Các Tình Tiết Loại Trừ Tính Chất Tội Phạm Của Hành Vi Theo Pháp Luật Hình Sự Việt Nam

Điều 8 BLHS năm 1999 định nghĩa: “Tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội... xâm phạm... các quyền và lợi ích hợp pháp khác của công dân...”. Điều 2 BLHS năm 1999 quy định: “Chỉ người nào phạm tội đã được luật hình sự quy định mới phải chịu trách nhiệm hình sự”. Như vậy, cơ sở trách nhiệm hình sự là tội phạm phải hội tụ đầy đủ các dấu hiệu và yếu tố cấu thành tội phạm: khách thể, mặt khách quan, chủ thể, mặt chủ quan. Hành vi chỉ bị coi là tội phạm khi hội tụ đủ bốn yếu tố này. Việc nghiên cứu các tình tiết loại trừ tính chất tội phạm của hành vi không thể tách rời việc nghiên cứu tội phạm và các yếu tố cấu thành tội phạm. Tuy nhiên, mục đích là để làm rõ các tình tiết loại trừ, không phải để tìm hiểu đặc điểm của tội phạm.

Khi thực hiện hành vi được mô tả trong BLHS, người thực hiện có thể bị thúc đẩy bởi nhiều động cơ. Tính chất khác nhau của những động cơ này có ảnh hưởng đến tính nguy hiểm cho xã hội của hành vi. Có trường hợp, hành vi đã thực hiện trở thành cần thiết cho xã hội và cần được pháp luật bảo vệ. Do đó, pháp luật hình sự Việt Nam cũng như nhiều quốc gia khác có quy định về những trường hợp cho phép công dân được thực hiện hành vi mà trong điều kiện bình thường bị coi là tội phạm. Hành vi đó do được pháp luật cho phép nên không bị coi là tội phạm và không phát sinh vấn đề trách nhiệm hình sự.

Một trong những thách thức lớn là sự chồng chéo giữa các tình tiết loại trừ trách nhiệm hình sự và các quy định khác của pháp luật, đặc biệt là các quy định về miễn trách nhiệm hình sự hoặc giảm nhẹ hình phạt. Việc phân biệt rõ ràng các trường hợp này là vô cùng quan trọng để đảm bảo quyền lợi của người bị buộc tội và tránh những sai sót trong quá trình xét xử. Cần có hướng dẫn cụ thể hơn từ các cơ quan có thẩm quyền để giải quyết vấn đề này.

Việc chứng minh các yếu tố cấu thành các tình tiết loại trừ trách nhiệm hình sự cũng là một thách thức lớn. Ví dụ, để chứng minh hành vi là phòng vệ chính đáng, cần phải chứng minh có hành vi xâm phạm trái pháp luật đang diễn ra, hành vi phòng vệ là cần thiết và tương xứng với mức độ nguy hiểm của hành vi xâm phạm. Việc thu thập chứng cứ và đánh giá chứng cứ trong những trường hợp này đòi hỏi kỹ năng và kinh nghiệm của các cơ quan điều tra và tòa án. Đặc biệt, trong các vụ án liên quan đến tình thế cấp thiết, việc xác định mức độ nguy hiểm và tính cấp bách của tình huống là vô cùng khó khăn.

Để hành vi được coi là phòng vệ chính đáng, cần đáp ứng các điều kiện sau: (1) Phải có hành vi xâm phạm trái pháp luật đang diễn ra hoặc đe dọa xảy ra ngay tức khắc. (2) Hành vi xâm phạm phải là hành vi nguy hiểm, xâm phạm đến lợi ích của Nhà nước, của tổ chức, tính mạng, sức khỏe, tài sản, quyền và lợi ích hợp pháp của người khác. (3) Hành vi phòng vệ phải là cần thiết để ngăn chặn hoặc đẩy lùi hành vi xâm phạm. (4) Hành vi phòng vệ phải tương xứng với mức độ nguy hiểm của hành vi xâm phạm. Nếu vượt quá các điều kiện này, hành vi có thể bị coi là vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng và vẫn phải chịu trách nhiệm hình sự.

Ranh giới giữa phòng vệ chính đáng và vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng rất mong manh. Vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng là hành vi phòng vệ rõ ràng quá mức cần thiết, không phù hợp với tính chất và mức độ nguy hiểm của hành vi xâm hại. Để phân biệt, cần xem xét kỹ lưỡng tính chất của hành vi xâm phạm, mức độ nguy hiểm mà hành vi xâm phạm gây ra, và tính chất của hành vi phòng vệ. Nếu hành vi phòng vệ rõ ràng quá mức cần thiết để ngăn chặn hành vi xâm phạm, thì đó là vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng.

Để xác định một tình huống có phải là tình thế cấp thiết hay không, cần xem xét các yếu tố sau: (1) Có một nguy cơ thực tế đang đe dọa lợi ích của Nhà nước, của tổ chức, tính mạng, sức khỏe, tài sản của mình hoặc của người khác. (2) Nguy cơ này phải là nguy cơ có thật, không phải là nguy cơ tưởng tượng. (3) Không còn cách nào khác để tránh nguy cơ này, ngoại trừ việc gây ra một thiệt hại. (4) Thiệt hại gây ra phải nhỏ hơn thiệt hại cần ngăn ngừa. Nếu gây thiệt hại lớn hơn, hành vi không được coi là tình thế cấp thiết và người gây thiệt hại phải chịu trách nhiệm hình sự.

Giống như phòng vệ chính đáng, ranh giới giữa tình thế cấp thiết và vượt quá yêu cầu của tình thế cấp thiết cũng rất mong manh. Vượt quá yêu cầu của tình thế cấp thiết là hành vi gây thiệt hại rõ ràng quá mức cần thiết để tránh nguy cơ đe dọa. Để phân biệt, cần xem xét kỹ lưỡng tính chất của nguy cơ, mức độ nghiêm trọng của nguy cơ, và tính chất của hành vi gây thiệt hại. Nếu hành vi gây thiệt hại rõ ràng quá mức cần thiết để tránh nguy cơ, thì đó là vượt quá yêu cầu của tình thế cấp thiết.

Nghiên cứu sửa đổi, bổ sung một số điều khoản trong BLHS để làm rõ hơn các khái niệm, yếu tố cấu thành và điều kiện áp dụng các tình tiết loại trừ trách nhiệm hình sự. Cần rà soát, đánh giá các quy định hiện hành và bổ sung những quy định mới để đáp ứng yêu cầu của thực tiễn. Đảm bảo tính minh bạch, rõ ràng và dễ áp dụng của các quy định pháp luật.

TANDTC và VKSNDTC cần phối hợp ban hành các văn bản hướng dẫn áp dụng thống nhất pháp luật về tình tiết loại trừ trách nhiệm hình sự. Hướng dẫn cần đi sâu vào các tình huống cụ thể, phức tạp thường gặp trong thực tiễn để giúp các cơ quan tiến hành tố tụng áp dụng pháp luật một cách chính xác và hiệu quả. Thường xuyên cập nhật, bổ sung hướng dẫn để phù hợp với sự phát triển của xã hội.

Cần tiếp tục nghiên cứu các tình tiết loại trừ trách nhiệm hình sự mới, đặc biệt là các tình tiết liên quan đến các hành vi gây thiệt hại trong các hoạt động nghề nghiệp, nghiên cứu khoa học hoặc các hoạt động xã hội khác. Đảm bảo rằng pháp luật hình sự không cản trở sự phát triển của xã hội và khoa học công nghệ.

Việc ứng dụng công nghệ thông tin vào quá trình thu thập chứng cứ và đánh giá chứng cứ, đặc biệt là các thiết bị ghi âm, ghi hình, sẽ giúp các cơ quan tiến hành tố tụng có được những chứng cứ khách quan, chính xác để xác định đúng các tình tiết loại trừ trách nhiệm hình sự. Điều này góp phần đảm bảo tính công bằng, minh bạch trong quá trình xét xử.