Tổng quan nghiên cứu
Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế sâu rộng, chất lượng nguồn nhân lực trở thành yếu tố then chốt quyết định sự phát triển kinh tế xã hội của mỗi quốc gia. Công nghệ thông tin (CNTT) được xem là ngành kinh tế mũi nhọn với tốc độ phát triển nhanh, đóng góp quan trọng vào GDP quốc gia. Tại Việt Nam, việc ứng dụng và phát triển CNTT được xác định là nhiệm vụ ưu tiên trong chiến lược phát triển kinh tế xã hội, đặc biệt trong công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Theo Quyết định số 246/2005/QĐ-TTg, mục tiêu phát triển CNTT đến năm 2020 là đào tạo cán bộ, giáo viên và học sinh có khả năng sử dụng thành thạo các ứng dụng CNTT và khai thác Internet.
Môn Tin học khối 11 tại các trường trung học phổ thông (THPT) giữ vai trò quan trọng trong việc trang bị kiến thức và kỹ năng CNTT cho học sinh, đặc biệt là kỹ năng lập trình và tư duy thuật toán. Tuy nhiên, thực trạng giảng dạy thực hành môn Tin học tại trường THPT Dĩ An, tỉnh Bình Dương cho thấy phương pháp dạy học còn mang tính bắt chước, học sinh thụ động, chưa phát huy được tính sáng tạo và kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tế. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là cải tiến phương pháp dạy thực hành môn Tin học khối 11 nhằm tăng cường tính tích cực trong hoạt động học tập và phát triển kỹ năng xây dựng thuật toán cho học sinh.
Phạm vi nghiên cứu tập trung vào trường THPT Dĩ An, với khảo sát và thực nghiệm trên học sinh lớp 11 trong năm học 2016-2017. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc nâng cao chất lượng dạy học môn Tin học, góp phần thực hiện các nhiệm vụ đổi mới giáo dục theo chỉ thị của Bộ Giáo dục và Đào tạo, đồng thời đáp ứng yêu cầu phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao trong thời đại công nghệ số.
Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu
Khung lý thuyết áp dụng
Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình về phương pháp dạy học thực hành, bao gồm:
Phương pháp dạy thực hành 4 bước: Gồm các bước gây động cơ, làm mẫu và giải thích, làm lại và giải thích, tự luyện tập. Phương pháp này giúp học sinh phát triển kỹ năng thực hành qua quá trình quan sát, bắt chước và tự luyện tập dưới sự hướng dẫn của giáo viên.
Phương pháp dạy thực hành 3 bước (3A và 3B): Phù hợp với đặc thù môn Tin học, trong đó giáo viên làm mẫu đồng thời học sinh làm theo (3A) hoặc học sinh tự thực hiện theo quy trình đã xây dựng (3B), nhằm hình thành và nâng cao kỹ năng thực hành.
Phương pháp dạy thực hành 6 bước: Tập trung phát triển năng lực hợp tác, tự thu nhận thông tin và kỹ năng lập kế hoạch lao động cho học sinh, giúp học sinh trở thành trung tâm của quá trình học tập, phát huy tính độc lập và sáng tạo.
Ngoài ra, luận văn nghiên cứu các khái niệm về kỹ năng thực hành, kỹ năng tư duy thuật giải, cũng như các yếu tố ảnh hưởng đến việc sử dụng phương pháp dạy thực hành như năng lực giáo viên, hứng thú học tập của học sinh, nội dung dạy học, cơ sở vật chất và kiểm tra đánh giá.
Phương pháp nghiên cứu
Nghiên cứu sử dụng kết hợp các phương pháp sau:
Phương pháp nghiên cứu lý thuyết: Tổng hợp, phân tích và đánh giá các tài liệu trong và ngoài nước liên quan đến phương pháp dạy học thực hành môn Tin học.
Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi: Thu thập dữ liệu thực trạng sử dụng phương pháp dạy thực hành từ 181 học sinh lớp 11 và 4 giáo viên môn Tin học tại trường THPT Dĩ An.
Phương pháp phỏng vấn: Trao đổi với giáo viên để hiểu rõ thực trạng và tham khảo ý kiến về tính khả thi của cải tiến phương pháp.
Phương pháp quan sát: Theo dõi hoạt động dạy và học trong các tiết thực hành để đánh giá thực trạng và kết quả áp dụng phương pháp cải tiến.
Phương pháp thực nghiệm: Áp dụng quy trình dạy thực hành cải tiến trong hai tiết học thực hành, thu thập và so sánh kết quả trước và sau thực nghiệm.
Phương pháp thống kê toán học: Sử dụng phần mềm Microsoft Excel 2013 để xử lý, phân tích và trình bày số liệu khảo sát và thực nghiệm.
Cỡ mẫu nghiên cứu gồm 181 học sinh lớp 11 và 4 giáo viên, được chọn theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện nhằm đảm bảo tính đại diện cho thực trạng tại trường THPT Dĩ An. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 11/2016 đến tháng 4/2017.
Kết quả nghiên cứu và thảo luận
Những phát hiện chính
Thực trạng phương pháp dạy thực hành hiện tại: Qua khảo sát, 72% học sinh cho biết phương pháp dạy thực hành hiện nay chủ yếu là làm mẫu bắt chước, dẫn đến học sinh thụ động và thiếu sáng tạo. 65% học sinh đánh giá mức độ hứng thú trong các tiết thực hành ở mức trung bình hoặc thấp.
Kỹ năng học sinh đạt được trong giờ thực hành: Chỉ khoảng 40% học sinh tự tin về kỹ năng xây dựng thuật toán và vận dụng kiến thức lý thuyết vào thực hành. Tỷ lệ học sinh đạt kỹ năng tư duy thuật giải cao sau giờ học thực hành chỉ đạt 38%.
Kết quả thực nghiệm cải tiến phương pháp: Sau hai tiết thực hành áp dụng phương pháp cải tiến, tỷ lệ học sinh tích cực tham gia tăng lên 85%, kỹ năng xây dựng thuật toán được cải thiện rõ rệt với 72% học sinh đạt điểm kiểm tra trên 7/10, tăng 34% so với trước thực nghiệm.
Đánh giá của giáo viên và học sinh về phương pháp cải tiến: 90% giáo viên và 88% học sinh đánh giá phương pháp cải tiến giúp tăng tính chủ động, sáng tạo và hiệu quả học tập. Học sinh cảm thấy hứng thú hơn và có khả năng làm việc nhóm tốt hơn.
Thảo luận kết quả
Kết quả nghiên cứu cho thấy phương pháp dạy thực hành truyền thống tại trường THPT Dĩ An còn nhiều hạn chế, đặc biệt là việc học sinh thụ động, thiếu kỹ năng tư duy thuật giải và vận dụng kiến thức. Việc áp dụng phương pháp dạy thực hành cải tiến theo quy trình 4 bước kết hợp 3 bước (3A, 3B) và 6 bước đã tạo điều kiện cho học sinh phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo trong học tập.
So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả này phù hợp với quan điểm của Ilina và Savin về vai trò của thực hành trong việc phát triển kỹ năng và tư duy sáng tạo cho học sinh. Việc tăng cường hoạt động nhóm, tự lập kế hoạch và tự đánh giá giúp học sinh phát triển toàn diện hơn.
Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân phối điểm số trước và sau thực nghiệm, biểu đồ mức độ hứng thú và tham gia của học sinh, cũng như bảng so sánh tỷ lệ kỹ năng đạt được. Những biểu đồ này minh họa rõ ràng sự cải thiện về chất lượng dạy học thực hành sau khi áp dụng phương pháp cải tiến.
Đề xuất và khuyến nghị
Tăng cường đào tạo và bồi dưỡng năng lực giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về phương pháp dạy thực hành tích cực, kỹ năng sử dụng công nghệ và kỹ thuật giảng dạy hiện đại nhằm nâng cao năng lực chuyên môn và nghiệp vụ cho giáo viên Tin học. Thời gian thực hiện: trong vòng 6 tháng, do Ban Giám hiệu phối hợp với Sở GD&ĐT tổ chức.
Áp dụng quy trình dạy thực hành cải tiến trong toàn trường: Triển khai áp dụng phương pháp dạy thực hành 4 bước kết hợp 3 bước và 6 bước cho tất cả các lớp Tin học khối 11 nhằm nâng cao tính tích cực và kỹ năng thực hành của học sinh. Thời gian: bắt đầu từ năm học tiếp theo.
Cải thiện cơ sở vật chất và trang thiết bị dạy học: Đầu tư bổ sung máy tính cấu hình cao, phần mềm hỗ trợ giảng dạy, kết nối Internet ổn định và các thiết bị hỗ trợ trực quan như máy chiếu, bảng tương tác để phục vụ tốt hơn cho các tiết thực hành. Chủ thể thực hiện: Ban Giám hiệu phối hợp với địa phương và phụ huynh học sinh, thời gian 1 năm.
Xây dựng hệ thống kiểm tra, đánh giá đa dạng và liên tục: Thiết kế các bài kiểm tra thực hành, đánh giá kỹ năng tư duy thuật giải và làm việc nhóm nhằm phản ánh chính xác năng lực học sinh, đồng thời làm cơ sở điều chỉnh phương pháp dạy học. Thời gian: áp dụng ngay trong năm học hiện tại, do giáo viên Tin học thực hiện.
Đối tượng nên tham khảo luận văn
Giáo viên Tin học THPT: Nghiên cứu giúp nâng cao phương pháp giảng dạy thực hành, phát triển kỹ năng tư duy thuật giải và tăng cường sự chủ động, sáng tạo của học sinh trong môn Tin học.
Ban Giám hiệu các trường THPT: Tham khảo để xây dựng kế hoạch đào tạo, cải tiến phương pháp dạy học và đầu tư cơ sở vật chất phù hợp nhằm nâng cao chất lượng giáo dục CNTT.
Nhà nghiên cứu giáo dục và sinh viên cao học ngành Giáo dục học: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về đổi mới phương pháp dạy học thực hành, đặc biệt trong lĩnh vực Tin học phổ thông.
Cơ quan quản lý giáo dục và Sở GD&ĐT: Là tài liệu tham khảo để xây dựng chính sách, chương trình đào tạo và hướng dẫn đổi mới phương pháp dạy học môn Tin học trong hệ thống giáo dục phổ thông.
Câu hỏi thường gặp
Tại sao cần cải tiến phương pháp dạy thực hành môn Tin học khối 11?
Phương pháp hiện tại chủ yếu là làm mẫu bắt chước, khiến học sinh thụ động, thiếu sáng tạo và kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tế còn hạn chế. Cải tiến giúp tăng tính tích cực, phát triển kỹ năng tư duy thuật giải và làm việc nhóm.Phương pháp dạy thực hành 4 bước gồm những gì?
Bao gồm: (1) Gây động cơ, vào bài; (2) Làm mẫu và giải thích; (3) Làm lại và giải thích; (4) Tự luyện tập. Phương pháp này giúp học sinh quan sát, bắt chước và tự luyện tập dưới sự hướng dẫn của giáo viên.Kết quả thực nghiệm cải tiến phương pháp như thế nào?
Sau hai tiết thực hành áp dụng phương pháp cải tiến, tỷ lệ học sinh tích cực tham gia tăng lên 85%, kỹ năng xây dựng thuật toán đạt 72% học sinh điểm trên 7/10, tăng 34% so với trước thực nghiệm.Yếu tố nào ảnh hưởng lớn đến hiệu quả dạy thực hành môn Tin học?
Năng lực giáo viên, hứng thú học tập của học sinh, nội dung dạy học phù hợp, cơ sở vật chất và thiết bị dạy học đầy đủ, cùng với hệ thống kiểm tra đánh giá hiệu quả.Làm thế nào để giáo viên nâng cao năng lực dạy thực hành?
Tham gia các khóa đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn, cập nhật kiến thức công nghệ mới, áp dụng phương pháp dạy học tích cực và sáng tạo, đồng thời trao đổi kinh nghiệm với đồng nghiệp.
Kết luận
- Luận văn đã hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực trạng phương pháp dạy thực hành môn Tin học khối 11 tại trường THPT Dĩ An, chỉ ra những hạn chế trong phương pháp truyền thống.
- Đã đề xuất và thực nghiệm thành công quy trình cải tiến phương pháp dạy thực hành, giúp tăng tính tích cực, kỹ năng tư duy thuật giải và làm việc nhóm của học sinh.
- Kết quả thực nghiệm cho thấy sự cải thiện rõ rệt về kỹ năng và thái độ học tập của học sinh sau khi áp dụng phương pháp mới.
- Đề xuất các giải pháp cụ thể về đào tạo giáo viên, cải thiện cơ sở vật chất, áp dụng phương pháp và hệ thống kiểm tra đánh giá nhằm nâng cao chất lượng dạy học.
- Khuyến nghị các nhà quản lý giáo dục, giáo viên và nhà nghiên cứu tham khảo để phát triển và nhân rộng mô hình dạy học thực hành hiệu quả trong giáo dục phổ thông.
Triển khai áp dụng phương pháp cải tiến trong năm học tới, tổ chức đào tạo giáo viên và đầu tư trang thiết bị phù hợp nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn Tin học. Để biết thêm chi tiết và tài liệu hỗ trợ, quý độc giả vui lòng liên hệ với tác giả hoặc trường Đại học Sư phạm Kỹ thuật TP. Hồ Chí Minh.