Tổng quan nghiên cứu

Ghép tế bào gốc tạo máu đồng loài (TBGTMĐL) là phương pháp điều trị hiệu quả cho nhiều bệnh lý máu ác tính và lành tính, với hơn một triệu ca ghép được thực hiện toàn cầu tính đến năm 2016 và gần 70.000 ca mỗi năm hiện nay. Tại Việt Nam, Viện Huyết học – Truyền máu Trung ương là đơn vị dẫn đầu về số ca ghép, trung bình khoảng 20 ca mỗi năm trong giai đoạn 2018-2022. Theo dõi mọc mảnh ghép (chimerism) là chỉ số quan trọng để đánh giá thành công ca ghép, phát hiện sớm thải ghép và tái phát bệnh. Kỹ thuật phân tích đoạn ADN trên điện di mao quản sử dụng chỉ thị phân tử STR (Short Tandem Repeat) được xem là tiêu chuẩn vàng trong theo dõi chimerism với độ nhạy từ 1-5%.

Nghiên cứu này nhằm đánh giá các STR có giá trị thông tin trong bộ xét nghiệm Global Filer và tình trạng mọc mảnh ghép ở người bệnh ghép TBGTMĐL tại Viện Huyết học – Truyền máu Trung ương giai đoạn 2018-2022. Đối tượng nghiên cứu gồm 87 người bệnh ghép TBGTMĐL, được theo dõi liên tục ít nhất 6 tháng sau ghép. Việc lựa chọn các STR có giá trị thông tin phù hợp giúp nâng cao độ chính xác và tin cậy của kết quả xét nghiệm, góp phần cải thiện hiệu quả điều trị và quản lý bệnh nhân sau ghép. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc chuẩn hóa quy trình theo dõi chimerism tại Việt Nam, đồng thời cung cấp dữ liệu tham khảo cho các phòng xét nghiệm chuyên sâu trong lĩnh vực huyết học và truyền máu.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Ghép tế bào gốc tạo máu đồng loài (TBGTMĐL): Phương pháp truyền tế bào gốc tạo máu từ người hiến phù hợp hệ kháng nguyên bạch cầu người (HLA) nhằm thay thế hệ tạo máu của người nhận, điều trị các bệnh máu ác tính và lành tính.
  • Chimerism: Tình trạng tồn tại đồng thời các tế bào có nguồn gốc khác nhau trong cùng một cơ thể, trong trường hợp này là tỷ lệ tế bào người hiến trong cơ thể người nhận sau ghép. Chimerism được phân loại thành mọc hoàn toàn (>95%), mọc một phần cao (50-95%), mọc một phần thấp (5-50%) và không mọc (<5%).
  • Kỹ thuật phân tích đoạn ADN trên điện di mao quản sử dụng STR: STR là các đoạn ADN lặp lại ngắn có tính đa hình cao, được khuếch đại bằng PCR và phân tích kích thước trên hệ thống điện di mao quản. Đây là phương pháp phổ biến và có độ nhạy cao (1-5%) trong theo dõi chimerism.
  • Bộ xét nghiệm Global Filer: Bao gồm 24 locus STR (21 locus trên nhiễm sắc thể thường và 3 locus trên nhiễm sắc thể giới tính), được thiết kế tối ưu cho đa dạng quần thể, giúp định danh cá thể và theo dõi chimerism chính xác.
  • Phần mềm phân tích ChimerMarker: Phần mềm chuyên dụng phân tích dữ liệu điện di mao quản, xác định các locus STR có giá trị thông tin, tính toán tỷ lệ chimerism và đánh giá chất lượng kết quả.

Phương pháp nghiên cứu

  • Thiết kế nghiên cứu: Hồi cứu, mô tả cắt ngang kết hợp tiến cứu.
  • Đối tượng nghiên cứu: 87 người bệnh ghép TBGTMĐL tại Khoa Ghép tế bào gốc, Viện Huyết học – Truyền máu Trung ương từ 2018 đến 2021, có kết quả theo dõi chimerism liên tục ít nhất 6 tháng.
  • Tiêu chuẩn chọn mẫu: Người bệnh có kết quả xét nghiệm theo dõi mọc mảnh ghép bằng kỹ thuật phân tích đoạn ADN trên điện di mao quản.
  • Thu thập dữ liệu: Sử dụng hồ sơ bệnh án, dữ liệu phân tích chimerism từ phần mềm ChimerMarker, thu thập các biến số như tuổi, giới, thể bệnh, nguồn hiến tế bào gốc, số lượng người hiến, kết quả chimerism trên dòng tế bào lympho T và tế bào tủy.
  • Quy trình kỹ thuật: Tách bạch cầu hoặc tách dòng tế bào lympho T, tế bào tủy từ mẫu máu toàn phần; chiết xuất ADN; khuếch đại multiplex PCR với bộ Global Filer; điện di mao quản trên hệ thống ABI 3500; phân tích dữ liệu bằng phần mềm ChimerMarker.
  • Kiểm soát chất lượng: Nội kiểm với thang chuẩn alen, ngoại kiểm theo chương trình UK NEQAS Anh, đánh giá chất lượng kết quả theo tiêu chuẩn của bộ xét nghiệm và phần mềm.
  • Phân tích số liệu: Sử dụng phần mềm Excel 2010 và SPSS 20.0 để thống kê mô tả, phân tích tần suất, tỷ lệ, so sánh các biến số.
  • Timeline nghiên cứu: Thu thập dữ liệu hồi cứu từ 01/2018 đến 05/2022, tiến cứu từ 06/2022 đến 08/2022.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Đặc điểm đối tượng nghiên cứu: Tuổi trung bình 30,4 ± 13,7 tuổi, phạm vi từ 5 đến 62 tuổi; tỷ lệ nam chiếm 62,1%, nữ 37,9%. Phân bố thể bệnh gồm 67 người bệnh máu ác tính (77%) và 20 người bệnh máu lành tính (23%). Trong nhóm ác tính, lơ xê mi cấp dòng tủy chiếm 36,8%.
  2. Nguồn hiến tế bào gốc: 87,8% người hiến có quan hệ huyết thống, 12,2% từ máu dây rốn cộng đồng. Số lượng người hiến trên một người bệnh chủ yếu là 1 (90,8%), có 9,2% người bệnh nhận từ 2-3 người hiến.
  3. Giá trị thông tin của các locus STR: Tất cả 24 locus STR trong bộ Global Filer đều có giá trị thông tin, với số lượng alen phát hiện từ 5 (D3S1358) đến 25 (SE33). Tần suất các locus có giá trị thông tin cao (>70%) gồm D2S1338 (75,9%), SE33 (74,7%), D18S51 (74,7%), D12S391 (72,4%), D1S1656 (71,3%) và D10S1248 (70,1%). Locus có tần suất thấp nhất là TPOX (31%).
  4. Số lượng locus STR có giá trị thông tin trên mỗi cặp ghép: Mỗi cặp ghép có ít nhất 6 locus STR có giá trị thông tin, trong đó 56,3% cặp ghép có từ 11-15 locus, 23% có từ 16-20 locus, và 6,9% có từ 21-24 locus.
  5. Kết quả theo dõi chimerism: Theo dõi chimerism được thực hiện từ 1 tháng sau ghép và định kỳ sau đó. Trong 100 ngày đầu sau ghép, tỷ lệ chimerism trên dòng tế bào lympho T và tế bào tủy có sự khác biệt rõ rệt, phản ánh quá trình mọc mảnh ghép và khả năng phát hiện sớm biến chứng.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu khẳng định tính ưu việt của bộ xét nghiệm Global Filer trong theo dõi mọc mảnh ghép TBGTMĐL tại Việt Nam, phù hợp với đặc điểm đa hình của quần thể người Việt. Số lượng alen đa dạng và tần suất locus cao giúp tăng độ nhạy và độ chính xác của phân tích chimerism. Việc mỗi cặp ghép có ít nhất 6 locus STR có giá trị thông tin đảm bảo kết quả tin cậy, phù hợp với các nghiên cứu quốc tế về tiêu chuẩn tối thiểu trong phân tích chimerism.

Sự khác biệt về tỷ lệ chimerism giữa dòng tế bào lympho T và tế bào tủy trong giai đoạn đầu sau ghép phản ánh đặc điểm sinh học và vai trò của từng dòng tế bào trong quá trình phục hồi tạo máu và phát hiện biến chứng như thải ghép hay bệnh ghép chống chủ. Kết quả này tương đồng với các nghiên cứu trên thế giới, đồng thời nhấn mạnh tầm quan trọng của việc theo dõi chimerism theo từng dòng tế bào để nâng cao độ nhạy và hỗ trợ chẩn đoán sớm.

Việc ứng dụng phần mềm ChimerMarker giúp tự động hóa quá trình phân tích, giảm thiểu sai sót và tăng tính nhất quán trong đánh giá kết quả. Kết quả nghiên cứu cũng góp phần bổ sung dữ liệu về đặc điểm STR của người Việt, hỗ trợ phát triển các bộ xét nghiệm phù hợp hơn trong tương lai.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tiếp tục sử dụng bộ xét nghiệm Global Filer trong theo dõi mọc mảnh ghép tại Khoa Di truyền – Sinh học phân tử, Viện Huyết học – Truyền máu Trung ương nhằm đảm bảo độ chính xác và tin cậy của kết quả xét nghiệm. Thời gian thực hiện: liên tục trong các năm tới.
  2. Mở rộng theo dõi chimerism trên các dòng tế bào có nhân khác như tế bào lympho B, tế bào NK để cung cấp thêm dữ liệu hỗ trợ chẩn đoán sớm các biến chứng sau ghép. Chủ thể thực hiện: Khoa Di truyền – Sinh học phân tử, trong vòng 1-2 năm tới.
  3. Đào tạo và nâng cao năng lực kỹ thuật cho nhân viên phòng xét nghiệm về kỹ thuật phân tích STR và sử dụng phần mềm ChimerMarker nhằm nâng cao chất lượng xét nghiệm và giảm thiểu sai sót. Thời gian: 6-12 tháng.
  4. Xây dựng quy trình chuẩn hóa và hướng dẫn kỹ thuật theo dõi chimerism áp dụng rộng rãi tại các bệnh viện chuyên khoa huyết học trong khu vực miền Bắc, góp phần nâng cao chất lượng chăm sóc bệnh nhân ghép tế bào gốc. Chủ thể thực hiện: Viện Huyết học – Truyền máu Trung ương phối hợp với các bệnh viện liên quan, trong vòng 1 năm.
  5. Nghiên cứu sâu hơn về đặc điểm đa hình STR của quần thể người Việt để phát triển bộ xét nghiệm STR tối ưu hơn, phù hợp với đặc điểm di truyền dân tộc, nâng cao hiệu quả theo dõi chimerism. Thời gian: 2-3 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Bác sĩ chuyên khoa huyết học và ghép tế bào gốc: Nắm bắt kỹ thuật theo dõi chimerism chính xác, hỗ trợ chẩn đoán sớm thải ghép và biến chứng, từ đó điều chỉnh phác đồ điều trị phù hợp.
  2. Kỹ thuật viên xét nghiệm sinh học phân tử: Áp dụng quy trình kỹ thuật phân tích STR và sử dụng phần mềm phân tích chimerism, nâng cao chất lượng xét nghiệm và đảm bảo kết quả chính xác.
  3. Nhà nghiên cứu di truyền học và huyết học: Tham khảo dữ liệu đặc điểm đa hình STR của người Việt, phát triển các bộ xét nghiệm phù hợp với đặc điểm quần thể, mở rộng nghiên cứu về chimerism và ứng dụng trong điều trị.
  4. Quản lý y tế và lãnh đạo bệnh viện: Định hướng đầu tư trang thiết bị, xây dựng quy trình chuẩn và đào tạo nhân lực nhằm nâng cao chất lượng dịch vụ xét nghiệm theo dõi chimerism, góp phần cải thiện kết quả điều trị ghép tế bào gốc.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao phải theo dõi mọc mảnh ghép sau ghép tế bào gốc tạo máu?
    Theo dõi chimerism giúp đánh giá mức độ thành công của ca ghép, phát hiện sớm thải ghép và tái phát bệnh, từ đó kịp thời điều chỉnh phác đồ điều trị, nâng cao hiệu quả và giảm biến chứng.

  2. Kỹ thuật phân tích STR trên điện di mao quản có ưu điểm gì?
    Phương pháp này có độ nhạy cao (1-5%), cho kết quả nhanh, chính xác, có thể phân biệt các cá thể trong trường hợp ghép nhiều người hiến, và chỉ cần lượng ADN đầu vào thấp, phù hợp với đa dạng quần thể.

  3. Bộ xét nghiệm Global Filer có điểm gì nổi bật?
    Global Filer gồm 24 locus STR đa dạng, bao gồm các locus có giá trị phân biệt cao, được thiết kế tối ưu cho nhiều quần thể, giúp tăng độ chính xác trong định danh cá thể và theo dõi chimerism.

  4. Tại sao cần theo dõi chimerism trên từng dòng tế bào?
    Theo dõi trên từng dòng tế bào như lympho T, tế bào tủy giúp tăng độ nhạy phát hiện biến chứng, hỗ trợ chẩn đoán sớm thải ghép và bệnh ghép chống chủ, từ đó cải thiện hiệu quả điều trị.

  5. Làm thế nào để đảm bảo chất lượng kết quả phân tích chimerism?
    Đảm bảo kiểm soát chất lượng nội kiểm với thang chuẩn alen, tham gia ngoại kiểm quốc tế, sử dụng phần mềm phân tích chuyên dụng như ChimerMarker và tuân thủ quy trình kỹ thuật chuẩn.

Kết luận

  • Bộ xét nghiệm Global Filer với 24 locus STR có giá trị thông tin cao, phù hợp để theo dõi mọc mảnh ghép tế bào gốc tạo máu đồng loài tại Việt Nam.
  • Mỗi cặp ghép có ít nhất 6 locus STR có giá trị thông tin, đảm bảo độ chính xác và tin cậy của kết quả phân tích chimerism.
  • Theo dõi chimerism trên dòng tế bào lympho T và tế bào tủy giúp phát hiện sớm biến chứng sau ghép, nâng cao hiệu quả điều trị.
  • Phần mềm ChimerMarker hỗ trợ phân tích tự động, giảm sai sót và tăng tính nhất quán trong đánh giá kết quả.
  • Đề xuất tiếp tục sử dụng bộ Global Filer, mở rộng theo dõi trên các dòng tế bào khác, đào tạo nhân lực và chuẩn hóa quy trình xét nghiệm trong thời gian tới.

Các đơn vị chuyên môn nên áp dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao chất lượng theo dõi chimerism, đồng thời triển khai các đề xuất nhằm cải thiện hiệu quả điều trị ghép tế bào gốc tạo máu.