Thừa Kế Theo Di Chúc: Quy Định và Thực Tiễn Tại Việt Nam

Thừa kế là một phạm trù kinh tế, gắn liền với quyền sở hữu. Có sở hữu thì mới có thừa kế. Hai phạm trù này song hành trong mọi hình thái kinh tế xã hội. Sở hữu là yếu tố đầu tiên làm xuất hiện thừa kế, và ngược lại, thừa kế duy trì, củng cố và xác định quan hệ sở hữu. Theo Từ điển Tiếng Việt: "Thừa kế là hưởng của người chết để lại cho”. Do đó, thừa kế được xem là sự tiếp nối giữa việc để lại di sản của người đã chết với việc nhận di sản của người còn sống.

Nếu quan hệ sở hữu cho thấy tài sản trong xã hội thuộc về ai, ai có quyền chiếm hữu thì thừa kế phản ánh quá trình địch chuyển tài sản của người đó ra sao, nếu họ chết. Với mối quan hệ mật thiết, thừa kế vừa là hệ quả tất yếu của quyền sở hữu, đồng thời cũng là phương tiện để duy trì và củng cố chế độ sở hữu trong xã hội. Thừa kế còn góp phần bảo vệ quyền lợi của người thân, gia đình và thúc đẩy sự phát triển kinh tế xã hội.

Luật Việt Nam công nhận hai hình thức di chúc chính: di chúc bằng văn bản và di chúc miệng. Di chúc bằng văn bản có thể được lập tại phòng công chứng di chúc hoặc có người làm chứng. Di chúc miệng chỉ được công nhận khi người lập di chúc không thể lập di chúc bằng văn bản do tình trạng sức khỏe hoặc hoàn cảnh khách quan khác và phải có ít nhất hai người làm chứng. Sau đó, di chúc miệng phải được công chứng hoặc chứng thực trong thời hạn luật định.

Để di chúc có giá trị pháp lý, người lập di chúc phải có năng lực hành vi dân sự đầy đủ tại thời điểm lập di chúc. Điều này có nghĩa là họ phải đủ 18 tuổi trở lên, không bị bệnh tâm thần hoặc các bệnh khác làm mất khả năng nhận thức và điều khiển hành vi. Nếu người lập di chúc không đáp ứng điều kiện này, di chúc có thể bị vô hiệu.

Tính tự nguyện là yếu tố quan trọng nhất trong việc lập di chúc. Di chúc phải thể hiện ý chí đích thực của người lập, không bị ép buộc, lừa dối hoặc đe dọa. Nội dung di chúc phải hợp pháp, không vi phạm điều cấm của luật và không trái đạo đức xã hội. Ví dụ, không thể định đoạt tài sản thuộc sở hữu chung của người khác hoặc phân chia di sản một cách phân biệt đối xử trái pháp luật.

Việc xác định người thừa kế trong di chúc phải rõ ràng, chính xác. Nếu di chúc chỉ định chung chung hoặc gây nhầm lẫn, tòa án sẽ giải thích theo quy định của pháp luật để xác định đúng người thừa kế theo ý chí của người lập di chúc. Người thừa kế có thể là cá nhân, tổ chức trong và ngoài nước.

Tài sản thừa kế theo di chúc bao gồm tất cả các loại tài sản thuộc quyền sở hữu hợp pháp của người lập di chúc tại thời điểm chết. Điều này bao gồm bất động sản (nhà cửa, đất đai), động sản (xe cộ, đồ dùng cá nhân), quyền tài sản (quyền sở hữu trí tuệ, cổ phiếu) và các lợi ích vật chất khác.

Pháp luật quy định một số đối tượng vẫn được hưởng một phần di sản nhất định, ngay cả khi di chúc không cho họ hưởng hoặc cho họ hưởng ít hơn so với quy định. Đó là những người sau đây: con chưa thành niên, cha, mẹ, vợ, chồng; con thành niên mà không có khả năng lao động. Phần di sản mà họ được hưởng gọi là thừa kế không phụ thuộc vào nội dung di chúc và bằng hai phần ba suất của một người thừa kế theo pháp luật.

Bước đầu tiên trong thủ tục thừa kế theo di chúc là khai nhận di sản. Người thừa kế cần chuẩn bị đầy đủ giấy tờ chứng minh quan hệ thừa kế, di chúc hợp lệ và các giấy tờ liên quan đến di sản để nộp cho phòng công chứng. Sau khi thẩm định, công chứng viên sẽ lập văn bản khai nhận di sản.

Di chúc phải được công bố công khai cho những người có quyền lợi và nghĩa vụ liên quan. Việc công bố di chúc thường được thực hiện tại phòng công chứng hoặc cơ quan có thẩm quyền khác. Cùng với đó, cần xác định chính xác giá trị di sản để làm căn cứ phân chia và thực hiện nghĩa vụ tài sản.

Việc phân chia di sản phải tuân thủ theo nội dung di chúc. Nếu di chúc không quy định rõ ràng, di sản sẽ được chia theo thỏa thuận của các người thừa kế. Nếu có tranh chấp, các bên có thể yêu cầu hòa giải hoặc khởi kiện ra tòa để giải quyết theo quy định của pháp luật.

Người lập di chúc có toàn quyền thay đổi nội dung di chúc khi còn sống và minh mẫn. Việc thay đổi cần tuân thủ các hình thức theo quy định, văn bản sửa đổi phải được lập thành văn bản có chữ ký của người lập di chúc hoặc có người làm chứng.

Người lập di chúc có thể hủy bỏ di chúc bằng cách lập một di chúc mới thay thế hoặc tuyên bố hủy bỏ di chúc cũ bằng văn bản. Khi di chúc bị hủy bỏ, di sản sẽ được chia theo pháp luật.

Di chúc sau có hiệu lực thay thế cho di chúc trước, phần nào không bị thay đổi thì vẫn giữ nguyên giá trị pháp lý. Trường hợp di chúc bị hủy bỏ, việc chia di sản sẽ được thực hiện theo quy định của pháp luật.

Các tranh chấp thừa kế thường gặp bao gồm: tranh chấp về tính hợp lệ của di chúc (ví dụ: nghi ngờ di chúc bị giả mạo, người lập di chúc không có năng lực hành vi dân sự); tranh chấp về quyền thừa kế (ví dụ: xác định ai là người thừa kế hợp pháp); tranh chấp về phân chia di sản (ví dụ: chia không đúng theo di chúc hoặc không công bằng).

Hòa giải, thương lượng là phương pháp giải quyết tranh chấp thừa kế hiệu quả và tiết kiệm thời gian, chi phí. Các bên có thể tự hòa giải hoặc nhờ đến sự hỗ trợ của hòa giải viên, tổ chức hòa giải. Khi đạt được thỏa thuận, các bên lập thành văn bản và có giá trị pháp lý ràng buộc.

Nếu hòa giải, thương lượng không thành công, các bên có quyền khởi kiện ra tòa án có thẩm quyền để yêu cầu giải quyết tranh chấp. Tòa án sẽ thụ lý vụ án, thu thập chứng cứ và tiến hành xét xử theo quy định của pháp luật tố tụng dân sự. Bản án của tòa án có hiệu lực pháp luật và các bên phải thi hành.