Bảo Vệ Quyền Của Người Chưa Thành Niên Trong Tư Pháp Hình Sự Việt Nam

Để làm sáng tỏ khái niệm người chưa thành niên trong Tư pháp hình sự, cần xem xét khái niệm này trong Tư pháp hình sự quốc tế. Trẻ em - người chưa thành niên và việc bảo vệ quyền của họ là một vấn đề được cả thế giới quan tâm. Trong những năm gần đây, tình trạng NCTN phạm tội gia tăng cả về số lượng lẫn mức độ vi phạm, trong khi tư pháp hình sự chưa có những cơ chế đầy đủ để bảo vệ quyền cho họ. Bên cạnh đó, quyền của NCTN là người bị hại và người làm chứng cũng chưa được đảm bảo thỏa đáng. Bảo vệ quyền của NCTN, đảm bảo cho họ phát triển toàn diện, hài hòa cả về thể chất và tinh thần là mối quan tâm chung của toàn xã hội.

Điều 1 Công ước quốc tế về quyền trẻ em ghi nhận: “Trong phạm vi của công ước này, Trẻ em có nghĩa là người dưới 18 tuổi, trừ trường hợp luật pháp áp dụng với trẻ em đó quy định tuổi thành niên sớm hơn”. Theo cách hiểu thông thường, từ “Trẻ em” có nghĩa là người chưa thành niên. Theo điều này Công ước đã ghi nhận, khái niệm người chưa thành niên được hiểu là mọi trẻ em dưới 18 tuổi, trừ trường hợp pháp luật quốc gia có quy định khác. Trong quy tắc tiêu chuẩn tối thiểu phổ biến của Liên Hợp Quốc về Tư pháp người chưa thành niên (Quy tắc Bắc Kinh) không nói rõ người chưa thành niên là người dưới 18 tuổi mà chỉ đưa ra khái niệm chung chung là “trẻ em” hoặc “người ít tuổi”.

Những năm gần đây ở nước ta, số lượng người chưa thành niên phạm tội đang có chiều hướng gia tăng cả về số lượng lẫn mức độ nghiêm trọng, tính chất liều lĩnh của hành vi phạm tội. Điều này đặt ra những thách thức lớn đối với hệ thống tư pháp hình sự trong việc bảo vệ quyền lợi của NCTN, đồng thời đảm bảo trật tự an toàn xã hội. Cần có những nghiên cứu sâu sắc hơn về nguyên nhân, điều kiện dẫn đến tình trạng này để có những giải pháp phòng ngừa hiệu quả.

Thực tiễn áp dụng các quy định của tư pháp hình sự Việt Nam bảo vệ quyền của người chưa thành niên trong thời gian qua đã bộc lộ những hạn chế cần có những điều chỉnh, sửa đổi cho phù hợp. Bên cạnh đó đội ngũ cán bộ tư pháp, bổ trợ tư pháp còn thiếu, trình độ nghiệp vụ và sự hiểu biết về khoa học giáo dục đối với người chưa thành niên còn yếu cũng đã cộng thêm những khó khăn nhất định trong quá trình thực thi tính ưu việt của các quy phạm tư pháp hình sự bảo vệ quyền của người chưa thành niên.

Cơ quan điều tra phải đảm bảo quyền được thông báo về quyền và nghĩa vụ, quyền được bào chữa, quyền được giữ im lặng của người chưa thành niên. Quá trình điều tra phải có sự tham gia của người đại diện hợp pháp của NCTN, giáo viên hoặc người có kinh nghiệm, hiểu biết về tâm lý trẻ em. Việc lấy lời khai phải được thực hiện tại địa điểm phù hợp, tránh gây áp lực, căng thẳng cho NCTN.

Việc xét xử người chưa thành niên phải được thực hiện kín, trừ trường hợp cần thiết để giáo dục, răn đe. Thành phần Hội đồng xét xử phải có thẩm phán chuyên trách về người chưa thành niên. Bản án phải xem xét đến các yếu tố về hoàn cảnh gia đình, môi trường sống, trình độ học vấn, khả năng nhận thức của NCTN để đưa ra hình phạt phù hợp, mang tính giáo dục, cải tạo.

Pháp luật ưu tiên áp dụng các biện pháp xử lý thay thế hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội, như khiển trách, hòa giải tại cộng đồng, giáo dục tại xã, phường, thị trấn, đưa vào trường giáo dưỡng. Các biện pháp này nhằm giúp NCTN nhận thức được sai phạm, sửa chữa lỗi lầm, tái hòa nhập cộng đồng, tránh bị ảnh hưởng tiêu cực từ môi trường trại giam.

Cần rà soát, sửa đổi, bổ sung các quy định của Bộ luật tố tụng hình sự liên quan đến người chưa thành niên, đảm bảo tính minh bạch, rõ ràng, dễ hiểu, dễ áp dụng. Cần quy định cụ thể hơn về quyền của NCTN trong quá trình tố tụng, trách nhiệm của các cơ quan tiến hành tố tụng, và các biện pháp bảo đảm thực hiện quyền của NCTN.

Cần tăng cường đào tạo, bồi dưỡng cho đội ngũ cán bộ tư pháp (thẩm phán, kiểm sát viên, điều tra viên, luật sư...) về kiến thức pháp luật, kỹ năng nghiệp vụ, và đặc biệt là kiến thức về tâm lý học trẻ em, giáo dục học. Cán bộ tư pháp cần có sự am hiểu sâu sắc về đặc điểm tâm sinh lý của người chưa thành niên, có thái độ tôn trọng, lắng nghe, thấu hiểu, và có phương pháp tiếp cận phù hợp với từng đối tượng.

Cần tăng cường sự phối hợp chặt chẽ giữa gia đình, nhà trường, các tổ chức xã hội, và các cơ quan chức năng trong việc giáo dục, quản lý, giúp đỡ người chưa thành niên. Cần xây dựng môi trường sống lành mạnh, an toàn, thân thiện, tạo điều kiện cho NCTN phát triển toàn diện về thể chất và tinh thần. Cần có sự can thiệp kịp thời, hiệu quả khi NCTN có dấu hiệu vi phạm pháp luật hoặc gặp khó khăn trong cuộc sống.

Cần xây dựng mô hình tòa án thân thiện với trẻ em, với cơ sở vật chất, trang thiết bị phù hợp, đội ngũ cán bộ chuyên trách, và quy trình tố tụng đặc biệt. Tòa án cần tạo ra một không gian an toàn, thoải mái, giúp NCTN cảm thấy được lắng nghe, tôn trọng, và không bị áp lực, sợ hãi.

Cần phát triển các dịch vụ hỗ trợ pháp lý miễn phí hoặc chi phí thấp cho người chưa thành niên, đặc biệt là những NCTN thuộc diện nghèo, khó khăn, hoặc bị xâm hại. Các dịch vụ này bao gồm tư vấn pháp luật, bào chữa, đại diện, và hỗ trợ tâm lý.

Cần tăng cường giáo dục pháp luật cho người chưa thành niên, giúp họ hiểu rõ về quyền và nghĩa vụ của mình, biết cách tự bảo vệ mình, và tránh xa các hành vi vi phạm pháp luật. Hình thức giáo dục cần đa dạng, sinh động, phù hợp với lứa tuổi và trình độ của NCTN.

Việt Nam cần tích cực tham gia các điều ước quốc tế về quyền trẻ em, đặc biệt là Công ước về quyền trẻ em, và thực hiện đầy đủ các nghĩa vụ mà Việt Nam đã cam kết. Việc tham gia các điều ước quốc tế giúp Việt Nam tiếp cận với các chuẩn mực quốc tế, và tạo cơ sở pháp lý cho việc hợp tác quốc tế.

Việt Nam cần tăng cường trao đổi kinh nghiệm với các nước có hệ thống tư pháp vị thành niên phát triển, học hỏi các mô hình tốt, và áp dụng vào điều kiện cụ thể của Việt Nam. Việc trao đổi kinh nghiệm giúp Việt Nam nâng cao năng lực của đội ngũ cán bộ tư pháp, và hoàn thiện hệ thống pháp luật.

Việt Nam cần tăng cường hợp tác với các tổ chức quốc tế về bảo vệ trẻ em, như UNICEF, Save the Children, Plan International, để nhận được sự hỗ trợ về tài chính, kỹ thuật, và nâng cao năng lực cho các cơ quan, tổ chức trong nước.