Tổng quan nghiên cứu

Gia đình và người chưa thành niên là hai chủ thể quan trọng trong xã hội, đóng vai trò thiết yếu trong sự phát triển bền vững của đất nước. Theo báo cáo của ngành tư pháp tỉnh Thanh Hóa, từ năm 2018 đến 2020, Tòa án nhân dân (TAND) hai cấp tỉnh đã thụ lý hơn 51.000 vụ việc các loại, trong đó có hơn 12.500 bị cáo hình sự và hơn 30.000 vụ việc về hôn nhân gia đình. Đặc biệt, số lượng người chưa thành niên phạm tội có xu hướng gia tăng và ngày càng phức tạp, với 110 bị cáo trong độ tuổi từ 14 đến dưới 18 tuổi trong giai đoạn này. Trước thực trạng đó, việc thành lập và hoàn thiện tổ chức, hoạt động của Tòa gia đình và người chưa thành niên (Tòa GĐ & NCTN) tại tỉnh Thanh Hóa trở nên cấp thiết nhằm nâng cao hiệu quả xét xử, bảo vệ quyền lợi của người chưa thành niên và gia đình, đồng thời góp phần thực hiện các cam kết quốc tế về quyền trẻ em.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là làm rõ cơ sở lý luận, đánh giá thực trạng tổ chức và hoạt động của Tòa GĐ & NCTN theo Luật tổ chức TAND năm 2014 tại tỉnh Thanh Hóa, từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện tổ chức và nâng cao hiệu quả hoạt động của Tòa. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các quy định pháp luật hiện hành, thực tiễn tổ chức và hoạt động của Tòa GĐ & NCTN tại tỉnh Thanh Hóa trong giai đoạn 2018-2020. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần nâng cao chất lượng xét xử các vụ án liên quan đến gia đình và người chưa thành niên, đồng thời hỗ trợ công tác cải cách tư pháp tại địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết về tổ chức quyền lực nhà nước và quyền tư pháp: Giúp làm rõ vị trí, vai trò của TAND trong bộ máy nhà nước, đặc biệt là vai trò của Tòa GĐ & NCTN trong hệ thống tư pháp.
  • Mô hình Tòa án chuyên trách: Phân tích các mô hình Tòa GĐ & NCTN trên thế giới như mô hình Tòa Gia đình Liên bang Úc, mô hình Tòa Gia đình Nhật Bản, và mô hình Tòa án vị thành niên và gia đình Thái Lan để so sánh, rút ra bài học kinh nghiệm.
  • Khái niệm về gia đình và người chưa thành niên: Gia đình được hiểu là nhóm xã hội dựa trên quan hệ hôn nhân và huyết thống, có trách nhiệm và quyền lợi hợp pháp; người chưa thành niên là người dưới 18 tuổi, chưa phát triển toàn diện về thể lực, trí tuệ và tinh thần, có đặc điểm tâm lý riêng biệt như trạng thái cảm xúc không ổn định, nhận thức pháp luật hạn chế, nhu cầu độc lập và khám phá cao.

Các khái niệm chính bao gồm: tổ chức Tòa án, Tòa chuyên trách, quyền trẻ em, thủ tục tố tụng đặc biệt, và biện pháp xử lý hành chính đối với người chưa thành niên.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp:

  • Phương pháp nghiên cứu lý luận: Tổng hợp, phân tích các tài liệu pháp luật, sách vở, văn bản quốc tế và trong nước liên quan đến tổ chức và hoạt động của Tòa GĐ & NCTN.
  • Phương pháp phân tích, tổng hợp: Đánh giá các quy định pháp luật hiện hành và thực tiễn tổ chức, hoạt động của Tòa GĐ & NCTN tại tỉnh Thanh Hóa.
  • Phương pháp so sánh luật học: Đối chiếu các mô hình Tòa GĐ & NCTN của Việt Nam với các mô hình quốc tế để rút ra bài học và đề xuất giải pháp phù hợp.
  • Phương pháp phân tích luật viết: Xem xét các văn bản pháp luật hiện hành về tổ chức TAND, Bộ luật Hình sự, Bộ luật Tố tụng Hình sự, Bộ luật Tố tụng Dân sự và các văn bản hướng dẫn thi hành.

Nguồn dữ liệu chính gồm số liệu thống kê từ TAND tỉnh Thanh Hóa, các văn bản pháp luật, báo cáo công tác của TAND, và các tài liệu nghiên cứu học thuật. Cỡ mẫu nghiên cứu tập trung vào các vụ án, vụ việc do Tòa GĐ & NCTN tỉnh Thanh Hóa thụ lý và giải quyết trong giai đoạn 2018-2020. Phương pháp phân tích chủ yếu là phân tích định tính kết hợp với số liệu định lượng để đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tổ chức Tòa GĐ & NCTN tại Thanh Hóa đã được thành lập và hoạt động ổn định: Tòa được thành lập theo Quyết định số 456/QĐ-TCCB ngày 29/10/2018, với 11 biên chế (8 Thẩm phán, 3 Thư ký) tính đến cuối năm 2020. Tòa có phòng xử án thân thiện, trang bị đầy đủ thiết bị hỗ trợ xét xử người chưa thành niên.

  2. Khối lượng công việc lớn và tăng dần qua các năm: Từ 2018 đến 2020, Tòa thụ lý 153 vụ án hình sự sơ thẩm, giải quyết 151 vụ (tỷ lệ 98,7%), thụ lý 85 vụ án phúc thẩm, giải quyết 84 vụ (98,82%). Riêng năm 2020, Tòa thụ lý 74 vụ án với 162 bị cáo, giải quyết 100% số vụ.

  3. Tội phạm do người chưa thành niên thực hiện có tính chất phức tạp và nghiêm trọng: Các tội phổ biến gồm cướp tài sản, cưỡng đoạt tài sản, trộm cắp, lừa đảo, tàng trữ và mua bán ma túy, giết người, cố ý gây thương tích, xâm hại tình dục trẻ em. Tỷ lệ tái phạm và trẻ hóa tội phạm đang gia tăng.

  4. Công tác xét xử đảm bảo nguyên tắc bảo vệ quyền lợi người chưa thành niên: Phiên tòa được tổ chức thân thiện, không có vành móng ngựa, bị cáo được tiếp xúc người đại diện hợp pháp. Việc xét xử kín được áp dụng với các vụ án xâm hại tình dục trẻ em. Tòa ưu tiên biện pháp giáo dục, cải tạo tại cộng đồng, áp dụng hình phạt nhẹ hơn so với người trưởng thành.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy việc thành lập Tòa GĐ & NCTN tại Thanh Hóa đã góp phần nâng cao hiệu quả giải quyết các vụ án liên quan đến gia đình và người chưa thành niên, phù hợp với yêu cầu cải cách tư pháp và cam kết quốc tế về quyền trẻ em. Việc tổ chức phiên tòa thân thiện, bảo vệ tâm lý người chưa thành niên là điểm mạnh nổi bật, giúp giảm thiểu tổn thương tâm lý cho các bị cáo và bị hại.

Tuy nhiên, tình trạng tội phạm người chưa thành niên gia tăng và trẻ hóa phản ánh những hạn chế trong công tác phòng ngừa và giáo dục, cũng như những khó khăn trong việc phối hợp giữa các cơ quan tiến hành tố tụng và các tổ chức xã hội. So với các mô hình quốc tế như Tòa Gia đình Liên bang Úc hay Tòa án vị thành niên Thái Lan, Tòa GĐ & NCTN Việt Nam còn thiếu các trung tâm hỗ trợ xã hội chuyên sâu và nguồn nhân lực chuyên môn hóa cao.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện số vụ án thụ lý và giải quyết qua các năm, bảng thống kê biến động nhân sự và tỷ lệ giải quyết vụ việc, giúp minh họa rõ nét thực trạng hoạt động của Tòa.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện thể chế pháp luật về Tòa GĐ & NCTN: Cần sửa đổi, bổ sung các quy định pháp luật để làm rõ thẩm quyền, trách nhiệm và quy trình hoạt động của Tòa, đảm bảo tính đồng bộ và phù hợp với thực tiễn. Thời gian thực hiện: 2024-2025. Chủ thể: Quốc hội, Bộ Tư pháp, TAND tối cao.

  2. Nâng cao năng lực chuyên môn cho đội ngũ Thẩm phán và cán bộ Tòa: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về tâm lý học, khoa học giáo dục, kỹ năng xét xử người chưa thành niên. Thời gian: liên tục hàng năm. Chủ thể: TAND tối cao, các trường đào tạo luật.

  3. Tăng cường cơ sở vật chất và trang thiết bị hiện đại: Đầu tư xây dựng phòng xử án thân thiện, trang bị thiết bị công nghệ hỗ trợ lấy lời khai, ghi âm, ghi hình, phòng chờ cho trẻ em. Thời gian: 2024-2026. Chủ thể: TAND tỉnh, chính quyền địa phương.

  4. Tăng cường phối hợp liên ngành và xã hội hóa công tác hỗ trợ người chưa thành niên: Xây dựng cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa Tòa án, công an, viện kiểm sát, các tổ chức xã hội, y tế, giáo dục để hỗ trợ phục hồi và tái hòa nhập cộng đồng cho người chưa thành niên phạm tội. Thời gian: 2024-2027. Chủ thể: TAND, các cơ quan liên quan, tổ chức phi chính phủ.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ, Thẩm phán Tòa án nhân dân các cấp: Nắm bắt kiến thức về tổ chức và hoạt động của Tòa GĐ & NCTN, nâng cao kỹ năng xét xử các vụ án liên quan đến người chưa thành niên và gia đình.

  2. Nhà nghiên cứu, giảng viên luật và cải cách tư pháp: Tham khảo cơ sở lý luận, thực tiễn và các mô hình so sánh để phát triển nghiên cứu sâu hơn về tư pháp người chưa thành niên.

  3. Cơ quan quản lý nhà nước về tư pháp và pháp luật: Sử dụng luận văn làm tài liệu tham khảo để xây dựng chính sách, hoàn thiện pháp luật và tổ chức bộ máy Tòa án chuyên trách.

  4. Tổ chức xã hội, phi chính phủ hoạt động trong lĩnh vực bảo vệ trẻ em và gia đình: Hiểu rõ vai trò, thẩm quyền của Tòa GĐ & NCTN để phối hợp hiệu quả trong công tác hỗ trợ người chưa thành niên.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tòa gia đình và người chưa thành niên có phải là Tòa án độc lập không?
    Tòa GĐ & NCTN không phải là Tòa án độc lập mà là Tòa chuyên trách thuộc hệ thống TAND, được thành lập để chuyên xét xử các vụ án liên quan đến gia đình và người chưa thành niên nhằm nâng cao hiệu quả xét xử.

  2. Thẩm quyền của Tòa GĐ & NCTN bao gồm những gì?
    Tòa có thẩm quyền giải quyết các vụ án hình sự có bị cáo hoặc người bị hại là người dưới 18 tuổi, các vụ việc hôn nhân và gia đình theo quy định của Bộ luật Tố tụng Dân sự và các biện pháp xử lý hành chính đối với người chưa thành niên.

  3. Làm thế nào để phiên tòa thân thiện với người chưa thành niên được tổ chức?
    Phiên tòa được tổ chức tại phòng xử án thân thiện, không có vành móng ngựa, bị cáo được ngồi gần người đại diện hợp pháp, có phòng chờ riêng cho trẻ em, sử dụng thiết bị ghi âm, ghi hình để giảm áp lực tâm lý cho người chưa thành niên.

  4. Tại sao tội phạm người chưa thành niên lại có xu hướng gia tăng và trẻ hóa?
    Nguyên nhân bao gồm hoàn cảnh gia đình khó khăn, thiếu sự quan tâm, ảnh hưởng tiêu cực của môi trường xã hội, sự phát triển không đồng đều về nhận thức pháp luật và tâm lý, cũng như tác động của kinh tế thị trường và văn hóa tiêu dùng.

  5. Giải pháp nào giúp nâng cao hiệu quả hoạt động của Tòa GĐ & NCTN?
    Hoàn thiện pháp luật, đào tạo chuyên môn cho cán bộ Tòa án, đầu tư cơ sở vật chất, tăng cường phối hợp liên ngành và xã hội hóa công tác hỗ trợ người chưa thành niên là những giải pháp thiết thực và khả thi.

Kết luận

  • Tòa GĐ & NCTN tại tỉnh Thanh Hóa đã được thành lập và hoạt động hiệu quả, góp phần nâng cao chất lượng xét xử các vụ án liên quan đến gia đình và người chưa thành niên.
  • Tội phạm người chưa thành niên có xu hướng gia tăng và trẻ hóa, đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan và tổ chức xã hội trong công tác phòng ngừa và xử lý.
  • Việc tổ chức phiên tòa thân thiện, bảo vệ quyền lợi người chưa thành niên là điểm mạnh nổi bật của Tòa GĐ & NCTN.
  • Cần tiếp tục hoàn thiện thể chế pháp luật, nâng cao năng lực chuyên môn, đầu tư cơ sở vật chất và tăng cường phối hợp liên ngành để nâng cao hiệu quả hoạt động của Tòa.
  • Đề nghị các cơ quan chức năng và tổ chức xã hội quan tâm, phối hợp thực hiện các giải pháp nhằm bảo vệ quyền lợi và phát triển lành mạnh người chưa thành niên, góp phần xây dựng xã hội công bằng, văn minh.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý và TAND tỉnh Thanh Hóa cần triển khai các giải pháp đề xuất trong giai đoạn 2024-2027, đồng thời tăng cường giám sát, đánh giá hiệu quả để điều chỉnh kịp thời. Độc giả và các bên liên quan được khuyến khích nghiên cứu sâu hơn và áp dụng kết quả luận văn vào thực tiễn công tác.