thơ.

2. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Ngôn ngữ học và Văn học: Tài liệu tham khảo quý giá để nghiên cứu về ngôn ngữ thơ, thể thơ lục bát và phong cách thơ Đồng Đức Bốn.

3. Nhà thơ, nhà văn, nghệ sĩ: Hiểu rõ hơn về cách tổ chức ngôn ngữ, vần điệu, nhịp điệu trong thơ để sáng tác và phổ nhạc thơ hiệu quả.

4. Cộng đồng yêu thơ và văn hóa dân gian: Nâng cao nhận thức về giá trị nghệ thuật và văn hóa của thơ Đồng Đức Bốn, góp phần bảo tồn và phát huy truyền thống thơ ca dân tộc.

Câu hỏi thường gặp

1. Tại sao tập thơ “Chăn trâu đốt lửa” lại được coi là “cứu tinh của thơ lục bát”?
   Vì Đồng Đức Bốn đã cách tân linh hoạt về vần và nhịp trong thơ lục bát, tạo nên phong cách độc đáo, vừa truyền thống vừa hiện đại, làm sống lại sức hấp dẫn của thể thơ này trong thơ ca đương đại.

2. Đặc điểm nổi bật của vần trong thơ tự do của Đồng Đức Bốn là gì?
   Ông sử dụng chủ yếu vần liền (55,8%) và vần ôm (35,4%), tạo sự liên kết chặt chẽ giữa các dòng thơ, góp phần làm tăng tính nhạc và cảm xúc dồn dập.

3. Nhịp điệu thơ lục bát của Đồng Đức Bốn có gì khác biệt so với truyền thống?
   Ông biến hóa vị trí vần lưng, sử dụng nhiều loại nhịp khác nhau (9 loại câu lục, 22 loại câu bát), làm cho nhịp thơ phong phú, tránh sự đều đều, giúp biểu đạt cảm xúc đa dạng hơn.

4. Các biện pháp tu từ nào được sử dụng phổ biến trong tập thơ?
   Ẩn dụ, so sánh, điệp ngữ là những biện pháp tu từ nổi bật, giúp tăng sức biểu cảm, tạo hình tượng nghệ thuật sâu sắc trong thơ.

5. Làm thế nào nghiên cứu này hỗ trợ giảng dạy Ngữ văn?
   Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học để giáo viên hướng dẫn học sinh cảm nhận và phân tích ngôn ngữ thơ, từ đó nâng cao kỹ năng cảm thụ và sáng tạo thơ trong nhà trường.

Kết luận

• Luận văn đã phân tích chi tiết đặc điểm ngôn ngữ thơ trong tập “Chăn trâu đốt lửa” của Đồng Đức Bốn, bao gồm vần, nhịp, từ loại và biện pháp tu từ.
• Đồng Đức Bốn thể hiện sự sáng tạo độc đáo trong cách tổ chức vần và nhịp, làm mới thể thơ lục bát truyền thống.
• Kết quả nghiên cứu góp phần làm rõ phong cách thơ đặc trưng, giàu tính nhạc và biểu cảm của nhà thơ.
• Nghiên cứu có ý nghĩa thực tiễn trong giảng dạy Ngữ văn và bảo tồn giá trị văn hóa dân gian.
• Đề xuất các giải pháp nhằm phát huy giá trị thơ Đồng Đức Bốn trong giáo dục và văn hóa đương đại.

Hành động tiếp theo: Khuyến khích các nhà nghiên cứu, giáo viên và nghệ sĩ ứng dụng kết quả nghiên cứu để phát triển phong trào sáng tác, giảng dạy và phổ biến thơ lục bát hiện đại. Đọc và cảm nhận thơ Đồng Đức Bốn để khám phá vẻ đẹp ngôn ngữ và tâm hồn thi ca Việt Nam.