Bảo Vệ Quyền Của Người Khuyết Tật Tại Việt Nam: Thực Trạng Và Giải Pháp

Nhiều tổ chức, quốc gia đã xây dựng định nghĩa khác nhau về khuyết tật, liên quan đến lịch sử, nhận thức, yếu tố văn hóa. Có bốn mô hình chính: từ thiện, y tế, xã hội và dựa vào quyền. Mô hình từ thiện coi người khuyết tật là nạn nhân. Mô hình y tế coi họ là bệnh nhân cần chữa trị. Mô hình xã hội nhấn mạnh môi trường ảnh hưởng đến người khuyết tật. Mô hình dựa vào quyền coi quyền con người là của tất cả mọi người. Tác giả nhận thấy mô hình dựa vào quyền là mô hình mang lại cái nhìn khái quát nhất về người khuyết tật, việc lựa chọn mô hình này trong quá trình nghiên cứu, hoàn thiện pháp luật người khuyết tật là rất cần thiết.

Cuốn “Phân loại Quốc tế về Khiếm khuyết, khuyết tật và Tàn tật (ICIDH)”, xuất bản năm 1980 bởi WHO, phân biệt giữa khiếm khuyết, khuyết tật và tàn tật. “Khuyết tật” là giới hạn chức năng do khiếm khuyết. “Tàn tật” là tình thế bất lợi do khiếm khuyết hoặc khuyết tật hạn chế vai trò bình thường. Tài liệu này đặt nền tảng cho sự hiểu biết tốt hơn về khuyết tật. Trong tài liệu thứ hai của WHO, năm 2001, ngay ở tiêu đề của tài liệu, người ta có thể thấy một bước tiến rõ ràng trong sự hiểu biết về khái niệm khuyết tật. Cuốn “Phân loại Quốc tế về Chức năng, khuyết tật và Sức khỏe” (ICF): không còn đề cập đến vấn đề về chức năng hoặc vấn đề cấu trúc, tình trạng được coi là “khỏe mạnh” nếu không có vấn đề này. ICF đưa ra một cách nhìn mới về khái niệm về “sức khỏe” và “khuyết tật” có liên kết chặt chẽ với nhau.

Theo Điều 1 Công ước về quyền của người khuyết tật (Đại hội đồng Liên hợp quốc thông qua ngày 13/3/2007) đã đưa ra khái niệm người khuyết tật như sau: Người khuyết tật bao gồm những người có khiếm khuyết lâu dài về thể chất, tâm thần, trí tuệ hoặc giác quan mà khi tương tác với những rào cản khác nhau có thể phương hại đến sự tham gia hữu hiệu và trọn vẹn của họ vào xã hội trên cơ sở bình đẳng với những người khác. Khác với quan niệm của Công ước về Quyền của người khuyết tật, khi đưa ra khái niệm về người khuyết tật, Chính phủ Việt Nam chú trọng đến các điều kiện y tế trong định nghĩa và cách tiếp cận với người khuyết tật, theo đó: Điều 2 Luật người khuyết tật 2010 quy định: “Người khuyết tật là người bị khiếm khuyết một hoặc nhiều bộ phận cơ thể hoặc bị suy giảm chức năng được biểu hiện dưới dạng tật khiến cho lao động, sinh hoạt, học tập gặp khó khăn”.

Một trong những nguyên nhân dẫn đến tình trạng người khuyết tật sống nghèo khổ, bị kỳ thị, xem thường, thậm chí bị hành hạ là do họ gặp rất nhiều khó khăn trong việc tiếp cận việc làm và không có nguồn thu nhập cần thiết để trang trải cho cuộc sống tối thiểu hàng ngày của bản thân. Mặc dù Luật người khuyết tật 2010 đã quy định khuyến khích các doanh nghiệp nhận người khuyết tật vào làm việc, tạo cơ hội việc làm cho người khuyết tật, nhưng số lượng doanh nghiệp thực hiện vẫn còn hạn chế.

Việc hòa nhập vào cộng đồng, xã hội của người khuyết tật cũng không dễ dàng do một bộ phận người vẫn có tâm lý e ngại khi tiếp xúc với người khuyết tật thậm chí có thái độ xa lánh, phân biệt đối xử đối với người khuyết tật. Vấn đề không phân biệt đối xử đối với người khuyết tật chủ yếu được xem xét dưới giác độ chính sách pháp luật và quản lý nhà nước, quản lý xã hội hoặc dưới giác độ quyền con người nói chung, chưa thực sự được xem xét thấu đáo vấn đề dưới giác độ quyền của người khuyết tật, quyền này phải được nhà nước và xã hội bảo vệ.

Người khuyết tật cần được tạo điều kiện để học tập, tiếp thu kiến thức và phát triển bản thân. Cần có các chính sách hỗ trợ đặc biệt để đảm bảo người khuyết tật có thể tiếp cận giáo dục một cách bình đẳng.

Cộng đồng và xã hội cần giúp đỡ người khuyết tật phục hồi chức năng và phát huy những khả năng của bản thân. Đào tạo nghề nghiệp và kỹ năng sống độc lập là rất quan trọng để người khuyết tật có thể tự tin hòa nhập cộng đồng.

Nhà nước cần tiếp tục xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật liên quan đến người khuyết tật, đảm bảo các quy định rõ ràng, cụ thể và phù hợp với thực tiễn. Cần có cơ chế giám sát và đánh giá hiệu quả thi hành pháp luật.

Nhà nước cần đảm bảo người khuyết tật có thể tiếp cận các công trình công cộng, giao thông vận tải và các dịch vụ công một cách dễ dàng và thuận tiện. Cần có các tiêu chuẩn và quy định cụ thể về thiết kế và xây dựng các công trình phù hợp với nhu cầu của người khuyết tật.

Cần tăng cường công tác tuyên truyền, giáo dục để nâng cao nhận thức của cộng đồng về người khuyết tật và quyền bình đẳng của họ. Cần xóa bỏ định kiến và kỳ thị đối với người khuyết tật.

Cần xây dựng một môi trường xã hội thân thiện, hòa nhập và tôn trọng người khuyết tật. Cần tạo điều kiện để người khuyết tật tham gia vào các hoạt động văn hóa, thể thao và giải trí.

Các công trình nghiên cứu trước đây đã tiếp cận nhiều khía cạnh khác nhau về bảo vệ quyền của người khuyết tật, nhưng chưa làm rõ quyền được bảo vệ khỏi sự phân biệt đối xử. Hầu hết các nghiên cứu tiếp cận từ góc độ pháp lý tổng thể, chưa có công trình nào nghiên cứu vấn đề này dưới giác độ người khuyết tật là chủ thể quyền.

Cần có các giải pháp cụ thể để hoàn thiện Luật người khuyết tật, đảm bảo quyền được bảo vệ khỏi sự phân biệt đối xử của người khuyết tật được thực thi một cách hiệu quả. Cần tăng cường vai trò của nhà nước và xã hội trong việc bảo vệ quyền của người khuyết tật.