Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh thế kỷ XXI với sự phát triển mạnh mẽ của khoa học kỹ thuật và công nghệ thông tin, việc đổi mới phương pháp giáo dục trở thành yêu cầu cấp thiết nhằm nâng cao chất lượng đào tạo. Môn Ngữ văn, đặc biệt là dạy học thơ, đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển tư duy sáng tạo và nhân cách học sinh. Tuy nhiên, thực trạng dạy học văn ở trường trung học phổ thông hiện nay còn nhiều hạn chế, đặc biệt là việc học sinh thiếu hứng thú và khả năng cảm thụ tác phẩm thơ chưa sâu sắc. Theo khảo sát của Viện Khoa học Giáo dục năm 2007, có tới 47,6% học sinh không hứng thú với môn Ngữ văn, chỉ 13,8% cảm thấy yêu thích môn học này.

Luận văn tập trung nghiên cứu việc sử dụng biện pháp so sánh trong dạy học thơ Xuân Diệu, đặc biệt là bài thơ “Vội vàng” trong chương trình Ngữ văn lớp 11 cơ bản tại các trường trung học phổ thông tỉnh Bắc Giang. Mục tiêu nghiên cứu nhằm nâng cao khả năng cảm nhận thơ Xuân Diệu của học sinh thông qua việc áp dụng biện pháp so sánh, từ đó góp phần đổi mới phương pháp dạy học văn, tăng cường sự hứng thú và hiệu quả tiếp nhận bài học. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào biện pháp so sánh trong dạy học thơ Xuân Diệu ở lớp 11 cơ bản, với thời gian khảo sát và thực nghiệm trong năm học 2010-2011 tại các trường THPT trên địa bàn tỉnh Bắc Giang.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc phát triển phương pháp dạy học tích cực, giúp học sinh không chỉ nắm vững kiến thức mà còn phát triển tư duy phân tích, so sánh, từ đó nâng cao chất lượng giáo dục Ngữ văn trong nhà trường phổ thông.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về biện pháp dạy học so sánh và phương pháp dạy học tích cực trong lĩnh vực Ngữ văn. Biện pháp so sánh được hiểu là thao tác tư duy logic nhằm tìm ra điểm giống và khác nhau giữa các đối tượng dựa trên tiêu chí nhất định, giúp làm nổi bật đặc điểm và giá trị của từng đối tượng. Các khái niệm chính bao gồm:

  • Biện pháp so sánh trong dạy học văn: So sánh tác phẩm với tác phẩm, giai đoạn với giai đoạn về nội dung, nghệ thuật để làm rõ đặc điểm riêng biệt.
  • So sánh lịch đại và đồng đại: So sánh các tác phẩm cùng chủ đề trong các thời kỳ khác nhau hoặc cùng thời kỳ để làm rõ sự phát triển và đặc sắc của tác phẩm.
  • Nguyên tắc so sánh trong dạy học: So sánh phải dựa trên cơ sở kiến thức sâu sắc, phù hợp với năng lực học sinh, không tách rời chủ đề và tính chỉnh thể của tác phẩm.
  • Tác dụng của biện pháp so sánh: Góp phần làm tăng tính sinh động, thuyết phục, giúp học sinh phát triển tư duy phản biện và cảm thụ sâu sắc hơn.

Ngoài ra, luận văn còn vận dụng các lý thuyết về phong cách nghệ thuật của Xuân Diệu, đặc điểm thơ lãng mạn và phương pháp dạy học tích cực nhằm thiết kế và thực nghiệm biện pháp so sánh trong giảng dạy.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp các phương pháp sau:

  • Phương pháp nghiên cứu lý luận: Tổng hợp, phân tích các tài liệu, sách báo liên quan đến biện pháp so sánh và thơ Xuân Diệu để xây dựng cơ sở lý luận.
  • Điều tra giáo dục: Khảo sát thực trạng dạy học thơ Xuân Diệu tại các trường THPT tỉnh Bắc Giang thông qua phiếu hỏi và phỏng vấn trực tiếp giáo viên và học sinh. Cỡ mẫu khoảng 200 học sinh và 20 giáo viên tại 3 trường THPT.
  • Quan sát sư phạm: Dự giờ các tiết dạy bài thơ “Vội vàng” để ghi nhận phương pháp và hiệu quả sử dụng biện pháp so sánh.
  • Thực nghiệm sư phạm: Thiết kế và triển khai phương án dạy học sử dụng biện pháp so sánh trong bài thơ “Vội vàng” tại lớp 11 cơ bản, so sánh kết quả với lớp đối chứng không sử dụng biện pháp này. Thời gian thực nghiệm kéo dài 1 học kỳ.
  • Phương pháp thống kê toán học: Xử lý số liệu khảo sát và thực nghiệm bằng các công cụ thống kê để đánh giá hiệu quả biện pháp.
  • Phương pháp so sánh, đối chiếu: So sánh kết quả học tập, thái độ học tập giữa nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng.
  • Phân tích hệ thống: Đặt tác phẩm và biện pháp dạy học vào hệ thống giáo dục để đánh giá tính khả thi và hiệu quả.

Việc lựa chọn phương pháp kết hợp nhằm đảm bảo tính khách quan, toàn diện và khoa học trong nghiên cứu, đồng thời phù hợp với đặc thù môn Ngữ văn và đối tượng học sinh THPT.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng sử dụng biện pháp so sánh trong dạy học thơ Xuân Diệu còn hạn chế: Qua khảo sát 20 giáo án dạy bài “Vội vàng” tại 3 trường THPT, chỉ có khoảng 25% giáo án sử dụng biện pháp so sánh một cách chủ động và hiệu quả, phần lớn giáo án còn mang tính truyền thống, chủ yếu giảng giải nội dung và nghệ thuật riêng lẻ. Tỷ lệ giáo viên không sử dụng biện pháp so sánh chiếm tới 60%.

  2. Học sinh có khả năng cảm thụ thơ Xuân Diệu được nâng cao rõ rệt khi sử dụng biện pháp so sánh: Kết quả thực nghiệm sư phạm cho thấy nhóm học sinh được dạy theo phương pháp có sử dụng biện pháp so sánh đạt điểm trung bình bài viết cảm nhận bài thơ “Vội vàng” cao hơn nhóm đối chứng khoảng 18%. Tỷ lệ học sinh đạt mức khá, giỏi tăng từ 35% lên 53%.

  3. Biện pháp so sánh giúp học sinh phát triển tư duy phản biện và sáng tạo: Qua quan sát và phỏng vấn, 80% học sinh nhóm thực nghiệm thể hiện sự chủ động trong thảo luận, so sánh các tác phẩm cùng chủ đề như thơ Nguyễn Bính, Hàn Mạc Tử, từ đó có những nhận xét sâu sắc và đa chiều hơn về phong cách và nội dung thơ Xuân Diệu.

  4. Giáo viên gặp khó khăn trong việc vận dụng biện pháp so sánh do thiếu tài liệu hướng dẫn và thời gian chuẩn bị: 70% giáo viên tham gia khảo sát cho biết chưa được đào tạo bài bản về phương pháp dạy học so sánh, đồng thời áp lực chương trình và thời gian giảng dạy hạn chế khả năng sáng tạo trong thiết kế bài giảng.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu khẳng định biện pháp so sánh là công cụ hiệu quả trong dạy học thơ Xuân Diệu, giúp học sinh không chỉ nắm vững kiến thức mà còn phát triển năng lực tư duy phản biện và cảm thụ nghệ thuật. Việc so sánh lịch đại và đồng đại giúp học sinh hiểu rõ sự phát triển của phong cách thơ lãng mạn, đồng thời nhận thức sâu sắc hơn về giá trị độc đáo của Xuân Diệu trong nền văn học hiện đại Việt Nam.

So sánh với các nghiên cứu trước đây cho thấy, việc áp dụng biện pháp so sánh trong dạy học văn học đã được khẳng định là phương pháp tích cực, nhưng chưa được phổ biến rộng rãi trong thực tế giảng dạy phổ thông. Nghiên cứu này bổ sung bằng chứng thực nghiệm cụ thể, đồng thời chỉ ra những khó khăn thực tiễn cần khắc phục.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh điểm trung bình bài viết cảm nhận thơ giữa nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng, bảng thống kê tỷ lệ giáo viên sử dụng biện pháp so sánh trong giáo án, cũng như biểu đồ thể hiện mức độ hứng thú và chủ động của học sinh trong giờ học.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về phương pháp dạy học so sánh: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về biện pháp so sánh trong dạy học văn học, đặc biệt là thơ Xuân Diệu, nhằm nâng cao năng lực sư phạm và kỹ năng thiết kế bài giảng. Thời gian thực hiện trong vòng 6 tháng, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm chủ trì.

  2. Xây dựng và phổ biến tài liệu hướng dẫn sử dụng biện pháp so sánh trong dạy học thơ: Soạn thảo bộ tài liệu tham khảo, giáo án mẫu, bài tập thực hành về biện pháp so sánh, giúp giáo viên dễ dàng áp dụng và sáng tạo trong giảng dạy. Hoàn thành trong 1 năm, do các chuyên gia Ngữ văn và nhà nghiên cứu văn học đảm nhiệm.

  3. Khuyến khích giáo viên tích hợp biện pháp so sánh trong các tiết dạy thơ Xuân Diệu và các tác phẩm khác: Đưa biện pháp so sánh thành một phần bắt buộc trong kế hoạch giảng dạy Ngữ văn lớp 11, nhằm nâng cao hiệu quả tiếp nhận và phát triển tư duy học sinh. Thực hiện ngay từ năm học tiếp theo.

  4. Tăng cường sử dụng các phương tiện hỗ trợ giảng dạy đa phương tiện: Áp dụng công nghệ thông tin, video, hình ảnh minh họa để hỗ trợ biện pháp so sánh, giúp học sinh dễ dàng hình dung và cảm nhận sâu sắc hơn về tác phẩm. Chủ thể thực hiện là giáo viên và nhà trường, triển khai trong 1-2 năm tới.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn trung học phổ thông: Nghiên cứu giúp nâng cao kỹ năng thiết kế bài giảng, áp dụng biện pháp so sánh để tăng hiệu quả dạy học thơ Xuân Diệu và các tác phẩm văn học khác.

  2. Sinh viên sư phạm chuyên ngành Ngữ văn: Tài liệu tham khảo quý giá cho việc học tập và nghiên cứu phương pháp dạy học tích cực, đặc biệt trong lĩnh vực dạy học văn học hiện đại.

  3. Nhà quản lý giáo dục và chuyên viên đào tạo giáo viên: Cơ sở để xây dựng chương trình bồi dưỡng, đổi mới phương pháp giảng dạy Ngữ văn trong các trường phổ thông.

  4. Các nhà nghiên cứu văn học và giáo dục: Tham khảo để phát triển các nghiên cứu tiếp theo về phương pháp dạy học văn học, đặc biệt là biện pháp so sánh trong giảng dạy thơ lãng mạn Việt Nam.

Câu hỏi thường gặp

  1. Biện pháp so sánh trong dạy học thơ Xuân Diệu là gì?
    Biện pháp so sánh là thao tác tư duy giúp học sinh nhận diện điểm giống và khác giữa các tác phẩm hoặc các yếu tố trong tác phẩm, từ đó hiểu sâu sắc hơn về nội dung và nghệ thuật. Ví dụ, so sánh bài thơ “Vội vàng” với thơ Nguyễn Bính giúp làm nổi bật phong cách lãng mạn đặc trưng của Xuân Diệu.

  2. Tại sao cần sử dụng biện pháp so sánh trong dạy học thơ?
    So sánh giúp học sinh phát triển tư duy phản biện, tăng khả năng cảm thụ và sáng tạo, đồng thời làm cho bài học sinh động, hấp dẫn hơn. Nghiên cứu cho thấy học sinh được dạy bằng biện pháp so sánh có điểm số và thái độ học tập tích cực hơn.

  3. Làm thế nào để giáo viên áp dụng biện pháp so sánh hiệu quả?
    Giáo viên cần nắm vững kiến thức về tác phẩm, chuẩn bị kỹ tài liệu so sánh phù hợp, kết hợp so sánh lịch đại và đồng đại, đồng thời tạo điều kiện cho học sinh thảo luận, trao đổi ý kiến. Việc này đòi hỏi thời gian chuẩn bị và kỹ năng sư phạm tốt.

  4. Biện pháp so sánh có thể áp dụng cho những tác phẩm nào?
    Biện pháp so sánh có thể áp dụng rộng rãi trong dạy học văn học, đặc biệt hiệu quả với các tác phẩm có cùng chủ đề, cùng thể loại hoặc cùng tác giả qua các giai đoạn khác nhau. Ví dụ, so sánh thơ Xuân Diệu với thơ Hàn Mạc Tử hoặc thơ Nguyễn Bính.

  5. Khó khăn thường gặp khi sử dụng biện pháp so sánh là gì?
    Khó khăn gồm thiếu tài liệu hướng dẫn, thời gian chuẩn bị bài giảng hạn chế, giáo viên chưa được đào tạo bài bản về phương pháp này, và học sinh chưa quen với cách học tích cực, chủ động. Cần có sự hỗ trợ từ nhà trường và các cơ quan quản lý giáo dục để khắc phục.

Kết luận

  • Biện pháp so sánh là công cụ hiệu quả giúp nâng cao khả năng cảm thụ thơ Xuân Diệu của học sinh trung học phổ thông.
  • Việc áp dụng biện pháp so sánh trong dạy học bài thơ “Vội vàng” đã cải thiện điểm số và thái độ học tập của học sinh rõ rệt.
  • Giáo viên cần được đào tạo và hỗ trợ để vận dụng biện pháp so sánh một cách sáng tạo và phù hợp với đặc điểm học sinh.
  • Nghiên cứu góp phần đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, hướng tới phát triển tư duy phản biện và sáng tạo cho học sinh.
  • Đề xuất triển khai đào tạo, xây dựng tài liệu hướng dẫn và áp dụng biện pháp so sánh rộng rãi trong chương trình Ngữ văn phổ thông trong thời gian tới.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý giáo dục và nhà trường cần phối hợp tổ chức các khóa bồi dưỡng, xây dựng tài liệu và khuyến khích giáo viên áp dụng biện pháp so sánh trong giảng dạy để nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn.