Những Yếu Tố Ảnh Hưởng Đến Tuân Thủ Thuế TNDN tại Các Doanh Nghiệp Thực Phẩm Niêm Yết Trên TTCK Việt Nam

Thuế thu nhập doanh nghiệp (TNDN) đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo nguồn thu cho ngân sách nhà nước (NSNN). Theo số liệu thống kê, năm 2021, số thuế TNDN thu được tăng 61.711 tỷ đồng, chiếm 2,08% trong cơ cấu nguồn thu NSNN so với năm 2020. Đến cuối năm 2023, tỷ lệ này tiếp tục tăng trưởng ổn định, đạt 375.682 tỷ đồng, chiếm 17,568% tổng nguồn thu NSNN. Những con số này khẳng định vai trò then chốt của thuế TNDN trong việc duy trì và phát triển kinh tế. Nguồn thu từ thuế TNDN không chỉ giúp nhà nước có nguồn lực để đầu tư vào các lĩnh vực công cộng như giáo dục, y tế, cơ sở hạ tầng mà còn góp phần điều tiết kinh tế, đảm bảo sự công bằng giữa các doanh nghiệp hoạt động trong các ngành nghề khác nhau.

Mặc dù thuế TNDN có vai trò quan trọng, nhiều doanh nghiệp vẫn coi đây là một gánh nặng tài chính, dẫn đến tình trạng không tuân thủ thuế dưới nhiều hình thức khác nhau. Các hành vi trốn thuế hay tránh thuế ngày càng đa dạng và tinh vi hơn. Theo cơ chế tự khai, tự tính, tự nộp thuế đang được áp dụng tại Việt Nam, doanh nghiệp có thể tận dụng các kẽ hở trong quy định để làm thất thoát nguồn thu NSNN. Các doanh nghiệp ngành thực phẩm có đặc thù là mua rất nhiều nguyên vật liệu và chi phí nhân công làm việc tại nhà xưởng cao. Các doanh nghiệp trong lĩnh vực này có nhiều khoảng hở để thực hiện hành vi sai trái - không tuân thủ thuế.

Các doanh nghiệp sản xuất kinh doanh thực phẩm có đặc thù là mua rất nhiều nguyên vật liệu và chi phí nhân công làm việc tại nhà xưởng cao. Với việc mua nguyên vật liệu thường xuyên, một số doanh nghiệp đã bắt tay với các nhà cung cấp để ghi giá trên hóa đơn cao hơn thực tế thanh toán và cao hơn giá trên thị trường. Đồng thời khoản thanh toán cũng bị “xé nhỏ” dưới 20 triệu và bằng tiền mặt để được hợp lý và tránh sự kiểm tra thanh toán qua ngân hàng. Ngoài ra nhiều doanh nghiệp đã khai khống sản phẩm dở dang và hàng tồn kho để từ đó có thể tăng giá vốn sản phẩm.

Để ngăn chặn tình trạng không tuân thủ thuế, cần có hệ thống thuế đầy đủ, văn bản pháp luật chặt chẽ và năng lực kiểm tra, giám sát của cơ quan thuế. Cơ chế tự khai, tự tính, tự nộp thuế tạo điều kiện cho doanh nghiệp chủ động trong việc thực hiện nghĩa vụ thuế, đồng thời cũng đòi hỏi sự tự giác và trung thực từ phía doanh nghiệp. Cơ quan thuế cần tăng cường kiểm tra, giám sát để đảm bảo tính minh bạch và tuân thủ của doanh nghiệp, đồng thời có biện pháp xử lý nghiêm minh đối với các hành vi vi phạm.

Allingham và Sandmo (1972) cho rằng người nộp thuế luôn cố gắng tìm mọi cách để giảm nghĩa vụ thuế phải nộp đồng nghĩa với việc tối đa hóa lợi nhuận sau thuế. Hai nhân tố ảnh hưởng đến việc này là chi phí tuân thủ thuế và lợi ích của việc trốn thuế. Người nộp thuế sẽ mạo hiểm trốn tránh tất cả hoặc một phần số thuế thực tế phải nộp và sẽ an toàn khi doanh nghiệp không bị kiểm tra, thanh tra thuế. Allingham và Sandmo (1972) nghiên cứu quyết định có tuân thủ thuế hay không của người nộp thuế dựa vào bốn nhân tố: Thu nhập thực tế, thuế suất, xác suất kiểm toán và xử phạt. Tác giả giả định người nộp thuế sẽ có lợi khi lợi ích do trốn thuế mang lại nhiều hơn chi phí thuế bỏ ra.

Trong nghiên cứu của Sapiei và cộng sự (2014) về yếu tố quyết định hành vi tuân thủ của người nộp thuế đối với báo cáo thuế thu nhập doanh nghiệp ở Malaysia, các yếu tố như tuổi đời của doanh nghiệp, trách nhiệm pháp lý về thuế và sự phức tạp của chính sách thuế luôn cho thấy khả năng xảy ra hành vi không tuân thủ thuế bao gồm báo cáo thiếu lợi nhuận, khai báo chi phí quá thực tế. Nghiên cứu của Deogratius Ng'winula Mahangila (2017) cũng chỉ ra rằng tình trạng không tuân thủ thuế tăng lên đáng kể khi chi phí tuân thủ thuế tăng lên.

Trong nghiên cứu của Nguyễn Hoàng và Đào Thị Phương Liên (2013), 60% người được hỏi thấy số thuế TNDN phải nộp là cao, 11% cho rằng quá cao, và 27% cho rằng phù hợp. Điều này cho thấy chính sách thuế cần có những điều chỉnh để phù hợp hơn với người nộp thuế. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng phạm vi nghiên cứu này đã diễn ra từ năm 2013, và chính sách thuế đã có nhiều thay đổi kể từ đó. Vì vậy, cần có những nghiên cứu cập nhật để đánh giá chính xác hơn về ảnh hưởng của chính sách thuế hiện hành.

Nghiên cứu của Bùi Nguyên Khá và Hoàng Đinh Dũng (2022) chỉ ra rằng lợi nhuận có ảnh hưởng lớn đến quyết định tuân thủ thuế của người nộp thuế. Theo đó, doanh nghiệp có lợi nhuận càng cao thì mức thuế TNDN càng thấp, cho thấy có sự tránh thuế. Điều này cho thấy các doanh nghiệp có xu hướng tìm cách giảm thiểu số thuế phải nộp khi lợi nhuận tăng lên. Tuy nhiên, cần phân biệt rõ giữa tránh thuế hợp pháp và trốn thuế bất hợp pháp. Cơ quan thuế cần có biện pháp kiểm soát để ngăn chặn các hành vi trốn thuế, đồng thời tạo điều kiện để doanh nghiệp thực hiện các hoạt động tránh thuế hợp pháp.

Tuân thủ thuế là một quá trình phức tạp, đòi hỏi sự hợp tác giữa người nộp thuế và cơ quan thuế. Người nộp thuế cần chủ động thực hiện các nghĩa vụ thuế của mình, bao gồm đăng ký thuế, kê khai, nộp báo cáo và thanh toán tiền thuế đúng, đủ và kịp thời. Cơ quan thuế cần cung cấp thông tin, hỗ trợ và hướng dẫn người nộp thuế thực hiện nghĩa vụ, đồng thời giám sát và kiểm tra để đảm bảo tính tuân thủ. Cán bộ thuế cần có thái độ tận tâm, chuyên nghiệp và công bằng trong quá trình thực thi nhiệm vụ.

Để nâng cao tuân thủ thuế TNDN, cần có các giải pháp đồng bộ từ cả phía cơ quan thuế và doanh nghiệp. Cơ quan thuế cần tiếp tục đơn giản hóa thủ tục hành chính thuế, tăng cường tuyên truyền giáo dục về pháp luật thuế, nâng cao năng lực cán bộ thuế và tăng cường kiểm tra giám sát. Doanh nghiệp cần nâng cao ý thức tuân thủ, xây dựng hệ thống kiểm soát nội bộ hiệu quả, chủ động tìm hiểu và áp dụng các quy định pháp luật thuế. Chính sách hỗ trợ doanh nghiệp cần được xem xét và điều chỉnh để khuyến khích doanh nghiệp thực hiện nghĩa vụ thuế một cách tự giác.

Ngoài các yếu tố kinh tế và tài chính, các yếu tố phi tài chính như đạo đức kinh doanh và trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp (CSR) ngày càng được quan tâm trong các nghiên cứu về tuân thủ thuế. Các doanh nghiệp có đạo đức kinh doanh tốt và thực hiện CSR một cách nghiêm túc thường có xu hướng tuân thủ thuế cao hơn. Điều này cho thấy rằng ý thức về trách nhiệm với cộng đồng và xã hội có thể thúc đẩy doanh nghiệp thực hiện nghĩa vụ thuế một cách tự giác.

Công nghệ thông tin đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả quản lý thuế và tuân thủ thuế. Việc ứng dụng các phần mềm kế toán, khai thuế điện tử và các công cụ phân tích dữ liệu giúp doanh nghiệp thực hiện các thủ tục thuế một cách nhanh chóng, chính xác và minh bạch. Cơ quan thuế cũng có thể sử dụng công nghệ thông tin để tăng cường kiểm tra, giám sát và phát hiện các hành vi vi phạm. Nghiên cứu về tác động của công nghệ thông tin đến tuân thủ thuế là một hướng đi đầy tiềm năng trong tương lai.