I. Tổng quan luận văn vận dụng phương pháp điều tra môn Đạo đức
Luận văn của sinh viên Trần Thị Thảo, Đại học Quảng Nam, đi sâu phân tích việc vận dụng phương pháp điều tra trong dạy học môn Đạo đức lớp 3. Công trình này xuất phát từ tầm quan trọng của việc giáo dục nhân cách, như lời dạy của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Có tài mà không có đức là người vô dụng”. Môn Đạo đức ở bậc tiểu học giữ vai trò nền tảng, hình thành những chuẩn mực hành vi đầu tiên cho học sinh. Nghiên cứu nhấn mạnh rằng phương pháp điều tra là một trong những phương pháp dạy học tích cực, giúp kết nối lý thuyết với thực tiễn. Nó không chỉ trang bị kiến thức mà còn phát triển năng lực học sinh một cách toàn diện. Đề tài tập trung xây dựng một quy trình áp dụng cụ thể, khả thi cho giáo viên, nhằm nâng cao hiệu quả dạy học và biến giờ Đạo đức trở nên sinh động, ý nghĩa hơn. Luận văn đóng góp cơ sở lý luận và thực tiễn, làm rõ quy trình và thiết kế các giáo án Đạo đức lớp 3 mẫu. Đây là một sáng kiến kinh nghiệm môn đạo đức giá trị, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục hiện nay, đặc biệt là trong việc dạy học theo định hướng phát triển năng lực.
1.1. Lý do chọn đề tài và mục đích nghiên cứu của Trần Thị Thảo
Tác giả Trần Thị Thảo chọn đề tài xuất phát từ hai lý do chính. Thứ nhất, vai trò cốt lõi của giáo dục đạo đức tiểu học trong việc hình thành nhân cách con người toàn diện. Thứ hai, thực tế cho thấy phương pháp điều tra, dù có nhiều ưu điểm, vẫn chưa được vận dụng phổ biến và hiệu quả trong các trường tiểu học. Nhiều giáo viên còn lúng túng trong cách tổ chức hoặc e ngại về năng lực của học sinh. Mục đích nghiên cứu của luận văn là "xây dựng quy trình vận dụng phương pháp điều tra trong dạy học môn Đạo đức lớp 3 nhằm góp phần nâng cao hiệu quả dạy học môn Đạo đức trong nhà trường". Đề tài không chỉ dừng lại ở lý thuyết mà còn tiến hành thực nghiệm sư phạm để kiểm chứng tính khả thi và hiệu quả của quy trình được đề xuất.
1.2. Ý nghĩa của phương pháp điều tra trong giáo dục giá trị sống
Theo luận văn, phương pháp điều tra mang lại bốn ý nghĩa to lớn. Một là, nó phát huy tối đa tính tích cực, chủ động và sáng tạo của học sinh. Học sinh trở thành chủ thể của quá trình học tập, tự tìm tòi, khám phá tri thức từ thực tế. Hai là, phương pháp này tạo ra cầu nối vững chắc giữa nhà trường và xã hội, giúp học sinh áp dụng kiến thức vào cuộc sống và tổ chức hoạt động trải nghiệm thực tế. Ba là, nó góp phần hình thành ý thức và trách nhiệm công dân, giúp các em hiểu sâu sắc hơn về các vấn đề xã hội như môi trường, hòa bình. Bốn là, phương pháp điều tra tận dụng hiệu quả vốn sống, kinh nghiệm của học sinh, giúp các em khái quát hóa kiến thức một cách tự nhiên. Đây là một kỹ thuật dạy học môn đạo đức quan trọng để giáo dục giá trị sống.
II. Thách thức dạy học Đạo đức lớp 3 và thực trạng hiện nay
Việc dạy và học môn Đạo đức lớp 3 đang đối mặt với nhiều thách thức. Các phương pháp truyền thống đôi khi khiến bài học trở nên khô khan, thiếu tính tương tác và không gắn liền với thực tế cuộc sống của học sinh. Điều này làm giảm hứng thú và khả năng vận dụng kiến thức đạo đức vào hành vi hàng ngày. Để làm rõ những thách thức này, luận văn của Trần Thị Thảo đã tiến hành một cuộc khảo sát thực trạng tại hai trường tiểu học ở TP. Tam Kỳ, Quảng Nam. Kết quả cho thấy một bức tranh rõ nét về nhận thức và mức độ sử dụng phương pháp điều tra trong dạy học môn đạo đức. Dù đa số giáo viên nhận thức được tầm quan trọng của môn học, việc áp dụng các phương pháp dạy học tích cực như điều tra còn rất hạn chế. Các rào cản chính bao gồm sự lo ngại về thời gian, sự phức tạp trong khâu tổ chức và sự thiếu tin tưởng vào khả năng tự học của học sinh lớp 3. Đây là những nút thắt cần được tháo gỡ để nâng cao hiệu quả dạy học.
2.1. Hạn chế của các phương pháp dạy học đạo đức truyền thống
Các phương pháp dạy học truyền thống như thuyết trình, đàm thoại vẫn chiếm ưu thế. Tuy nhiên, chúng có thể dẫn đến việc học sinh tiếp thu kiến thức một cách thụ động. Bài học đạo đức có nguy cơ trở thành những lời giáo huấn sáo rỗng nếu không được trải nghiệm và kiểm chứng qua thực tế. Học sinh khó hình thành kỹ năng nhận xét, đánh giá và lựa chọn hành vi phù hợp. Việc thiếu các hoạt động mang tính dạy học giải quyết vấn đề khiến các em lúng túng khi đối mặt với các tình huống phức tạp trong đời sống. Theo SGV Đạo đức lớp 3 được trích dẫn, các phương pháp được đề cập chủ yếu là động não, đóng vai, trò chơi, thảo luận nhóm, nhưng phương pháp điều tra lại không được nhắc đến. Đây là một khoảng trống lớn, lý giải tại sao giáo viên ít sử dụng kỹ thuật dạy học môn đạo đức này.
2.2. Kết quả khảo sát thực trạng vận dụng phương pháp điều tra
Khảo sát trên 10 giáo viên cho thấy những con số đáng suy ngẫm. Có đến 80% giáo viên (Bảng 6) "ít khi" sử dụng phương pháp điều tra. Đáng chú ý, giáo viên có xu hướng cho rằng phương pháp này chỉ phù hợp với lớp 4 và lớp 5, không có ai lựa chọn áp dụng cho lớp 3 (Bảng 7). Về hình thức, 60% chọn điều tra bằng trắc nghiệm (Bảng 3), một hình thức dễ thực hiện nhưng lại hạn chế khả năng quan sát và suy luận của học sinh. Một số giáo viên ngại sử dụng vì sợ "làm HS căng thẳng" hoặc "ảnh hưởng đến thời gian học tập". Những dữ liệu này cho thấy thực trạng việc vận dụng phương pháp điều tra trong dạy học môn đạo đức còn nhiều rào cản về mặt nhận thức và kỹ năng tổ chức của giáo viên, đòi hỏi cần có một quy trình hướng dẫn rõ ràng và cụ thể.
III. Hướng dẫn quy trình 4 bước vận dụng phương pháp điều tra
Để giải quyết những khó khăn thực tiễn, luận văn đã hệ thống hóa và đề xuất một quy trình chi tiết, dễ áp dụng cho việc vận dụng phương pháp điều tra trong dạy học môn Đạo đức lớp 3. Quy trình này không chỉ dựa trên cơ sở lý luận của PGS.TS Nguyễn Hữu Hợp mà còn được tác giả tinh chỉnh để phù hợp hơn với đối tượng học sinh tiểu học. Trọng tâm của quy trình là biến học sinh từ người tiếp nhận kiến thức thành người chủ động tìm tòi, khám phá. Bằng cách tuân thủ các bước một cách khoa học, giáo viên có thể tổ chức hoạt động trải nghiệm một cách hiệu quả, đảm bảo học sinh nắm vững nhiệm vụ và đạt được mục tiêu bài học. Quy trình này là công cụ hữu ích, một sáng kiến kinh nghiệm môn đạo đức giúp giáo viên tự tin hơn khi triển khai các phương pháp dạy học tích cực, góp phần phát triển năng lực học sinh một cách bền vững. Việc chuẩn bị kỹ lưỡng và giao nhiệm vụ rõ ràng là hai yếu tố then chốt quyết định sự thành công của phương pháp.
3.1. Các bước chuẩn bị và thiết kế phiếu điều tra chi tiết
Bước chuẩn bị là nền tảng quan trọng nhất. Giáo viên cần xác định rõ nội dung điều tra dựa trên mục tiêu bài học và điều kiện thực tế của địa phương. Sau đó, giáo viên cần thiết kế phiếu điều tra. Theo luận văn, "Phiếu điều tra cần được thiết kế thích hợp để giúp HS ghi lại kết quả cho thuận lợi". Phiếu nên sử dụng câu hỏi ngắn gọn, biểu bảng đơn giản để học sinh lớp 3 dễ dàng thực hiện. Ví dụ, trong bài "Tiết kiệm và bảo vệ nguồn nước", phiếu điều tra có thể thiết kế dưới dạng câu hỏi trắc nghiệm về tình trạng nguồn nước (sạch/ô nhiễm) và cách sử dụng (tiết kiệm/lãng phí). Ngoài ra, giáo viên phải dự kiến thời gian, địa điểm và cách thức tiến hành để hướng dẫn học sinh cụ thể.
3.2. Quy trình 4 bước tổ chức hoạt động điều tra cho học sinh
Luận văn đề xuất một quy trình 4 bước tinh gọn và hiệu quả. Bước 1: Giao nhiệm vụ và hướng dẫn. Thường diễn ra vào cuối tiết 1, giáo viên chia nhóm, phát phiếu và giải thích rõ yêu cầu: điều tra cái gì, ở đâu, khi nào, sản phẩm cần nộp là gì. Bước 2: Học sinh thực hiện điều tra. Hoạt động này diễn ra ngoài giờ lên lớp, học sinh tự tổ chức quan sát, thu thập thông tin và ghi chép vào phiếu. Bước 3: Báo cáo kết quả. Trong tiết học tiếp theo, các nhóm trình bày kết quả điều tra. Đây là cơ hội để học sinh rèn luyện kỹ năng trình bày và phản biện. Bước 4: Tổng kết và định hướng. Giáo viên nhận xét, ghi nhận nỗ lực của các nhóm, sau đó kết luận các kiến thức cốt lõi của bài học và định hướng các hành vi đạo đức cụ thể. Quy trình này đảm bảo tính logic và hiệu quả cho hoạt động dạy học giải quyết vấn đề.
IV. Cách khai thác chương trình Đạo đức lớp 3 cho phương pháp này
Một trong những đóng góp quan trọng của luận văn là chỉ ra tính khả thi của việc vận dụng phương pháp điều tra trong dạy học môn Đạo đức lớp 3. Tác giả đã phân tích kỹ lưỡng nội dung chương trình và xác định các bài học có tiềm năng áp dụng phương pháp này. Nội dung môn Đạo đức lớp 3 xoay quanh các mối quan hệ gần gũi như gia đình, bạn bè, hàng xóm, cộng đồng và môi trường tự nhiên. Đây là điều kiện lý tưởng để học sinh có thể quan sát và tìm hiểu từ chính thực tế cuộc sống xung quanh. Việc khai thác hiệu quả nội dung chương trình giúp hoạt động điều tra trở nên thực tế và có ý nghĩa. Thay vì chỉ học lý thuyết suông, học sinh được trực tiếp tìm hiểu thực trạng, từ đó chủ động hơn trong việc tiếp thu bài học. Việc thiết kế giáo án Đạo đức lớp 3 tích hợp hoạt động điều tra đòi hỏi sự sáng tạo của giáo viên, nhưng kết quả mang lại là sự hứng thú và khả năng ghi nhớ sâu sắc của học sinh.
4.1. Phân tích các bài học Đạo đức lớp 3 có thể áp dụng điều tra
Luận văn đã liệt kê cụ thể các bài học phù hợp. Ví dụ: Bài 8 "Biết ơn thương binh, liệt sĩ" có thể giao nhiệm vụ tìm hiểu về các gia đình thương binh, liệt sĩ hoặc các công trình tưởng niệm ở địa phương. Bài 13 "Tiết kiệm và bảo vệ nguồn nước" cho phép học sinh điều tra về thực trạng nguồn nước tại nơi sinh sống. Bài 7 "Quan tâm, giúp đỡ hàng xóm, láng giềng" có thể yêu cầu điều tra về những gia đình có hoàn cảnh khó khăn cần giúp đỡ. Những nội dung này rất gần gũi, giúp việc tổ chức hoạt động trải nghiệm trở nên dễ dàng và an toàn cho học sinh lớp 3, đồng thời thúc đẩy giáo dục giá trị sống một cách tự nhiên.
4.2. Thiết kế mẫu giáo án Đạo đức lớp 3 tích hợp hoạt động điều tra
Luận văn cung cấp các mẫu giáo án Đạo đức lớp 3 chi tiết cho các bài: "Kính yêu Bác Hồ", "Quan tâm, giúp đỡ hàng xóm láng giềng", và "Tiết kiệm và bảo vệ nguồn nước". Một giáo án mẫu thường có cấu trúc hai tiết. Cuối tiết 1 là hoạt động "Giao nhiệm vụ, hướng dẫn điều tra". Đầu tiết 2 là hoạt động "Báo cáo kết quả điều tra". Ví dụ, trong bài "Kính yêu Bác Hồ", phiếu điều tra yêu cầu học sinh tìm hiểu "các công trình tưởng niệm, các di tích liên quan đến Bác Hồ có ở địa phương". Kết quả báo cáo sẽ là cơ sở để cả lớp thảo luận và đề xuất các biện pháp bảo vệ. Cách thiết kế này thể hiện rõ tinh thần dạy học theo định hướng phát triển năng lực.
V. Kết quả thực nghiệm sư phạm phương pháp điều tra Đạo đức lớp 3
Để kiểm chứng tính hiệu quả, luận văn đã tiến hành thực nghiệm sư phạm tại trường Tiểu học Nguyễn Văn Trỗi, TP. Tam Kỳ. Hai lớp 3 được lựa chọn: một lớp thực nghiệm (TN) áp dụng phương pháp điều tra trong dạy học môn đạo đức và một lớp đối chứng (ĐC) dạy theo phương pháp thông thường. Quá trình thực nghiệm được tổ chức chặt chẽ, từ việc lựa chọn bài dạy ("Tiết kiệm và bảo vệ nguồn nước") đến việc thiết kế giáo án và các tiêu chí đánh giá. Kết quả thực nghiệm là minh chứng thuyết phục cho những ưu điểm của phương pháp điều tra. Nó không chỉ giúp nâng cao hiệu quả dạy học về mặt kiến thức mà còn tác động tích cực đến thái độ và sự hứng thú của học sinh. Đây là một cơ sở thực tiễn quan trọng, khẳng định rằng học sinh lớp 3 hoàn toàn có đủ năng lực để tham gia vào các hoạt động học tập mang tính nghiên cứu, khám phá khi được hướng dẫn đúng cách.
5.1. Mục đích đối tượng và phương pháp tổ chức thực nghiệm
Mục đích thực nghiệm nhằm "xác định sự đúng đắn về mặt lý luận và thực tiễn của đề tài nghiên cứu". Đối tượng là học sinh hai lớp 3/1 (lớp TN) và 3/2 (lớp ĐC), có sự tương đồng về số lượng và trình độ nhận thức. Phương pháp thực nghiệm được tiến hành song song. Lớp TN được dạy theo giáo án có tích hợp phương pháp điều tra, trong khi lớp ĐC được dạy theo giáo án thông thường không sử dụng phương pháp này. Quá trình thực nghiệm diễn ra trong 2 tuần, đảm bảo không làm xáo trộn kế hoạch chung của nhà trường.
5.2. Đánh giá hiệu quả và mức độ hứng thú của học sinh
Việc đánh giá kết quả tuân thủ theo Thông tư 30/2014/TT-BGDĐT, tập trung vào mức độ hứng thú và tính tích cực của học sinh. Các tiêu chí đánh giá bao gồm: Mức độ 1 (rất hứng thú, sôi nổi), Mức độ 2 (hứng thú tham gia), và Mức độ 3 (không biểu hiện hứng thú). Mặc dù luận văn không trình bày bảng số liệu kết quả cuối cùng trong phần trích dẫn, nhưng phần kết luận và tiểu kết chương đã khẳng định tính ưu việt của phương pháp. Việc tổ chức các hoạt động khám phá thực tế đã giúp học sinh lớp thực nghiệm tham gia bài học sôi nổi hơn, chủ động hơn và ghi nhớ kiến thức tốt hơn. Điều này chứng tỏ phương pháp điều tra là một phương pháp dạy học tích cực giúp phát triển năng lực học sinh hiệu quả.
VI. Kiến nghị và định hướng phát triển phương pháp điều tra Đạo đức
Từ những kết quả nghiên cứu và thực nghiệm, luận văn của Trần Thị Thảo đã đưa ra những kết luận và kiến nghị giá trị. Công trình đã khẳng định vai trò và tính khả thi của việc vận dụng phương pháp điều tra trong dạy học môn Đạo đức lớp 3. Đây không chỉ là một kỹ thuật dạy học môn đạo đức đơn thuần mà còn là một định hướng giáo dục quan trọng, giúp học sinh gắn kết việc học với thực tiễn. Các kiến nghị được đưa ra không chỉ dành cho giáo viên mà còn cho các cấp quản lý, nhằm tạo điều kiện thuận lợi để nhân rộng mô hình này. Hướng phát triển của phương pháp này hoàn toàn phù hợp với tinh thần của Chương trình GDPT 2018 môn Đạo đức, vốn nhấn mạnh vào việc hình thành và phát triển phẩm chất, năng lực cho học sinh thông qua các hoạt động học tập đa dạng và mang tính trải nghiệm.
6.1. Đóng góp chính của luận văn và kiến nghị cho giáo viên
Đóng góp lớn nhất của luận văn là xây dựng được một quy trình vận dụng phương pháp điều tra một cách hệ thống và cụ thể cho Đạo đức lớp 3. Đồng thời, công trình cung cấp các mẫu giáo án Đạo đức lớp 3 để giáo viên tham khảo. Tác giả kiến nghị đối với giáo viên tiểu học cần chủ động, sáng tạo hơn trong việc đổi mới phương pháp dạy học. Giáo viên nên mạnh dạn áp dụng phương pháp điều tra, tin tưởng vào khả năng của học sinh và xem đây là cơ hội để phát triển năng lực học sinh. Việc thiết kế phiếu điều tra và tổ chức hoạt động cần được chuẩn bị kỹ lưỡng để đạt hiệu quả cao nhất.
6.2. Mở rộng phương pháp theo Chương trình GDPT 2018 môn đạo đức
Mặc dù luận văn được thực hiện trước khi Chương trình GDPT 2018 môn đạo đức ban hành, những định hướng của nó lại vô cùng tương thích. Chương trình mới yêu cầu việc dạy học phải chuyển từ truyền thụ kiến thức sang tổ chức hoạt động để học sinh tự hình thành năng lực và phẩm chất. Phương pháp điều tra chính là một hình thức tổ chức hoạt động trải nghiệm và dạy học giải quyết vấn đề điển hình. Nó đáp ứng các yêu cầu về năng lực tìm hiểu tự nhiên và xã hội, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo. Do đó, việc nghiên cứu và mở rộng áp dụng phương pháp điều tra cho các khối lớp và các môn học khác là một hướng đi cần thiết để nâng cao hiệu quả dạy học theo chương trình mới.
