Tổng quan nghiên cứu

Phát triển doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo (DNKHCN) là một trong những nhiệm vụ trọng yếu của quản lý nhà nước tại Việt Nam, đặc biệt trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế. Theo quyết định số 418/2012/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ, mục tiêu đến năm 2015 là phát triển 3.000 DNKHCN và tiếp tục tăng lên trong giai đoạn 2011-2020. Hoạt động ươm tạo doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo được xem là công cụ quan trọng để hỗ trợ các doanh nghiệp mới thành lập vượt qua khó khăn ban đầu, thúc đẩy thương mại hóa kết quả nghiên cứu và ứng dụng công nghệ mới.

Tại Việt Nam, các vườn ươm doanh nghiệp (VƯDN) mới chỉ phát triển trong khoảng 10 năm trở lại đây với khoảng 10 vườn ươm công nghệ đang hoạt động, tập trung chủ yếu tại Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh. Tuy nhiên, nhiều vườn ươm còn gặp khó khăn về mô hình tổ chức, nguồn lực tài chính và chưa có khung pháp lý hoàn chỉnh. Đại học Quốc gia Hà Nội (ĐHQGHN) với đội ngũ cán bộ khoa học trình độ cao và hệ thống thiết bị hiện đại là môi trường thuận lợi để phát triển chính sách ươm tạo doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo.

Mục tiêu nghiên cứu là xây dựng chính sách ươm tạo doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo tại ĐHQGHN nhằm tháo gỡ các vướng mắc, thúc đẩy số lượng và chất lượng doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào chính sách hỗ trợ, mô hình phát triển và thực trạng hoạt động ươm tạo doanh nghiệp tại ĐHQGHN trong giai đoạn 2015-2017. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hoàn thiện khung pháp lý, nâng cao hiệu quả hoạt động ươm tạo và góp phần phát triển kinh tế tri thức tại Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết hành vi dự định (Theory of Planned Behavior) của Ajzen (2002): Giải thích mối quan hệ giữa chính sách hỗ trợ và ý định khởi nghiệp của sinh viên, qua đó đánh giá tác động của các chính sách ươm tạo đến hành vi khởi nghiệp sáng tạo.
  • Mô hình ươm tạo doanh nghiệp (Business Incubation Model): Định nghĩa và phân loại các loại hình vườn ươm doanh nghiệp, đặc biệt là vườn ươm doanh nghiệp công nghệ (Technology Business Incubator - TBI), nhấn mạnh vai trò cung cấp dịch vụ hỗ trợ toàn diện, môi trường nuôi dưỡng doanh nghiệp khởi nghiệp.
  • Khái niệm chính sách công (Public Policy Theory): Xác định chính sách ươm tạo doanh nghiệp là công cụ quản lý nhà nước nhằm tạo môi trường pháp lý, hỗ trợ tài chính, bảo vệ sở hữu trí tuệ và thúc đẩy thương mại hóa sản phẩm công nghệ.

Các khái niệm chính bao gồm: khởi nghiệp sáng tạo, doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo, ươm tạo doanh nghiệp, vườn ươm doanh nghiệp, chính sách ươm tạo doanh nghiệp.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng:

  • Nguồn dữ liệu thứ cấp: Thu thập từ các văn bản pháp luật, nghị định, quyết định của Chính phủ, báo cáo ngành và tài liệu nghiên cứu trong nước và quốc tế.
  • Dữ liệu sơ cấp: Phỏng vấn sâu 10 lãnh đạo tại ĐHQGHN và khảo sát 500 sinh viên đang theo học tại trường bằng phiếu hỏi. Tỷ lệ phiếu hợp lệ đạt 85% (425 mẫu).
  • Phân tích định tính: Phỏng vấn lãnh đạo và chuyên gia để đánh giá thực trạng chính sách và mô hình ươm tạo doanh nghiệp tại ĐHQGHN.
  • Phân tích định lượng: Sử dụng mô hình hành vi dự định để kiểm tra mối quan hệ giữa chính sách hỗ trợ và ý định khởi nghiệp của sinh viên.
  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong giai đoạn 2015-2017, tập trung vào đánh giá thực trạng và đề xuất chính sách phù hợp cho giai đoạn tiếp theo.

Cỡ mẫu khảo sát đảm bảo tính đại diện và độ tin cậy, phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có kiểm soát nhằm thu thập dữ liệu chính xác về nhận thức và thái độ của sinh viên đối với chính sách ươm tạo doanh nghiệp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng chính sách ươm tạo tại ĐHQGHN còn nhiều hạn chế: Mặc dù ĐHQGHN có đội ngũ cán bộ khoa học trình độ cao (47% tiến sĩ, 20,5% giáo sư, phó giáo sư) và hệ thống thiết bị hiện đại (858 thiết bị KH&CN), các chính sách hỗ trợ ươm tạo doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo chưa được hoàn thiện, thiếu khung pháp lý rõ ràng và đồng bộ. Khoảng 70% doanh nghiệp được ươm tạo tại các vườn ươm đại học có nhà sáng lập xuất phát từ bên ngoài trường, cho thấy tiềm năng lớn nhưng cũng đặt ra thách thức về quản lý và hỗ trợ.

  2. Nguồn lực tài chính và mô hình tổ chức chưa bền vững: Các vườn ươm tại Việt Nam chủ yếu dựa vào nguồn tài trợ từ ngân sách nhà nước và các tổ chức quốc tế như EU, chưa tự chủ tài chính. Ví dụ, Vườn ươm doanh nghiệp Hà Nội (HBI) hoạt động dựa trên nguồn tài trợ EU và ngân sách nhà nước, chưa có mô hình kinh doanh ổn định. Thời gian ươm tạo kéo dài từ 1 đến 3 năm, chi phí thuê văn phòng được miễn hoặc giảm đáng kể trong giai đoạn đầu.

  3. Chính sách hỗ trợ vốn, thuế và sở hữu trí tuệ còn chưa đồng bộ: Luật chuyển giao công nghệ và các nghị định liên quan có quy định ưu đãi về thuế thu nhập doanh nghiệp (miễn 4 năm, giảm 50% trong 9 năm tiếp theo) và miễn thuế sử dụng đất cho các cơ sở ươm tạo công nghệ. Tuy nhiên, việc thực thi các chính sách này còn gặp khó khăn do thiếu hướng dẫn cụ thể và sự phối hợp giữa các cơ quan quản lý.

  4. Ý định khởi nghiệp của sinh viên chịu ảnh hưởng tích cực từ chính sách hỗ trợ: Kết quả khảo sát 425 sinh viên cho thấy hơn 60% sinh viên quan tâm và đánh giá cao các chính sách hỗ trợ ươm tạo doanh nghiệp tại ĐHQGHN. Mối quan hệ giữa chính sách hỗ trợ và ý định khởi nghiệp được mô hình hành vi dự định xác nhận có ý nghĩa thống kê, cho thấy chính sách là động lực quan trọng thúc đẩy tinh thần khởi nghiệp sáng tạo trong sinh viên.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những hạn chế trên xuất phát từ việc khung pháp lý về vườn ươm doanh nghiệp tại Việt Nam còn mới mẻ, chưa có quy định cụ thể và đồng bộ, đặc biệt là đối với các vườn ươm trong trường đại học. So với các quốc gia phát triển, Việt Nam còn thiếu các chính sách hỗ trợ tài chính đa dạng như quỹ đầu tư mạo hiểm nội địa, cơ chế ưu đãi thuế linh hoạt và hệ thống bảo hộ sở hữu trí tuệ hiệu quả.

Các mô hình vườn ươm hoạt động không vì lợi nhuận, phụ thuộc vào nguồn tài trợ bên ngoài, dẫn đến khó khăn trong việc duy trì hoạt động lâu dài và mở rộng quy mô. So sánh với các nghiên cứu quốc tế, việc xây dựng mô hình vườn ươm doanh nghiệp công nghệ gắn kết chặt chẽ với trường đại học và doanh nghiệp là yếu tố then chốt để nâng cao hiệu quả ươm tạo.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ sinh viên quan tâm đến chính sách hỗ trợ, bảng tổng hợp các ưu đãi thuế và hỗ trợ vốn hiện hành, cũng như sơ đồ mô hình tổ chức và nguồn lực tài chính của các vườn ươm tại Việt Nam.

Ý nghĩa của nghiên cứu là cung cấp cơ sở khoa học để hoàn thiện chính sách ươm tạo doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo tại ĐHQGHN, góp phần nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp và thúc đẩy phát triển kinh tế tri thức.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện khung pháp lý về ươm tạo doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo: Ban hành các văn bản quy phạm pháp luật cụ thể, đồng bộ về hoạt động vườn ươm doanh nghiệp trong trường đại học, bao gồm quy định về quyền lợi, trách nhiệm và cơ chế phối hợp giữa các bên liên quan. Thời gian thực hiện: 1-2 năm. Chủ thể thực hiện: Bộ Khoa học và Công nghệ phối hợp với Bộ Giáo dục và Đào tạo.

  2. Xây dựng cơ chế tài chính đa dạng và bền vững: Thành lập quỹ đầu tư mạo hiểm nội địa hỗ trợ doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo, khuyến khích các nhà đầu tư tư nhân và tổ chức quốc tế tham gia. Đồng thời, phát triển mô hình kinh doanh cho các vườn ươm nhằm tự chủ tài chính. Thời gian thực hiện: 2-3 năm. Chủ thể thực hiện: Bộ Tài chính, Bộ Khoa học và Công nghệ, các trường đại học.

  3. Tăng cường hỗ trợ về sở hữu trí tuệ và thương mại hóa sản phẩm: Đơn giản hóa thủ tục đăng ký sở hữu trí tuệ, tăng cường tư vấn pháp lý và hỗ trợ thương mại hóa sản phẩm công nghệ cho doanh nghiệp ươm tạo. Thời gian thực hiện: 1 năm. Chủ thể thực hiện: Cục Sở hữu trí tuệ, các vườn ươm, trường đại học.

  4. Nâng cao nhận thức và kỹ năng khởi nghiệp sáng tạo cho sinh viên: Tổ chức các chương trình đào tạo, hội thảo, cuộc thi khởi nghiệp nhằm phát triển kỹ năng mềm, tinh thần đổi mới sáng tạo và kết nối mạng lưới hỗ trợ khởi nghiệp. Thời gian thực hiện: liên tục hàng năm. Chủ thể thực hiện: ĐHQGHN, các trường đại học thành viên.

  5. Xây dựng mạng lưới liên kết giữa vườn ươm, doanh nghiệp và nhà đầu tư: Tạo cầu nối giữa các bên để thúc đẩy hợp tác, chia sẻ nguồn lực và mở rộng thị trường cho doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo. Thời gian thực hiện: 1-2 năm. Chủ thể thực hiện: Bộ Khoa học và Công nghệ, các vườn ươm, hiệp hội doanh nghiệp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý chính sách và cơ quan nhà nước: Sử dụng kết quả nghiên cứu để hoàn thiện khung pháp lý, xây dựng chính sách hỗ trợ phát triển doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo, đặc biệt trong lĩnh vực giáo dục đại học và khoa học công nghệ.

  2. Ban lãnh đạo và quản lý các trường đại học, viện nghiên cứu: Áp dụng các giải pháp đề xuất để phát triển hoạt động ươm tạo doanh nghiệp, nâng cao hiệu quả chuyển giao công nghệ và hỗ trợ sinh viên khởi nghiệp.

  3. Các nhà đầu tư và quỹ đầu tư mạo hiểm: Hiểu rõ về môi trường ươm tạo doanh nghiệp tại Việt Nam, đặc biệt tại ĐHQGHN, từ đó có chiến lược đầu tư phù hợp, góp phần thúc đẩy hệ sinh thái khởi nghiệp sáng tạo.

  4. Sinh viên, nhà khởi nghiệp và doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo: Nắm bắt các chính sách hỗ trợ, cơ hội và thách thức trong quá trình ươm tạo doanh nghiệp, từ đó phát triển ý tưởng kinh doanh và nâng cao khả năng thành công.

Câu hỏi thường gặp

  1. Chính sách ươm tạo doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo là gì?
    Chính sách ươm tạo doanh nghiệp là các biện pháp, quy định do Nhà nước ban hành nhằm tạo môi trường pháp lý thuận lợi, hỗ trợ tài chính, bảo vệ sở hữu trí tuệ và thúc đẩy thương mại hóa sản phẩm cho các doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo trong giai đoạn đầu thành lập.

  2. Tại sao Đại học Quốc gia Hà Nội lại là môi trường phù hợp để phát triển ươm tạo doanh nghiệp?
    ĐHQGHN có đội ngũ cán bộ khoa học trình độ cao (47% tiến sĩ), hệ thống thiết bị hiện đại (858 thiết bị KH&CN), cùng với nguồn lực con người và cơ sở vật chất phong phú, tạo điều kiện thuận lợi cho nghiên cứu, chuyển giao công nghệ và phát triển doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo.

  3. Các vườn ươm doanh nghiệp tại Việt Nam hiện nay hoạt động như thế nào?
    Hiện có khoảng 10 vườn ươm công nghệ hoạt động chủ yếu tại Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh, phần lớn hoạt động không vì lợi nhuận, dựa vào nguồn tài trợ ngân sách nhà nước và quốc tế, cung cấp dịch vụ hỗ trợ toàn diện cho doanh nghiệp khởi nghiệp trong thời gian 1-3 năm.

  4. Sinh viên có thể hưởng lợi gì từ các chính sách ươm tạo doanh nghiệp?
    Sinh viên được tiếp cận các chương trình đào tạo kỹ năng khởi nghiệp, cơ hội thực tập và làm việc tại các doanh nghiệp ươm tạo, hỗ trợ về vốn và tư vấn pháp lý, giúp tăng cường kinh nghiệm và khả năng thành lập doanh nghiệp thành công.

  5. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả hoạt động của các vườn ươm doanh nghiệp?
    Cần hoàn thiện khung pháp lý, đa dạng hóa nguồn tài chính, tăng cường hỗ trợ sở hữu trí tuệ, phát triển mạng lưới liên kết giữa vườn ươm, doanh nghiệp và nhà đầu tư, đồng thời nâng cao nhận thức và kỹ năng khởi nghiệp cho các đối tượng tham gia.

Kết luận

  • ĐHQGHN có tiềm năng lớn để phát triển chính sách ươm tạo doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo nhờ đội ngũ cán bộ khoa học trình độ cao và hệ thống thiết bị hiện đại.
  • Thực trạng chính sách ươm tạo tại Việt Nam và ĐHQGHN còn nhiều hạn chế về khung pháp lý, nguồn lực tài chính và mô hình tổ chức.
  • Chính sách hỗ trợ có tác động tích cực đến ý định khởi nghiệp của sinh viên, góp phần thúc đẩy phát triển doanh nghiệp khởi nghiệp sáng tạo.
  • Cần hoàn thiện khung pháp lý, đa dạng hóa nguồn tài chính, tăng cường hỗ trợ sở hữu trí tuệ và nâng cao kỹ năng khởi nghiệp cho sinh viên.
  • Nghiên cứu đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động ươm tạo doanh nghiệp tại ĐHQGHN trong giai đoạn 2018-2025, góp phần phát triển kinh tế tri thức và đổi mới sáng tạo quốc gia.

Call-to-action: Các nhà quản lý, trường đại học và doanh nghiệp khởi nghiệp cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất để xây dựng hệ sinh thái khởi nghiệp sáng tạo bền vững, góp phần nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia trong thời kỳ hội nhập.