Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư, khoa học và công nghệ (KH&CN) trở thành động lực then chốt thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội. Việt Nam, với hơn 70% dân số sống ở nông thôn và nông nghiệp chiếm khoảng 20,25% GDP, đang đặt trọng tâm phát triển nông nghiệp ứng dụng KH&CN nhằm nâng cao năng suất, chất lượng sản phẩm và sức cạnh tranh trên thị trường quốc tế. Theo ước tính, KH&CN đã đóng góp trên 30% giá trị gia tăng trong sản xuất nông nghiệp và 38% trong sản xuất giống cây trồng, vật nuôi. Tuy nhiên, việc truyền tải thông điệp KH&CN đến nông dân còn nhiều hạn chế do đặc thù trình độ nhận thức, thói quen tiếp cận thông tin và phương tiện truyền thông phù hợp.

Luận văn tập trung nghiên cứu thông điệp truyền thông về KH&CN dành cho nông dân trên báo chí, đặc biệt qua hai kênh phát thanh và truyền hình phổ biến là chương trình “Nông nghiệp và nông thôn” (VOV1) và “Chuyện nhà nông với nông nghiệp” (VTV1). Mục tiêu nghiên cứu nhằm phân tích thực trạng nội dung, hình thức thể hiện thông điệp, đánh giá ưu điểm, hạn chế và đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả truyền thông KH&CN cho nông dân. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các số phát sóng từ năm 2017 đến giữa năm 2018, tại Việt Nam. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hỗ trợ phát triển nông nghiệp hiện đại, nâng cao dân trí KH&CN, góp phần thúc đẩy ứng dụng tiến bộ kỹ thuật vào sản xuất nông nghiệp, từ đó cải thiện đời sống người nông dân và phát triển kinh tế nông thôn bền vững.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình truyền thông khoa học và công nghệ, trong đó có mô hình truyền thông của Claude Shannon với các thành tố: nguồn phát (Source), thông điệp (Message), kênh truyền (Channel) và hiệu quả (Effect). Mô hình này nhấn mạnh vai trò của phản hồi (Feedback) trong việc đánh giá hiệu quả truyền thông. Ngoài ra, các khái niệm về truyền thông đại chúng, truyền thông cộng đồng và truyền thông khoa học được vận dụng để phân tích đặc điểm, vai trò của các loại hình báo chí trong việc chuyển tải thông điệp KH&CN.

Ba khái niệm chính được làm rõ gồm:

  • Khoa học và công nghệ: KH&CN là hệ thống tri thức và kỹ năng nhằm biến đổi nguồn lực thành sản phẩm có giá trị, phục vụ phát triển kinh tế - xã hội.
  • Truyền thông KH&CN: Quá trình trao đổi, chia sẻ thông tin, kiến thức về KH&CN nhằm thay đổi nhận thức, thái độ và hành vi của công chúng, đặc biệt là nông dân.
  • Thông điệp truyền thông: Nội dung thông tin được mã hóa và truyền tải qua các phương tiện truyền thông, có mục đích hướng đến đối tượng cụ thể để tạo ra sự thay đổi tích cực.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tổng hợp tài liệu, phân tích nội dung và phỏng vấn sâu.

  • Nguồn dữ liệu:

    • 52 số phát sóng chương trình “Nông nghiệp và nông thôn” trên VOV1 (từ 01/5/2018 đến 19/6/2018).
    • 82 số phát sóng chương trình “Chuyện nhà nông với nông nghiệp” trên VTV1 (từ 05/01/2017 đến 24/8/2018).
    • Văn bản pháp luật, chính sách của Đảng và Nhà nước về KH&CN và nông nghiệp.
    • Phỏng vấn lãnh đạo, biên tập viên, phóng viên các chương trình và nhà quản lý truyền thông KH&CN.

  • Phương pháp phân tích:

    • Mã hóa và thống kê nội dung các thông điệp KH&CN trong các chương trình phát thanh, truyền hình.
    • So sánh tỷ lệ, thời lượng phát sóng thông điệp KH&CN.
    • Phân tích ưu điểm, hạn chế dựa trên ý kiến các bên liên quan và kết quả khảo sát.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong giai đoạn 2017-2018, tập trung khảo sát và phân tích các chương trình phát thanh, truyền hình trong khoảng thời gian này.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tỷ lệ và thời lượng thông điệp KH&CN trên phát thanh và truyền hình:

    • Trong 52 số phát sóng của chương trình “Nông nghiệp và nông thôn” (VOV1), có khoảng 60% số phát sóng chứa thông điệp về KH&CN, với thời lượng trung bình 5-7 phút mỗi số.
    • Chương trình “Chuyện nhà nông với nông nghiệp” (VTV1) có 82 số phát sóng, trong đó khoảng 55% số phát sóng có nội dung truyền thông KH&CN, thời lượng trung bình 7-10 phút.
    • Tỷ lệ sử dụng thể loại báo chí mang thông điệp KH&CN chủ yếu là tin tức, phóng sự và tọa đàm, chiếm trên 70% tổng số thể loại.

  2. Nội dung thông điệp truyền thông:

    • Ba nhóm nội dung chính gồm: thông tin về chủ trương, chính sách KH&CN; phản ánh thực tiễn triển khai ứng dụng KH&CN trong nông nghiệp; giới thiệu các giải pháp, công nghệ mới, mô hình sản xuất hiệu quả.
    • Nội dung thông điệp còn hạn chế về tính thiết thực, chưa đa dạng và chưa phản ánh kịp thời các sáng kiến, mô hình mới.

  3. Hình thức thể hiện thông điệp:

    • Phát thanh chủ yếu sử dụng ngôn ngữ đơn giản, dễ hiểu, kết hợp âm thanh thực tế, phỏng vấn chuyên gia và nông dân.
    • Truyền hình tận dụng ưu thế hình ảnh sống động, đồ họa, video minh họa, giúp người xem dễ tiếp nhận và áp dụng.
    • Tuy nhiên, cả hai loại hình còn thiếu sự phong phú về hình thức thể hiện, chưa khai thác tối đa các công nghệ truyền thông hiện đại.

  4. Ý kiến các bên liên quan:

    • Lãnh đạo và phóng viên đánh giá cao vai trò của truyền thông KH&CN nhưng thừa nhận còn nhiều khó khăn về nhân lực, kinh phí và kỹ năng truyền thông chuyên sâu.
    • Người nông dân mong muốn thông tin được truyền tải rõ ràng, cụ thể, dễ áp dụng và phù hợp với điều kiện thực tế địa phương.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy truyền thông KH&CN trên phát thanh và truyền hình đã góp phần nâng cao nhận thức và thúc đẩy ứng dụng tiến bộ kỹ thuật trong sản xuất nông nghiệp. Tỷ lệ phát sóng có nội dung KH&CN chiếm trên 50% thể hiện sự quan tâm của các cơ quan báo chí đến lĩnh vực này. Tuy nhiên, nội dung còn mang tính chung chung, chưa thực sự đi sâu vào các vấn đề cụ thể của từng vùng miền, chưa đáp ứng đầy đủ nhu cầu đa dạng của nông dân.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, việc truyền thông KH&CN cần tập trung vào việc mã hóa thông điệp sao cho dễ hiểu, gần gũi với đối tượng tiếp nhận, đồng thời sử dụng đa dạng hình thức truyền tải để tăng tính hấp dẫn và hiệu quả. Việc thiếu hụt nhân lực có chuyên môn về KH&CN và kỹ năng truyền thông là một rào cản lớn tại Việt Nam, cần được khắc phục để nâng cao chất lượng thông điệp.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ số phát sóng có nội dung KH&CN và thời lượng phát sóng trung bình trên từng kênh, bảng so sánh các thể loại báo chí sử dụng trong truyền thông KH&CN, cũng như biểu đồ đánh giá mức độ hài lòng của người nông dân về nội dung và hình thức truyền thông.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường thời lượng và tần suất truyền thông KH&CN cho nông dân

    • Động từ hành động: Mở rộng, tăng cường phát sóng các chương trình, chuyên mục về KH&CN.
    • Target metric: Tăng tỷ lệ số phát sóng có nội dung KH&CN lên trên 75% trong vòng 2 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Ban biên tập các đài phát thanh, truyền hình.

  2. Phối hợp chặt chẽ giữa ngành KH&CN và nông nghiệp trong truyền thông

    • Động từ hành động: Thiết lập cơ chế phối hợp, chia sẻ thông tin, tổ chức các buổi tập huấn, hội thảo chuyên đề.
    • Target metric: Tổ chức ít nhất 4 hội thảo/năm về truyền thông KH&CN cho nông dân.
    • Chủ thể thực hiện: Bộ KH&CN, Bộ NN&PTNT, các cơ quan báo chí.

  3. Nâng cao chất lượng nội dung thông điệp truyền thông

    • Động từ hành động: Cập nhật, làm mới nội dung, tập trung vào các mô hình, sáng kiến thực tiễn, phù hợp với từng vùng miền.
    • Target metric: Đảm bảo 80% nội dung truyền thông có tính thiết thực, dễ áp dụng.
    • Chủ thể thực hiện: Biên tập viên, phóng viên chuyên trách KH&CN.

  4. Tối ưu hóa hình thức chuyển tải thông điệp

    • Động từ hành động: Ứng dụng công nghệ truyền thông hiện đại như đồ họa, video tương tác, podcast.
    • Target metric: Phát triển ít nhất 3 hình thức truyền thông mới trong 1 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Đài truyền hình, đài phát thanh, Trung tâm truyền thông KH&CN.

  5. Nâng cao năng lực nguồn nhân lực truyền thông KH&CN

    • Động từ hành động: Đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng truyền thông chuyên sâu cho phóng viên, biên tập viên.
    • Target metric: 100% nhân sự truyền thông KH&CN được đào tạo chuyên môn trong 2 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Bộ KH&CN, các trường đào tạo báo chí.

  6. Khắc phục rào cản ngôn ngữ, văn hóa trong truyền thông

    • Động từ hành động: Biên soạn tài liệu, chương trình truyền thông bằng tiếng dân tộc, sử dụng ngôn ngữ địa phương.
    • Target metric: Phát triển ít nhất 5 chương trình truyền thông bằng tiếng dân tộc trong 3 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Trung tâm truyền thông KH&CN, các đài địa phương.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về KH&CN và nông nghiệp

    • Lợi ích: Cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, kế hoạch truyền thông phù hợp, nâng cao hiệu quả ứng dụng KH&CN trong nông nghiệp.
    • Use case: Thiết kế chương trình truyền thông quốc gia về KH&CN cho nông dân.

  2. Các cơ quan báo chí, truyền thông

    • Lợi ích: Hiểu rõ đặc điểm, nhu cầu của đối tượng nông dân, từ đó cải tiến nội dung, hình thức truyền thông KH&CN.
    • Use case: Phát triển chuyên mục, chương trình phát thanh, truyền hình chuyên sâu về KH&CN nông nghiệp.

  3. Nhà nghiên cứu, giảng viên ngành báo chí và truyền thông

    • Lợi ích: Tài liệu tham khảo cho nghiên cứu, giảng dạy về truyền thông KH&CN, đặc biệt trong lĩnh vực nông nghiệp.
    • Use case: Xây dựng giáo trình, bài giảng về truyền thông KH&CN cho sinh viên.

  4. Doanh nghiệp và tổ chức hoạt động trong lĩnh vực KH&CN và nông nghiệp

    • Lợi ích: Nắm bắt xu hướng truyền thông, nâng cao hiệu quả quảng bá sản phẩm, công nghệ mới đến người nông dân.
    • Use case: Lập kế hoạch truyền thông sản phẩm công nghệ nông nghiệp phù hợp với đối tượng mục tiêu.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao truyền thông KH&CN cho nông dân lại quan trọng?
    Truyền thông KH&CN giúp nông dân tiếp cận kiến thức, công nghệ mới, từ đó nâng cao năng suất, chất lượng sản phẩm và cải thiện đời sống. Ví dụ, thông qua các chương trình phát thanh, truyền hình, nhiều nông dân đã áp dụng thành công giống cây trồng mới và kỹ thuật canh tác hiện đại.

  2. Phát thanh và truyền hình có ưu điểm gì trong truyền thông KH&CN cho nông dân?
    Phát thanh dễ tiếp cận, phù hợp với thói quen sinh hoạt của nông dân, còn truyền hình cung cấp hình ảnh sống động, giúp người xem dễ hiểu và áp dụng. Theo khảo sát, trên 75% nông dân chọn truyền hình là kênh thông tin chính về nông nghiệp.

  3. Những khó khăn chính trong truyền thông KH&CN cho nông dân hiện nay là gì?
    Bao gồm hạn chế về nhân lực chuyên môn, nội dung chưa thiết thực, hình thức truyền tải chưa đa dạng và rào cản ngôn ngữ, văn hóa. Ví dụ, nhiều chương trình chưa kịp thời cập nhật các mô hình sản xuất mới hoặc chưa phù hợp với đặc điểm vùng miền.

  4. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả truyền thông KH&CN cho nông dân?
    Cần tăng cường phối hợp giữa các ngành, nâng cao chất lượng nội dung, đa dạng hóa hình thức truyền tải, đào tạo nhân lực chuyên sâu và sử dụng ngôn ngữ phù hợp với đối tượng. Việc áp dụng công nghệ số và truyền thông tương tác cũng là giải pháp hiệu quả.

  5. Vai trò của Nhà nước trong truyền thông KH&CN cho nông dân là gì?
    Nhà nước có trách nhiệm xây dựng chính sách, đầu tư kinh phí, tổ chức các chương trình truyền thông và phối hợp các cơ quan liên quan để đảm bảo thông tin KH&CN đến được với nông dân một cách hiệu quả và kịp thời.

Kết luận

  • Truyền thông KH&CN cho nông dân trên báo chí, đặc biệt qua phát thanh và truyền hình, đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao nhận thức và thúc đẩy ứng dụng tiến bộ kỹ thuật trong nông nghiệp.
  • Nội dung và hình thức truyền thông đã có những chuyển biến tích cực nhưng vẫn còn nhiều hạn chế về tính thiết thực, đa dạng và cập nhật.
  • Việc phối hợp giữa ngành KH&CN, nông nghiệp và báo chí cần được tăng cường để nâng cao hiệu quả truyền thông.
  • Nâng cao năng lực nhân lực truyền thông và khắc phục rào cản ngôn ngữ, văn hóa là yếu tố then chốt để cải thiện chất lượng thông điệp.
  • Các giải pháp đề xuất cần được triển khai trong vòng 2-3 năm tới nhằm đáp ứng nhu cầu thông tin KH&CN đa dạng của nông dân, góp phần phát triển nông nghiệp hiện đại và bền vững.

Next steps: Triển khai các đề xuất nâng cao chất lượng truyền thông, tổ chức đào tạo chuyên môn cho đội ngũ truyền thông, đồng thời mở rộng nghiên cứu sâu hơn về các kênh truyền thông mới và đối tượng công chúng khác trong lĩnh vực KH&CN.

Call-to-action: Các cơ quan quản lý, báo chí và nhà nghiên cứu cần phối hợp chặt chẽ để phát huy tối đa vai trò truyền thông KH&CN, góp phần xây dựng nền nông nghiệp thông minh, hiện đại, đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.