Nghiên cứu yếu tố hành vi và thiên lệch bầy đàn tại sàn chứng khoán TP.HCM

• Tác giả: Doan Thi Mai Phuong
• Người hướng dẫn: Prof. Nguyen Dong Phong
• Trường học: University of Economics Ho Chi Minh City
• Chuyên ngành: Behavioral Finance
• Đề tài: Yếu Tố Hành Vi Ảnh Hưởng Đến Thiên Lệch Bầy Đàn Tại Sàn Chứng Khoán TP.HCM
• Loại tài liệu: Thesis
• Năm xuất bản: 2015
• Địa điểm: Ho Chi Minh City

• 1. CHAPTER 1: INTRODUCTION
• 1.1. Significance of the research
• 1.2. Structure of the study
• 2. CHAPTER 2: LITERATURE REVIEW
• 2.1. Review on some behavioral factors and herding bias in stock market
• 2.2. Illusion of control bias
• 3. CHAPTER 3: RESEARCH METHODOLOGY
• 3.1. Scales measurement of Risk Tolerance
• 3.2. Scales measurement of Over-confidence
• 3.3. Scale measurement of Self-monitoring
• 3.4. Scale measurement of Gambler’s Fallacy
• 3.5. Scale measurement of Illusion of control
• 3.6. Data collection methods
• 3.7. Data analysis methods
• 3.8. Test of scale measurement reliability
• 3.9. Exploration factor analysis (EFA)
• 4. CHAPTER 4: DATA ANALYSIS AND FINDINGS
• 4.1. Refinement of measurement scales
• 4.2. Result of Cronbach’s alpha analysis of formal survey (N=205)
• 4.3. Testing the assumptions of regression
• 4.4. Results of hypothesis testing
• 5. CHAPTER 5: CONCLUSIONS AND IMPLICATIONS

I. Giới thiệu

Nghiên cứu này tập trung vào việc phân tích các hành vi đầu tư và thiên lệch bầy đàn tại sàn chứng khoán TP.HCM. Thị trường chứng khoán Việt Nam, đặc biệt là HOSE, đã trải qua nhiều biến động lớn từ khi thành lập vào năm 2000. Sự không ổn định của thị trường đã dẫn đến việc các nhà đầu tư thường xuyên đưa ra quyết định dựa trên cảm xúc hơn là phân tích cơ bản. Điều này đã tạo ra một môi trường thuận lợi cho thiên lệch bầy đàn phát triển. Theo nghiên cứu, các yếu tố như tâm lý nhà đầu tư, quyết định đầu tư và hành vi thị trường đều có tác động lớn đến thiên lệch này.

1.1. Tầm quan trọng của nghiên cứu

Nghiên cứu này không chỉ giúp hiểu rõ hơn về hành vi đầu tư mà còn cung cấp thông tin hữu ích cho các nhà đầu tư và các công ty chứng khoán. Việc nhận diện các yếu tố ảnh hưởng đến thiên lệch bầy đàn sẽ giúp các nhà đầu tư đưa ra quyết định chính xác hơn, từ đó tối ưu hóa lợi nhuận. Hơn nữa, nghiên cứu cũng góp phần làm rõ vai trò của hành vi thị trường trong việc hình thành các xu hướng đầu tư tại HOSE.

II. Cơ sở lý thuyết

Chương này sẽ xem xét các lý thuyết liên quan đến hành vi đầu tư và thiên lệch bầy đàn. Các lý thuyết tài chính truyền thống như Lý thuyết tiện ích kỳ vọng (EUT) và Lý thuyết hành vi sẽ được so sánh để làm nổi bật những hạn chế của các lý thuyết truyền thống. Lý thuyết hành vi cho rằng các nhà đầu tư không phải lúc nào cũng hành động một cách lý trí, mà thường bị ảnh hưởng bởi các yếu tố tâm lý như sự tự tin thái quá, sự kiểm soát ảo và sự thiên lệch về thông tin. Những yếu tố này có thể dẫn đến thiên lệch bầy đàn, khi các nhà đầu tư có xu hướng làm theo đám đông thay vì dựa vào phân tích cá nhân.

2.1. Các yếu tố hành vi

Các yếu tố như tâm lý nhà đầu tư, quyết định đầu tư và hành vi thị trường sẽ được phân tích chi tiết. Nghiên cứu chỉ ra rằng sự tự tin thái quá có thể dẫn đến những quyết định đầu tư sai lầm, trong khi sự kiểm soát ảo khiến nhà đầu tư tin rằng họ có thể dự đoán chính xác diễn biến của thị trường. Những yếu tố này không chỉ ảnh hưởng đến quyết định đầu tư cá nhân mà còn tạo ra những xu hướng lớn hơn trong thị trường, dẫn đến thiên lệch bầy đàn.

III. Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu này sử dụng phương pháp định lượng để thu thập dữ liệu từ hơn 200 nhà đầu tư tại sàn chứng khoán TP.HCM. Các thang đo sẽ được sử dụng để đánh giá các yếu tố như tâm lý nhà đầu tư, quyết định đầu tư và hành vi thị trường. Phân tích hồi quy sẽ được áp dụng để kiểm tra các giả thuyết và xác định mức độ ảnh hưởng của các yếu tố hành vi đến thiên lệch bầy đàn. Phương pháp này không chỉ giúp xác định mối quan hệ giữa các yếu tố mà còn cung cấp cái nhìn sâu sắc về cách mà các nhà đầu tư tại HOSE đưa ra quyết định.

3.1. Thu thập và phân tích dữ liệu

Dữ liệu sẽ được thu thập thông qua bảng hỏi và phân tích bằng phần mềm SPSS. Các thang đo sẽ được kiểm tra độ tin cậy bằng hệ số Cronbach’s Alpha và phân tích nhân tố khám phá (EFA) sẽ được thực hiện để xác định tính hợp lệ của các thang đo. Kết quả từ phân tích này sẽ cung cấp thông tin quan trọng về các yếu tố hành vi ảnh hưởng đến thiên lệch bầy đàn tại HOSE, từ đó giúp các nhà đầu tư có cái nhìn rõ hơn về hành vi của mình.

IV. Kết quả và thảo luận

Kết quả nghiên cứu cho thấy rằng hành vi đầu tư tại HOSE bị ảnh hưởng mạnh mẽ bởi các yếu tố tâm lý. Các nhà đầu tư thường có xu hướng theo đuổi thiên lệch bầy đàn, dẫn đến những quyết định đầu tư không hợp lý. Nghiên cứu cũng chỉ ra rằng sự tự tin thái quá và sự kiểm soát ảo là những yếu tố chính thúc đẩy thiên lệch bầy đàn. Những phát hiện này không chỉ có giá trị lý thuyết mà còn có ứng dụng thực tiễn trong việc cải thiện quyết định đầu tư của các nhà đầu tư tại HOSE.

4.1. Ý nghĩa thực tiễn

Nghiên cứu này có ý nghĩa quan trọng đối với các nhà đầu tư và các công ty chứng khoán. Việc hiểu rõ các yếu tố hành vi ảnh hưởng đến thiên lệch bầy đàn sẽ giúp các nhà đầu tư đưa ra quyết định chính xác hơn, từ đó tối ưu hóa lợi nhuận. Hơn nữa, các công ty chứng khoán có thể sử dụng thông tin này để cải thiện các dự báo và tư vấn cho khách hàng, góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động của thị trường chứng khoán Việt Nam.

Tổng quan nghiên cứu

Thị trường chứng khoán Việt Nam, đặc biệt là Sở Giao dịch Chứng khoán Thành phố Hồ Chí Minh (HOSE), đã trải qua nhiều giai đoạn phát triển và biến động mạnh kể từ khi thành lập năm 2000. VN-Index từng tăng gấp 5 lần chỉ trong một năm, đạt đỉnh 571 điểm vào năm 2001, nhưng sau đó giảm sâu xuống 139 điểm vào năm 2003. Đến năm 2013, chỉ số này dao động quanh mức 505 điểm, tăng 23% so với năm trước. Tuy nhiên, sự biến động giá cổ phiếu vẫn diễn ra không theo quy luật cung cầu, gây khó khăn cho nhà đầu tư trong việc ra quyết định hợp lý.

Một trong những nguyên nhân chính được xác định là hiện tượng hành vi bầy đàn (herding bias), khi nhà đầu tư có xu hướng sao chép hành động của số đông thay vì dựa trên phân tích cơ bản hoặc kỹ thuật. Nghiên cứu này nhằm mục tiêu xác định các yếu tố hành vi ảnh hưởng đến herding bias tại HOSE, bao gồm các yếu tố như độ chịu rủi ro, sự tự tin thái quá, khả năng tự giám sát, ảo tưởng kiểm soát và sai lầm của người đánh bạc (gambler’s fallacy). Phạm vi nghiên cứu tập trung vào hơn 200 nhà đầu tư tại HOSE, với dữ liệu thu thập trong giai đoạn từ năm 2000 đến 2015.

Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc giúp nhà đầu tư hiểu rõ hơn về các hành vi đầu tư phổ biến, từ đó đưa ra quyết định chính xác hơn; đồng thời hỗ trợ các công ty chứng khoán cải thiện dự báo và tư vấn đầu tư, góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động của thị trường chứng khoán Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên sự đối chiếu giữa Lý thuyết Tiện ích Kỳ vọng (Expected Utility Theory - EUT) và Lý thuyết Triển vọng (Prospect Theory). Trong khi EUT giả định nhà đầu tư hành động hợp lý dựa trên kỳ vọng, Prospect Theory nhấn mạnh vai trò của cảm xúc và nhận thức chủ quan trong quyết định đầu tư, bao gồm các khái niệm như:

• Regret aversion (tránh hối tiếc): Nhà đầu tư tránh bán cổ phiếu giảm giá để không phải hối tiếc.
• Loss aversion (sợ thua lỗ): Mức độ đau đớn khi thua lỗ lớn hơn niềm vui khi thắng lợi tương đương.
• Mental accounting (kế toán tâm lý): Nhà đầu tư phân chia danh mục đầu tư thành các phần riêng biệt để đánh giá.

Ngoài ra, các yếu tố hành vi được nghiên cứu gồm:

• Độ chịu rủi ro (Risk Tolerance): Mức độ chấp nhận rủi ro trong đầu tư.
• Sự tự tin thái quá (Over-confidence): Đánh giá quá cao khả năng và thông tin cá nhân.
• Tự giám sát (Self-monitoring): Khả năng điều chỉnh hành vi theo môi trường xã hội.
• Sai lầm của người đánh bạc (Gambler’s Fallacy): Niềm tin sai lầm rằng các sự kiện độc lập có liên quan.
• Ảo tưởng kiểm soát (Illusion of Control): Niềm tin có thể kiểm soát các sự kiện ngẫu nhiên.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định lượng với mẫu khảo sát gồm 205 nhà đầu tư tại HOSE. Dữ liệu được thu thập qua bảng câu hỏi Likert 5 điểm, đo lường các biến độc lập và biến phụ thuộc (herding bias).

Quy trình phân tích dữ liệu gồm:

• Kiểm định độ tin cậy thang đo: Sử dụng Cronbach’s Alpha với ngưỡng chấp nhận ≥ 0.7.
• Phân tích nhân tố khám phá (EFA): Xác định cấu trúc các yếu tố, với tiêu chí KMO ≥ 0.5, Eigenvalue > 1, và tổng phương sai giải thích > 50%.
• Phân tích hồi quy đa biến: Kiểm định ảnh hưởng của các yếu tố hành vi đến herding bias, với mức ý nghĩa p < 0.05.

Thời gian nghiên cứu tập trung vào giai đoạn từ khi HOSE thành lập đến năm 2015, nhằm phản ánh đầy đủ các biến động và hành vi đầu tư trong thị trường chứng khoán Việt Nam.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Ảo tưởng kiểm soát (Illusion of Control) là yếu tố có ảnh hưởng mạnh nhất đến herding bias với hệ số hồi quy chuẩn hóa Beta = 0.358, mức ý nghĩa p < 0.01. Điều này cho thấy nhà đầu tư thường tin rằng họ có thể kiểm soát hoặc dự đoán được các biến cố ngẫu nhiên trên thị trường, dẫn đến việc dễ dàng bị ảnh hưởng bởi hành vi bầy đàn.

2. Sự tự tin thái quá kết hợp với sai lầm của người đánh bạc (Over-confidence và Gambler’s Fallacy) cũng có tác động tích cực và đáng kể đến herding bias (Beta = 0.184, p < 0.01). Nhà đầu tư quá tự tin thường đánh giá quá cao khả năng của mình và có xu hướng dự đoán sai về xu hướng thị trường, từ đó dễ bị cuốn theo đám đông.

3. Độ chịu rủi ro (Risk Tolerance) và tự giám sát (Self-monitoring) không có ảnh hưởng đáng kể đến herding bias trong mẫu nghiên cứu này (p > 0.05).

4. Mô hình hồi quy giải thích khoảng 23.6% biến thiên của herding bias (Adjusted R² = 0.236), cho thấy còn nhiều yếu tố khác chưa được nghiên cứu có thể ảnh hưởng đến hành vi bầy đàn.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy các yếu tố tâm lý như ảo tưởng kiểm soát và sự tự tin thái quá đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành hành vi bầy đàn tại HOSE. Điều này phù hợp với các nghiên cứu trước đây về thị trường mới nổi, nơi mà nhà đầu tư cá nhân chiếm đa số và thường thiếu kiến thức chuyên sâu về chứng khoán.

Việc nhà đầu tư xem thị trường như một "sòng bạc" và dựa nhiều vào may rủi hơn là phân tích cơ bản hoặc kỹ thuật đã làm tăng tính bất ổn và biến động giá cổ phiếu. Các biểu đồ phân tích hồi quy có thể minh họa rõ mối quan hệ tích cực giữa ảo tưởng kiểm soát, sự tự tin thái quá và mức độ herding bias, trong khi độ chịu rủi ro và tự giám sát không có ảnh hưởng rõ ràng.

So với các nghiên cứu quốc tế, kết quả này củng cố quan điểm rằng hành vi tâm lý cá nhân là nhân tố then chốt ảnh hưởng đến sự không hiệu quả của thị trường chứng khoán Việt Nam, đặc biệt trong bối cảnh thông tin chưa minh bạch và quy định còn hạn chế.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Nâng cao nhận thức và kiến thức đầu tư cho nhà đầu tư cá nhân: Tổ chức các khóa đào tạo, hội thảo về phân tích cơ bản, kỹ thuật và quản lý rủi ro nhằm giảm thiểu ảo tưởng kiểm soát và sự tự tin thái quá, từ đó hạn chế hành vi bầy đàn. Thời gian thực hiện: 6-12 tháng; Chủ thể: Sở Giao dịch Chứng khoán, các công ty chứng khoán.

2. Cải thiện minh bạch thông tin và quy định thị trường: Tăng cường công bố thông tin chính xác, kịp thời và đầy đủ để nhà đầu tư có cơ sở ra quyết định hợp lý, giảm sự phụ thuộc vào tin đồn và hành vi bầy đàn. Thời gian: 1-2 năm; Chủ thể: Ủy ban Chứng khoán Nhà nước, HOSE.

3. Phát triển công cụ hỗ trợ ra quyết định đầu tư: Xây dựng các phần mềm, ứng dụng phân tích dữ liệu thị trường giúp nhà đầu tư đánh giá khách quan hơn, hạn chế ảnh hưởng của cảm xúc và tâm lý đám đông. Thời gian: 12 tháng; Chủ thể: Công ty công nghệ tài chính, công ty chứng khoán.

4. Khuyến khích đầu tư dài hạn và đa dạng hóa danh mục: Tuyên truyền và hướng dẫn nhà đầu tư ưu tiên chiến lược đầu tư dài hạn, giảm thiểu giao dịch ngắn hạn dựa trên cảm xúc, từ đó giảm thiểu biến động thị trường do herding. Thời gian: liên tục; Chủ thể: Các tổ chức tài chính, công ty chứng khoán.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà đầu tư cá nhân: Hiểu rõ các yếu tố tâm lý ảnh hưởng đến quyết định đầu tư, từ đó nâng cao khả năng tự kiểm soát và ra quyết định hợp lý, tránh bị cuốn theo đám đông.

2. Công ty chứng khoán và tổ chức tài chính: Sử dụng kết quả nghiên cứu để cải thiện dịch vụ tư vấn, dự báo thị trường và phát triển sản phẩm phù hợp với hành vi nhà đầu tư.

3. Cơ quan quản lý thị trường chứng khoán: Tham khảo để xây dựng chính sách, quy định nhằm tăng cường minh bạch thông tin và giảm thiểu rủi ro do hành vi bầy đàn gây ra.

4. Các nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực tài chính hành vi: Là tài liệu tham khảo quý giá để phát triển các nghiên cứu sâu hơn về hành vi nhà đầu tư tại thị trường mới nổi như Việt Nam.

Câu hỏi thường gặp

1. Herding bias là gì và tại sao nó quan trọng trong đầu tư?
   Herding bias là xu hướng nhà đầu tư sao chép hành động của số đông thay vì dựa trên phân tích cá nhân. Nó quan trọng vì có thể dẫn đến biến động giá không hợp lý, tạo ra bong bóng hoặc sụp đổ thị trường.

2. Yếu tố hành vi nào ảnh hưởng mạnh nhất đến herding bias tại HOSE?
   Nghiên cứu cho thấy ảo tưởng kiểm soát và sự tự tin thái quá kết hợp với sai lầm của người đánh bạc là những yếu tố ảnh hưởng mạnh nhất, làm tăng hành vi bầy đàn.

3. Tại sao độ chịu rủi ro và tự giám sát không ảnh hưởng đáng kể đến herding bias?
   Có thể do đặc thù thị trường Việt Nam với đa số nhà đầu tư cá nhân thiếu kinh nghiệm và kiến thức, nên các yếu tố này không đủ mạnh để ảnh hưởng đến hành vi bầy đàn trong mẫu nghiên cứu.

4. Làm thế nào để giảm thiểu herding bias khi đầu tư?
   Nhà đầu tư nên nâng cao kiến thức, sử dụng phân tích cơ bản và kỹ thuật, tránh quyết định dựa trên cảm xúc hoặc tin đồn, đồng thời ưu tiên đầu tư dài hạn và đa dạng hóa danh mục.

5. Nghiên cứu này có thể áp dụng cho các thị trường khác không?
   Mặc dù tập trung vào HOSE, các kết quả về tác động của yếu tố hành vi có thể tham khảo cho các thị trường mới nổi có đặc điểm tương tự, tuy nhiên cần điều chỉnh theo bối cảnh cụ thể.

Kết luận

• Nghiên cứu xác định rõ ảo tưởng kiểm soát và sự tự tin thái quá là hai yếu tố hành vi chính ảnh hưởng tích cực đến herding bias tại HOSE.
• Độ chịu rủi ro và tự giám sát không có tác động đáng kể trong mẫu nghiên cứu.
• Mô hình giải thích khoảng 23.6% biến thiên của hành vi bầy đàn, cho thấy cần nghiên cứu thêm các yếu tố khác.
• Kết quả góp phần nâng cao hiểu biết về hành vi nhà đầu tư tại thị trường chứng khoán Việt Nam, hỗ trợ cải thiện hiệu quả đầu tư và quản lý thị trường.
• Đề xuất các giải pháp nâng cao kiến thức, minh bạch thông tin và phát triển công cụ hỗ trợ nhằm giảm thiểu herding bias trong tương lai.

Hành động tiếp theo: Các nhà đầu tư và tổ chức liên quan nên áp dụng các khuyến nghị để nâng cao hiệu quả đầu tư và ổn định thị trường chứng khoán Việt Nam.