Các yếu tố hành vi tác động đến quyết định đầu tư tại Sở Giao dịch Chứng khoán TP.HCM

• Tác giả: Phung Thai Minh Trang
• Người hướng dẫn: Doctor Dinh Cong Khai
• Trường học: University of Economics Ho Chi Minh City
• Chuyên ngành: Business
• Đề tài: Behavioral Factors Affecting Investment Decision-Making: The Case of Ho Chi Minh Stock Exchange (HOSE), Vietnam
• Loại tài liệu: Master thesis
• Năm xuất bản: 2013
• Địa điểm: Ho Chi Minh City

• ACKNOWLEDGEMENTS
• EXECUTIVE SUMMARY
• TABLE OF CONTENTS
• LIST OF TABLES
• LIST OF ABBREVIATION
• 1. CHƯƠNG 1: INTRODUCTION
• 1.1. Research background
• 1.2. Problem of statement
• 1.3. Research questions
• 1.4. Research scope
• 1.5. Research method
• 1.6. Significance of the research
• 1.7. Structure of the study
• 2. CHƯƠNG 2: LITERATURE REVIEW
• 2.1. Classical finance theory versus behavioral finance
• 2.2. Review some behavioral factors impacting on the process of investors’ decision making
• 2.3. Herd behavior: buying and selling decisions
• 2.4. Over and under-reaction. Suggested research model
• 3. CHƯƠNG 3: RESEARCH METHODOLOGY
• 3.1. Adjusted research model
• 3.2. Scales measurement design
• 3.2.1. Scales measurement of Representative bias
• 3.2.2. Scales measurement of mental accounting bias
• 3.2.3. Scales measurement of gambler’s fallacy
• 3.2.4. Scales measurement of availability bias
• 3.2.5. Scales measurement of herd behavior
• 3.2.6. Scales measurement of over-underreaction
• 3.2.7. Scales measurement of investment decision
• 3.3. Data analysis approach
• 3.3.1. Test of scales measurement reliability
• 3.3.2. Exploration factor analysis (EFA)
• 4. CHƯƠNG 4: DATA ANALYSIS AND FINDINGS
• 4.1. Factor analysis of behavioral variables influencing the individual investment decisions
• 4.2. Results of Cronbach’s alpha analysis of pilot survey (N=52)
• 4.3. Results of Cronbach’s alpha analysis of official survey (N=220)
• 4.4. Results of regression analysis
• 4.5. Test of assumptions
• 5. CHƯƠNG 5: RECOMMENDATION AND CONCLUSION
• 5.1. Implications of the study
• 5.2. Recommendations for individual investors at the HOSE
• 5.3. Limitations of the study

I. Giới thiệu

Nghiên cứu này tập trung vào việc phân tích các yếu tố hành vi ảnh hưởng đến quyết định đầu tư của các nhà đầu tư cá nhân tại Sở Giao dịch Chứng khoán TP.HCM. Mặc dù lý thuyết tài chính đã được nghiên cứu từ lâu, nhưng tài chính hành vi là một lĩnh vực tương đối mới, nhằm hiểu rõ cách mà cảm xúc và sai lầm nhận thức ảnh hưởng đến hành vi của nhà đầu tư. Mục tiêu chính của nghiên cứu là khám phá các yếu tố hành vi và mối quan hệ giữa chúng với kết quả đầu tư. Nghiên cứu này sẽ đóng góp vào sự phát triển của lĩnh vực tài chính hành vi tại Việt Nam, nơi mà các nghiên cứu về lĩnh vực này còn hạn chế.

1.1 Bối cảnh nghiên cứu

Thị trường chứng khoán Việt Nam được thành lập vào năm 1998, bao gồm Sở Giao dịch Chứng khoán TP.HCM và Sở Giao dịch Chứng khoán Hà Nội. Trong suốt quá trình phát triển, thị trường đã trải qua nhiều giai đoạn thăng trầm, với sự biến động mạnh mẽ của chỉ số VN-Index. Nghiên cứu này sẽ xem xét các yếu tố hành vi như sự đại diện, sai lầm của người chơi, và phản ứng thái quá để hiểu rõ hơn về cách mà chúng ảnh hưởng đến quyết định đầu tư của nhà đầu tư cá nhân.

II. Tổng quan tài liệu

Chương này sẽ xem xét các lý thuyết tài chính cổ điển so với tài chính hành vi. Các nghiên cứu trước đây đã chỉ ra rằng hành vi đầu tư của nhà đầu tư cá nhân thường bị ảnh hưởng bởi các yếu tố tâm lý như sự đại diện, sai lầm của người chơi, và hành vi bầy đàn. Những yếu tố này có thể dẫn đến những quyết định đầu tư không hợp lý, gây ra thiệt hại cho nhà đầu tư. Nghiên cứu này sẽ phân tích các yếu tố này và đề xuất mô hình nghiên cứu để kiểm tra tác động của chúng đến quyết định đầu tư.

2.1 Các yếu tố hành vi ảnh hưởng đến quyết định đầu tư

Nghiên cứu đã chỉ ra rằng sự đại diện và phản ứng thái quá có tác động tích cực đến quyết định đầu tư, trong khi sai lầm của người chơi lại có tác động tiêu cực. Các nhà đầu tư thường có xu hướng mua cổ phiếu dựa trên những thông tin không đầy đủ hoặc sai lệch, dẫn đến những quyết định không chính xác. Điều này cho thấy tầm quan trọng của việc hiểu rõ các yếu tố hành vi trong quá trình ra quyết định đầu tư.

III. Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu này sử dụng cả phương pháp định tính và định lượng. Phương pháp định tính bao gồm phỏng vấn các nhà đầu tư để thu thập thông tin về các yếu tố hành vi mà họ gặp phải. Sau đó, một khảo sát chính thức được thực hiện với 220 nhà đầu tư tại Sở Giao dịch Chứng khoán TP.HCM. Dữ liệu thu thập được sẽ được phân tích bằng phần mềm SPSS để kiểm tra độ tin cậy và tính hợp lệ của các thang đo. Phương pháp này giúp xác định rõ ràng các yếu tố hành vi ảnh hưởng đến quyết định đầu tư.

3.1 Thiết kế thang đo

Các thang đo được thiết kế để đánh giá các yếu tố hành vi như sự đại diện, sai lầm của người chơi, và hành vi bầy đàn. Mỗi yếu tố sẽ được đo lường thông qua các câu hỏi cụ thể, giúp xác định mức độ ảnh hưởng của chúng đến quyết định đầu tư của nhà đầu tư cá nhân. Việc sử dụng thang đo Likert sẽ giúp thu thập dữ liệu một cách chính xác và đáng tin cậy.

IV. Phân tích dữ liệu và kết quả

Kết quả phân tích cho thấy ba yếu tố hành vi chính ảnh hưởng đến quyết định đầu tư của nhà đầu tư cá nhân tại Sở Giao dịch Chứng khoán TP.HCM. Các yếu tố này bao gồm sự đại diện, sai lầm của người chơi, và phản ứng thái quá. Trong đó, sự đại diện có tác động tích cực nhất đến quyết định đầu tư. Nghiên cứu cũng chỉ ra rằng một số yếu tố như thiên lệch khả năng và hành vi bầy đàn không có ảnh hưởng đáng kể đến quyết định đầu tư.

4.1 Kết quả phân tích hồi quy

Phân tích hồi quy cho thấy rằng sự đại diện và phản ứng thái quá có mối quan hệ tích cực với quyết định đầu tư, trong khi sai lầm của người chơi lại có tác động tiêu cực. Điều này cho thấy rằng nhà đầu tư cần phải nhận thức rõ về các yếu tố hành vi này để đưa ra quyết định đầu tư hợp lý hơn.

V. Khuyến nghị và kết luận

Nghiên cứu này cung cấp những khuyến nghị cho các nhà đầu tư cá nhân tại Sở Giao dịch Chứng khoán TP.HCM. Các nhà đầu tư nên chú ý đến các yếu tố hành vi khi đưa ra quyết định đầu tư. Việc nhận thức và điều chỉnh các sai lầm nhận thức có thể giúp cải thiện kết quả đầu tư. Nghiên cứu cũng chỉ ra rằng việc sử dụng các yếu tố hành vi một cách hợp lý có thể mang lại lợi ích lớn cho nhà đầu tư.

5.1 Ý nghĩa thực tiễn

Nghiên cứu này không chỉ có giá trị lý thuyết mà còn có ý nghĩa thực tiễn cao. Nó giúp các nhà đầu tư hiểu rõ hơn về các yếu tố hành vi ảnh hưởng đến quyết định đầu tư của họ, từ đó có thể đưa ra những quyết định đầu tư thông minh hơn. Điều này không chỉ giúp tăng cường hiệu quả đầu tư mà còn góp phần vào sự phát triển bền vững của thị trường chứng khoán Việt Nam.

Tổng quan nghiên cứu

Thị trường chứng khoán Việt Nam, đặc biệt là Sở Giao dịch Chứng khoán Thành phố Hồ Chí Minh (HOSE), đã trải qua nhiều giai đoạn phát triển và biến động mạnh mẽ kể từ khi thành lập năm 1998. VN-Index, chỉ số đại diện cho thị trường, đã có những biến động lớn: từ mức 100 điểm năm 2000, tăng lên đỉnh 1170 điểm năm 2007, rồi giảm sâu xuống còn 139 điểm năm 2003 và 245 điểm năm 2009. Những biến động này phản ánh sự phức tạp trong quyết định đầu tư của nhà đầu tư cá nhân, đặc biệt trong bối cảnh thiếu kiến thức và kinh nghiệm giao dịch. Nghiên cứu này nhằm mục tiêu khám phá các yếu tố hành vi ảnh hưởng đến quyết định đầu tư của nhà đầu tư cá nhân tại HOSE, đồng thời đánh giá mức độ tác động của các yếu tố này đến kết quả đầu tư. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào nhà đầu tư cá nhân tại HOSE trong giai đoạn từ năm 2000 đến 2012, với dữ liệu thu thập từ 220 nhà đầu tư có kinh nghiệm đầu tư từ 1 đến trên 10 năm. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học giúp nhà đầu tư và tổ chức hiểu rõ hơn về các yếu tố tâm lý ảnh hưởng đến quyết định đầu tư, từ đó nâng cao hiệu quả đầu tư và phát triển thị trường chứng khoán Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý thuyết tài chính hành vi, đối lập với giả thuyết thị trường hiệu quả (EMH). EMH cho rằng giá cổ phiếu phản ánh đầy đủ thông tin có sẵn, trong khi tài chính hành vi cho rằng thị trường có thể không hiệu quả do ảnh hưởng của các yếu tố tâm lý và sai lệch nhận thức. Các lý thuyết nền tảng bao gồm:

• Lý thuyết đại diện (Representativeness bias): Nhà đầu tư dựa vào các mẫu nhỏ hoặc các cổ phiếu "đại diện" để dự đoán xu hướng, dẫn đến sai lệch trong đánh giá.
• Sai lầm của người chơi cờ bạc (Gambler’s fallacy): Niềm tin sai lầm rằng các sự kiện ngẫu nhiên sẽ cân bằng trong tương lai, ảnh hưởng đến quyết định mua bán.
• Phản ứng quá mức hoặc thiếu phản ứng (Over-under reaction): Nhà đầu tư phản ứng thái quá hoặc không đủ với thông tin mới, ảnh hưởng đến biến động giá cổ phiếu.
• Thiên kiến sẵn có (Availability bias): Ưu tiên thông tin dễ tiếp cận hoặc quen thuộc, như cổ phiếu địa phương.
• Hành vi bầy đàn (Herd behavior): Nhà đầu tư theo đám đông trong quyết định mua bán.
• Tài khoản tâm lý (Mental accounting): Xem xét các khoản đầu tư riêng biệt thay vì tổng thể danh mục.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp định tính và định lượng. Giai đoạn định tính gồm phỏng vấn sâu 10 nhà đầu tư có kinh nghiệm trên 10 năm để hoàn thiện bảng câu hỏi. Giai đoạn định lượng tiến hành khảo sát 220 nhà đầu tư cá nhân tại HOSE bằng bảng câu hỏi Likert 5 mức độ đồng ý. Cỡ mẫu được chọn dựa trên quy tắc 5 lần số biến (41 biến) và yêu cầu tối thiểu 108 mẫu cho phân tích hồi quy. Dữ liệu được phân tích bằng phần mềm SPSS với các bước: kiểm định độ tin cậy Cronbach’s Alpha (tối thiểu 0.7), phân tích nhân tố khám phá (EFA) để xác định cấu trúc các biến, và phân tích hồi quy đa biến để kiểm định các giả thuyết nghiên cứu. Quá trình nghiên cứu diễn ra từ khảo sát thử nghiệm (52 mẫu) đến khảo sát chính thức (220 mẫu).

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Các yếu tố hành vi ảnh hưởng đến quyết định đầu tư: Kết quả hồi quy cho thấy ba yếu tố hành vi có ảnh hưởng đáng kể đến quyết định đầu tư của nhà đầu tư cá nhân tại HOSE là đại diện (representativeness), sai lầm của người chơi cờ bạc (gambler’s fallacy) và phản ứng quá mức hoặc thiếu phản ứng (over-under reaction). Trong đó, đại diện có tác động tích cực mạnh nhất, với hệ số hồi quy β > 0 và ý nghĩa thống kê p < 0.05. Sai lầm của người chơi cờ bạc có tác động tiêu cực, còn phản ứng quá mức hoặc thiếu phản ứng tác động tích cực đến quyết định đầu tư.

2. Các yếu tố không ảnh hưởng: Ba yếu tố gồm thiên kiến sẵn có (availability bias), hành vi bầy đàn (herd behavior) và tài khoản tâm lý (mental accounting bias) không có ảnh hưởng đáng kể đến quyết định đầu tư (p > 0.05).

3. Đặc điểm nhà đầu tư: 75.46% nhà đầu tư là nam, 57.27% trong độ tuổi 26-35, 85.45% đã qua đào tạo chính thức về đầu tư chứng khoán, 91% đầu tư từ 60 đến 120 triệu VND trong năm gần nhất.

4. Độ tin cậy và tính hợp lệ: Cronbach’s Alpha của các biến độc lập và phụ thuộc đều trên 0.7, đảm bảo độ tin cậy cao. Phân tích EFA cho thấy 7 nhân tố giải thích 71.36% phương sai, phù hợp với yêu cầu nghiên cứu.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu trước đây tại châu Á và Việt Nam, khẳng định vai trò quan trọng của các yếu tố hành vi trong quyết định đầu tư. Đại diện là yếu tố có tác động tích cực nhất, phản ánh xu hướng nhà đầu tư ưu tiên các cổ phiếu "blue chip", "midcap" và "penny stocks" có hiệu quả hoạt động tốt, đồng thời tránh các cổ phiếu có hiệu suất kém trong quá khứ. Sai lầm của người chơi cờ bạc có tác động tiêu cực do nhà đầu tư có thể dựa vào dự đoán không chính xác về điểm đảo chiều của thị trường, dẫn đến quyết định đầu tư không tối ưu. Phản ứng quá mức hoặc thiếu phản ứng cho thấy nhà đầu tư thường phản ứng nhanh với biến động giá và thông tin thị trường, giúp họ tận dụng cơ hội nhưng cũng có thể gây ra biến động giá không hợp lý.

Các yếu tố như thiên kiến sẵn có, hành vi bầy đàn và tài khoản tâm lý không ảnh hưởng đáng kể có thể do đặc thù thị trường Việt Nam và kinh nghiệm của nhà đầu tư được khảo sát. Ví dụ, nhà đầu tư tại HOSE có xu hướng ưu tiên thông tin chính thức và phân tích kỹ thuật hơn là theo đám đông hay dựa vào thông tin quen thuộc. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện mức độ ảnh hưởng của từng yếu tố hành vi và bảng hồi quy chi tiết các hệ số và mức ý nghĩa.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường đào tạo và nâng cao nhận thức về các yếu tố hành vi: Các tổ chức đào tạo và cơ quan quản lý nên tổ chức các khóa học giúp nhà đầu tư nhận biết và kiểm soát các thiên kiến hành vi, đặc biệt là đại diện và sai lầm của người chơi cờ bạc, nhằm nâng cao chất lượng quyết định đầu tư trong vòng 1-2 năm tới.

2. Khuyến khích nhà đầu tư áp dụng phân tích kỹ thuật và cơ bản một cách cân bằng: Nhà đầu tư cần được hướng dẫn sử dụng các công cụ phân tích để giảm thiểu ảnh hưởng tiêu cực của sai lầm dự đoán điểm đảo chiều, giúp tăng tỷ lệ thành công đầu tư trong ngắn hạn và dài hạn.

3. Phát triển hệ thống cung cấp thông tin minh bạch và kịp thời: Sở Giao dịch và các công ty chứng khoán cần cải thiện hệ thống thông tin, giúp nhà đầu tư phản ứng chính xác và nhanh chóng với biến động thị trường, giảm thiểu rủi ro do phản ứng quá mức hoặc thiếu phản ứng.

4. Xây dựng các chương trình tư vấn cá nhân hóa: Các công ty chứng khoán nên phát triển dịch vụ tư vấn dựa trên phân tích hành vi nhà đầu tư, giúp cá nhân hóa chiến lược đầu tư phù hợp với đặc điểm tâm lý và kinh nghiệm của từng nhà đầu tư trong vòng 6-12 tháng.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà đầu tư cá nhân: Giúp nhận diện các yếu tố hành vi ảnh hưởng đến quyết định đầu tư, từ đó cải thiện chiến lược và kết quả đầu tư.

2. Cơ quan quản lý thị trường chứng khoán: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách đào tạo, giám sát và phát triển thị trường minh bạch, hiệu quả.

3. Các công ty chứng khoán và tổ chức tài chính: Hỗ trợ phát triển dịch vụ tư vấn đầu tư dựa trên phân tích hành vi, nâng cao chất lượng phục vụ khách hàng.

4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành tài chính, kinh tế: Là tài liệu tham khảo quý giá về ứng dụng tài chính hành vi trong bối cảnh thị trường chứng khoán Việt Nam, góp phần phát triển nghiên cứu học thuật.

Câu hỏi thường gặp

1. Tài chính hành vi khác gì so với tài chính truyền thống?
   Tài chính hành vi tập trung vào ảnh hưởng của tâm lý và sai lệch nhận thức đến quyết định đầu tư, trong khi tài chính truyền thống giả định nhà đầu tư luôn lý trí và thị trường hiệu quả.

2. Yếu tố hành vi nào ảnh hưởng mạnh nhất đến quyết định đầu tư tại HOSE?
   Đại diện (representativeness) là yếu tố có tác động tích cực mạnh nhất, nhà đầu tư ưu tiên các cổ phiếu đại diện như blue chip.

3. Sai lầm của người chơi cờ bạc ảnh hưởng như thế nào?
   Yếu tố này có tác động tiêu cực, do nhà đầu tư có thể dự đoán sai điểm đảo chiều của thị trường, dẫn đến quyết định không tối ưu.

4. Tại sao hành vi bầy đàn không ảnh hưởng đáng kể?
   Có thể do nhà đầu tư tại HOSE có kinh nghiệm và ưu tiên phân tích cá nhân hơn là theo đám đông, giảm thiểu ảnh hưởng của hành vi này.

5. Làm thế nào để nhà đầu tư kiểm soát các thiên kiến hành vi?
   Thông qua đào tạo nhận thức, áp dụng phân tích kỹ thuật và cơ bản, cũng như sử dụng dịch vụ tư vấn cá nhân hóa để giảm thiểu sai lệch trong quyết định đầu tư.

Kết luận

• Nghiên cứu xác định ba yếu tố hành vi chính ảnh hưởng đến quyết định đầu tư tại HOSE: đại diện, sai lầm của người chơi cờ bạc và phản ứng quá mức hoặc thiếu phản ứng.
• Đại diện có tác động tích cực mạnh nhất, trong khi sai lầm của người chơi cờ bạc có tác động tiêu cực.
• Ba yếu tố khác gồm thiên kiến sẵn có, hành vi bầy đàn và tài khoản tâm lý không ảnh hưởng đáng kể.
• Kết quả nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho việc đào tạo, tư vấn và phát triển chính sách hỗ trợ nhà đầu tư cá nhân.
• Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các chương trình đào tạo, cải thiện hệ thống thông tin và phát triển dịch vụ tư vấn cá nhân hóa nhằm nâng cao hiệu quả đầu tư tại HOSE.

Hành động ngay: Các nhà đầu tư và tổ chức liên quan nên áp dụng các khuyến nghị từ nghiên cứu để tối ưu hóa quyết định đầu tư và phát triển bền vững thị trường chứng khoán Việt Nam.