Tổng quan nghiên cứu
Trong bối cảnh đổi mới giáo dục hiện nay, năng lực đọc hiểu được xem là một trong những kỹ năng thiết yếu giúp học sinh phát triển toàn diện, đặc biệt trong môn Ngữ văn trung học phổ thông. Theo ước tính, việc dạy học đọc hiểu truyền thuyết trong chương trình Ngữ văn THPT còn nhiều hạn chế, với số lượng tác phẩm truyền thuyết chính thức trong chương trình chỉ có một bài duy nhất, gây khó khăn cho việc phát triển năng lực đọc hiểu toàn diện cho học sinh. Luận văn thạc sĩ này nhằm xây dựng hệ thống câu hỏi dạy học đọc hiểu truyền thuyết, giúp giáo viên có định hướng thiết kế câu hỏi phù hợp, từ đó nâng cao năng lực đọc hiểu của học sinh.
Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc tìm hiểu chương trình đánh giá và cách xây dựng câu hỏi trong lĩnh vực đọc hiểu, nghiên cứu khả năng phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh thông qua hệ thống câu hỏi, điều tra mức độ quan tâm của giáo viên và học sinh về phát triển năng lực đọc hiểu, đồng thời xây dựng và thử nghiệm hệ thống câu hỏi dạy học đọc hiểu thể loại truyền thuyết trong chương trình Ngữ văn THPT. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào hệ thống câu hỏi dạy học đọc hiểu văn bản truyền thuyết, nhằm đánh giá năng lực đọc hiểu của học sinh trong quá trình dạy học.
Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện rõ qua việc cung cấp công cụ hỗ trợ giáo viên trong việc thiết kế câu hỏi, giúp học sinh tiếp cận và hiểu sâu sắc các tác phẩm truyền thuyết, đồng thời góp phần đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực, đáp ứng yêu cầu giáo dục hiện đại.
Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu
Khung lý thuyết áp dụng
Luận văn dựa trên các lý thuyết về đọc hiểu, năng lực đọc hiểu và phương pháp dạy học đọc hiểu theo hướng phát triển năng lực. Đọc hiểu được xem là quá trình giải mã và xử lý thông tin phức tạp, bao gồm các giai đoạn giải mã từ ngữ, hiểu nội dung, đánh giá và vận dụng tri thức vào thực tiễn. Năng lực đọc hiểu không chỉ là khả năng tiếp nhận thông tin mà còn là khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng và thái độ để giải quyết các tình huống trong học tập và cuộc sống.
Khung lý thuyết còn bao gồm mô hình phân loại câu hỏi theo cấp độ tư duy của Bloom (nhớ, hiểu, vận dụng, phân tích, tổng hợp, đánh giá), giúp xây dựng hệ thống câu hỏi đa dạng, phù hợp với từng mục tiêu dạy học. Ngoài ra, luận văn áp dụng lý thuyết về đặc trưng thể loại truyền thuyết trong văn học dân gian, bao gồm các yếu tố như thi pháp, cốt truyện, nhân vật, ngôn ngữ, không gian và thời gian truyền thuyết, nhằm thiết kế câu hỏi phù hợp với đặc điểm riêng biệt của thể loại này.
Các khái niệm chính được làm rõ gồm: câu hỏi đọc hiểu, hệ thống câu hỏi dạy học đọc hiểu phát triển năng lực, năng lực đọc hiểu, đặc trưng thể loại truyền thuyết và thi pháp truyền thuyết.
Phương pháp nghiên cứu
Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu lý luận kết hợp với phương pháp điều tra và thử nghiệm sư phạm. Nguồn dữ liệu bao gồm tài liệu lý luận về dạy học Ngữ văn, chương trình và sách giáo khoa Ngữ văn THPT, các công trình nghiên cứu về năng lực đọc hiểu và câu hỏi dạy học, cùng với khảo sát thực tế tại các trường THPT như Lương Tài 2 và Thuận Thành.
Phương pháp phân tích dữ liệu chủ yếu là phân tích nội dung, tổng hợp và hệ thống hóa các tài liệu lý luận, đồng thời sử dụng phương pháp thống kê mô tả để đánh giá mức độ quan tâm của giáo viên và học sinh về phát triển năng lực đọc hiểu. Thử nghiệm sư phạm được tiến hành với cỡ mẫu khoảng 60 học sinh THPT, sử dụng phương pháp chọn mẫu thuận tiện nhằm đánh giá tính khả thi và hiệu quả của hệ thống câu hỏi được xây dựng.
Timeline nghiên cứu kéo dài trong khoảng một năm, bao gồm các giai đoạn: nghiên cứu lý luận, khảo sát thực trạng, xây dựng hệ thống câu hỏi, thử nghiệm sư phạm và tổng hợp kết quả.
Kết quả nghiên cứu và thảo luận
Những phát hiện chính
Thực trạng dạy học truyền thuyết còn hạn chế: Trong chương trình Ngữ văn THPT, chỉ có một tác phẩm truyền thuyết chính thức là "An Dương Vương và Mỵ Châu - Trọng Thủy", dẫn đến việc học sinh khó tiếp cận đầy đủ đặc trưng thể loại. Điều này ảnh hưởng đến khả năng phát triển năng lực đọc hiểu toàn diện của học sinh.
Hệ thống câu hỏi trong sách giáo khoa chưa đa dạng: Phân tích cho thấy hệ thống câu hỏi trong SGK chủ yếu tập trung vào nhận biết (2 câu), thông hiểu (6 câu) và vận dụng (1 câu), chưa khai thác sâu các cấp độ tư duy cao hơn như phân tích, tổng hợp và đánh giá. Các câu hỏi liên hệ thực tế còn ít và thường nằm ở phần luyện tập, ít được chú ý trong quá trình dạy học.
Giáo viên và học sinh còn hạn chế trong việc sử dụng câu hỏi phát triển năng lực: Qua khảo sát, khoảng 70% giáo viên chưa thực sự hiểu rõ về các cấp độ năng lực đọc hiểu và cách xây dựng câu hỏi phù hợp. Học sinh cũng chưa được khuyến khích đặt câu hỏi và phát huy tư duy sáng tạo trong quá trình học.
Hiệu quả thử nghiệm hệ thống câu hỏi: Thử nghiệm sư phạm với hệ thống câu hỏi được xây dựng cho thấy học sinh có sự tiến bộ rõ rệt về năng lực đọc hiểu, với mức tăng trung bình khoảng 15% điểm số so với trước khi áp dụng. Học sinh thể hiện sự chủ động hơn trong việc phân tích và đánh giá nội dung truyền thuyết.
Thảo luận kết quả
Nguyên nhân của thực trạng hạn chế trong dạy học truyền thuyết xuất phát từ việc chương trình còn thiếu đa dạng tác phẩm và hệ thống câu hỏi chưa được thiết kế theo hướng phát triển năng lực. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc xây dựng hệ thống câu hỏi đa cấp độ là yếu tố then chốt giúp học sinh phát triển tư duy phản biện và sáng tạo.
Việc thử nghiệm hệ thống câu hỏi mới đã chứng minh tính khả thi và hiệu quả trong việc nâng cao năng lực đọc hiểu, phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục theo định hướng phát triển năng lực. Kết quả này cũng đồng nhất với quan điểm của các nhà giáo dục về vai trò trung tâm của câu hỏi trong phương pháp dạy học tích cực.
Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh điểm số trước và sau thử nghiệm, bảng phân loại câu hỏi theo cấp độ tư duy và biểu đồ tỉ lệ giáo viên, học sinh quan tâm đến phát triển năng lực đọc hiểu.
Đề xuất và khuyến nghị
Xây dựng và mở rộng ngân hàng câu hỏi đa dạng cấp độ: Thiết kế hệ thống câu hỏi bao gồm các cấp độ từ nhận biết đến đánh giá, tập trung vào đặc trưng thể loại truyền thuyết, nhằm phát triển toàn diện năng lực đọc hiểu. Thời gian thực hiện: 1 năm; Chủ thể: Bộ môn Ngữ văn các trường THPT phối hợp với các chuyên gia giáo dục.
Tổ chức tập huấn nâng cao năng lực cho giáo viên: Đào tạo giáo viên về phương pháp xây dựng câu hỏi phát triển năng lực và kỹ năng sử dụng câu hỏi trong dạy học tích cực. Thời gian: 6 tháng; Chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo, trường Đại học Sư phạm.
Đổi mới chương trình và sách giáo khoa: Bổ sung thêm các tác phẩm truyền thuyết đa dạng và tích hợp hệ thống câu hỏi phát triển năng lực vào sách giáo khoa. Thời gian: 2 năm; Chủ thể: Bộ Giáo dục và Đào tạo, nhà xuất bản giáo dục.
Khuyến khích học sinh tự đặt câu hỏi và tham gia thảo luận: Xây dựng môi trường học tập tích cực, tạo điều kiện cho học sinh phát huy tư duy sáng tạo thông qua hoạt động hỏi đáp, tranh luận. Thời gian: liên tục; Chủ thể: Giáo viên và học sinh.
Đối tượng nên tham khảo luận văn
Giáo viên Ngữ văn THPT: Nhận được hướng dẫn cụ thể về xây dựng và sử dụng hệ thống câu hỏi phát triển năng lực đọc hiểu truyền thuyết, giúp nâng cao chất lượng giảng dạy và đánh giá học sinh.
Nhà quản lý giáo dục: Có cơ sở để điều chỉnh chương trình, sách giáo khoa và tổ chức các khóa đào tạo phù hợp nhằm nâng cao năng lực đội ngũ giáo viên và hiệu quả dạy học.
Sinh viên sư phạm Ngữ văn: Tài liệu tham khảo quý giá giúp hiểu sâu về phương pháp dạy học đọc hiểu và xây dựng câu hỏi theo định hướng phát triển năng lực.
Các nhà nghiên cứu giáo dục: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để phát triển các nghiên cứu tiếp theo về dạy học Ngữ văn và phát triển năng lực đọc hiểu.
Câu hỏi thường gặp
Hệ thống câu hỏi dạy học đọc hiểu truyền thuyết có gì đặc biệt?
Hệ thống câu hỏi được thiết kế dựa trên đặc trưng thể loại truyền thuyết, tập trung khai thác thi pháp, cốt truyện, nhân vật và ngôn ngữ đặc thù, giúp học sinh hiểu sâu sắc và phát triển năng lực đọc hiểu toàn diện.Làm thế nào để xây dựng câu hỏi phát triển năng lực hiệu quả?
Câu hỏi cần đa dạng về cấp độ tư duy, từ nhận biết đến đánh giá, kết hợp với tình huống thực tế và khuyến khích học sinh vận dụng kiến thức sáng tạo trong các bối cảnh khác nhau.Tại sao việc dạy học truyền thuyết hiện nay còn nhiều hạn chế?
Chương trình còn thiếu đa dạng tác phẩm truyền thuyết, hệ thống câu hỏi chưa phong phú và giáo viên chưa được đào tạo đầy đủ về phương pháp phát triển năng lực đọc hiểu.Học sinh có thể tự đặt câu hỏi trong quá trình học không?
Hoàn toàn có thể và nên khuyến khích. Việc học sinh tự đặt câu hỏi giúp phát huy tư duy phản biện, sáng tạo và chủ động trong học tập, góp phần nâng cao năng lực đọc hiểu.Làm sao để đánh giá chính xác năng lực đọc hiểu của học sinh?
Sử dụng hệ thống câu hỏi đa cấp độ, kết hợp đánh giá qua bài kiểm tra, thảo luận nhóm và các hoạt động thực hành, giúp phản ánh toàn diện khả năng đọc hiểu và vận dụng kiến thức của học sinh.
Kết luận
- Luận văn đã xây dựng thành công hệ thống câu hỏi dạy học đọc hiểu truyền thuyết phù hợp với đặc trưng thể loại và phát triển năng lực học sinh.
- Thực trạng dạy học truyền thuyết hiện nay còn nhiều hạn chế về số lượng tác phẩm và hệ thống câu hỏi chưa đa dạng.
- Thử nghiệm sư phạm cho thấy hệ thống câu hỏi mới giúp nâng cao năng lực đọc hiểu của học sinh rõ rệt.
- Đề xuất các giải pháp thiết thực nhằm đổi mới chương trình, nâng cao năng lực giáo viên và khuyến khích học sinh tích cực tham gia học tập.
- Khuyến khích các nhà quản lý, giáo viên, sinh viên sư phạm và nhà nghiên cứu tham khảo và ứng dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn.
Hành động tiếp theo là triển khai tập huấn cho giáo viên và mở rộng thử nghiệm hệ thống câu hỏi tại nhiều trường THPT nhằm đánh giá hiệu quả trên diện rộng. Đề nghị các đơn vị giáo dục phối hợp để áp dụng và phát triển nghiên cứu này, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực toàn diện.