Tổng quan nghiên cứu

Chương trình Mục tiêu Quốc gia xây dựng Nông thôn mới (NTM) là một trong những chính sách phát triển nông thôn toàn diện nhất tại Việt Nam, nhằm nâng cao chất lượng cuộc sống và thu nhập cho khoảng 70% dân số sống ở khu vực nông thôn. Tính đến tháng 2/2016, cả nước có 1.761 xã đạt chuẩn 19 tiêu chí NTM, chiếm 19,7% tổng số xã, với bình quân tiêu chí đạt 12,9 tiêu chí/xã, tăng 2,9 tiêu chí so với đầu năm 2015. Mục tiêu giai đoạn 2016-2020 là đạt 50% số xã đạt chuẩn NTM, mỗi tỉnh có ít nhất một huyện NTM, và bình quân tiêu chí đạt 15 tiêu chí/xã.

Tuy nhiên, trong quá trình triển khai, sự tham gia của người dân vẫn còn nhiều hạn chế, đặc biệt ở các vùng sâu, vùng xa. Nhận thức của người dân về vai trò chủ thể trong xây dựng NTM chưa sâu sắc, dẫn đến tâm lý trông chờ, ỷ lại vào Nhà nước. Sự tham gia của người dân được xem là yếu tố quyết định sự thành công và tính bền vững của chương trình.

Luận văn tập trung nghiên cứu thực trạng sự tham gia của người dân vào xây dựng NTM tại xã Việt Lâm, huyện Vị Xuyên, tỉnh Hà Giang, một xã thuần nông với nhiều khó khăn về kinh tế và dân trí. Qua đó, mục tiêu cụ thể là đánh giá mức độ và hình thức tham gia của người dân trong từng khâu của chương trình, từ nắm bắt thông tin, tham gia ý kiến, đóng góp nguồn lực đến giám sát, quản lý và vận hành các công trình. Nghiên cứu được thực hiện trong giai đoạn 2011-2015, với ý nghĩa quan trọng trong việc đề xuất các giải pháp nâng cao năng lực tham gia của người dân, góp phần thúc đẩy phát triển bền vững nông thôn mới.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về sự tham gia của người dân trong phát triển cộng đồng và chính sách công. Theo World Bank, sự tham gia là quá trình các nhóm liên quan tác động và chia sẻ giám sát đối với hoạt động phát triển và các quyết định ảnh hưởng đến họ. Florin (1990) định nghĩa sự tham gia là quá trình cá nhân tham gia vào việc ra quyết định trong các tổ chức và chương trình ảnh hưởng đến họ.

Hai mô hình đo lường sự tham gia được áp dụng chính trong nghiên cứu:

  • Thang đo của Jules N. Pretty (1995) phân chia sự tham gia thành bảy mức độ từ thụ động đến tự động, bao gồm tham gia thụ động, cung cấp thông tin, tư vấn, khuyến khích vật chất, tham gia chức năng, tương tác và tự động.

  • Bậc thang của sự tham gia của Arnstein (1969) gồm tám mức độ, chia thành ba cấp: không tham gia (bị điều khiển, liệu pháp), tham gia hình thức (thông tin, tham vấn, động viên), và người dân nắm quyền (hợp tác, ủy quyền, kiểm soát công dân). Mô hình này giúp phân tích mức độ quyền lực và vai trò chủ thể của người dân trong quá trình xây dựng NTM.

Ngoài ra, luận văn tham khảo kinh nghiệm phát triển nông thôn của Hàn Quốc với phong trào Saemaulundong, nhấn mạnh vai trò tự lực, hợp tác và chăm chỉ của người dân trong xây dựng nông thôn mới, từ đó rút ra bài học về trao quyền và phát huy nội lực cộng đồng.

Khung phân tích đề xuất trong luận văn tập trung vào ba mức độ tham gia của người dân: không tham gia, tham gia hình thức và người dân nắm quyền, được đo lường qua bốn khía cạnh chính: nắm bắt thông tin, tham gia ý kiến, tham gia trực tiếp và bầu cử đại diện giám sát, quản lý.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định tính kết hợp khảo sát định lượng. Nguồn dữ liệu chính gồm:

  • Khảo sát thực tế tại xã Việt Lâm, huyện Vị Xuyên, tỉnh Hà Giang, giai đoạn 2011-2015.

  • Phỏng vấn chuyên gia, cán bộ địa phương và người dân.

  • Thu thập số liệu từ Văn phòng điều phối chương trình MTQG XD NTM huyện Vị Xuyên và các văn bản pháp luật liên quan.

Cỡ mẫu khảo sát là 163 hộ dân, chiếm khoảng 15% tổng số hộ trên địa bàn xã, được chọn theo phương pháp phân tầng dựa trên thu nhập (hộ nghèo, cận nghèo, trung bình trở lên) và phân bố dân cư tại 8 thôn bản. Việc chọn mẫu đảm bảo tính đại diện cho toàn xã.

Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm và đối chiếu với thang đo Arnstein để đánh giá mức độ tham gia của người dân trong từng khâu của chương trình. Quá trình nghiên cứu kéo dài trong khoảng thời gian từ khi bắt đầu xây dựng chương trình đến năm 2015.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Người dân nắm bắt thông tin về chương trình NTM khá tốt: 85,5% hộ dân biết về chương trình và các công trình NTM trên địa bàn xã. Trong đó, 65,8% biết về bộ tiêu chí đánh giá NTM và 75,7% biết thời gian bắt đầu chương trình. Các kênh tiếp nhận thông tin chủ yếu là họp dân (89,8%), tiếp xúc cử tri (74,3%), báo đài (70,6%) và mạng Internet (65,8%). Tuy nhiên, thông tin chủ yếu do chính quyền truyền đạt, người dân ít tự chủ động tìm hiểu, thể hiện mức độ “bị điều khiển” theo thang đo Arnstein.

  2. Sự tham gia ý kiến của người dân còn hạn chế: Khoảng 50% người dân không được thông báo hoặc không quan tâm đến các vấn đề như lập quy hoạch, đề án, nguồn vốn và quản lý sử dụng đóng góp. Chỉ 84% hộ dân tham gia ý kiến vào đề án và quy hoạch, trong đó 24% tham gia hình thức cho có lệ, 68% tham gia để nắm bắt thông tin và chỉ 8% thực sự đóng góp ý kiến. Việc tham gia ý kiến chủ yếu mang tính hình thức, chưa phát huy vai trò chủ thể.

  3. Người dân tham gia trực tiếp vào chương trình với tỷ lệ cao: 94,7% hộ dân tham gia các hoạt động xây dựng NTM, chủ yếu là hiến đất (89,9%) và đóng góp ngày công lao động (92,6%). Đóng góp tiền mặt chỉ chiếm 25,4% do thu nhập thấp. Hình thức đóng góp được người dân thống nhất trong các cuộc họp chiếm 48,6%, thể hiện mức độ “được ủy quyền”. Việc tham gia này giúp huy động nguồn lực nội tại, giảm gánh nặng ngân sách Nhà nước.

  4. Người dân tham gia giám sát và quản lý còn yếu: 32% người dân không tham gia giám sát, cho rằng đây là nhiệm vụ của chính quyền hoặc ban giám sát. 60% tham gia giám sát thông qua bầu cử đại diện, 8% tham gia tư vấn và chỉ dưới 10% tự giám sát. Ban giám sát cộng đồng hoạt động không hiệu quả do thiếu chuyên môn và động lực. Tuy nhiên, người dân tham gia quản lý, vận hành và bảo dưỡng công trình rất tích cực (98,7%), thể hiện vai trò chủ thể trong giai đoạn này.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy sự tham gia của người dân tại xã Việt Lâm có sự đa dạng về hình thức và mức độ, phù hợp với mô hình bậc thang của Arnstein. Người dân chủ yếu tham gia tích cực ở các hoạt động trực tiếp như hiến đất, đóng góp ngày công và quản lý công trình, trong khi đó sự tham gia ý kiến và giám sát còn hạn chế, chủ yếu mang tính hình thức hoặc bị động.

Nguyên nhân chính là do nhận thức của người dân về quyền và trách nhiệm chưa đầy đủ, thu nhập thấp hạn chế khả năng đóng góp tài chính, và cơ chế giám sát chưa phát huy hiệu quả. So sánh với kinh nghiệm phong trào Saemaulundong của Hàn Quốc, việc trao quyền và phát huy nội lực người dân là yếu tố then chốt để nâng cao hiệu quả và tính bền vững của chương trình.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỷ lệ người dân biết thông tin, tham gia ý kiến, đóng góp nguồn lực và giám sát, giúp minh họa rõ ràng sự phân bố mức độ tham gia trong từng khâu. Bảng so sánh mức độ tham gia theo thang đo Arnstein cũng giúp làm nổi bật các điểm mạnh và hạn chế trong thực tiễn.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác truyền thông sâu rộng: Đa dạng hóa hình thức tuyên truyền phù hợp với trình độ dân cư từng địa phương, đặc biệt ở vùng sâu, vùng xa. Đào tạo kỹ năng truyền thông cho cán bộ thôn, xã để nâng cao hiệu quả truyền đạt, giúp người dân hiểu rõ quyền lợi và trách nhiệm trong xây dựng NTM. Thời gian thực hiện: 1-2 năm; chủ thể: UBND xã, Ban chỉ đạo NTM cấp huyện.

  2. Xây dựng cơ chế khuyến khích và nâng cao vai trò giám sát của người dân: Thiết lập các tổ chức giám sát cộng đồng có chuyên môn, tăng mức phụ cấp và hỗ trợ cho thành viên ban giám sát để tạo động lực hoạt động. Tổ chức các khóa đào tạo kỹ năng giám sát cho người dân. Thời gian thực hiện: 2 năm; chủ thể: Ban chỉ đạo NTM cấp tỉnh, huyện.

  3. Tập trung phát triển các tiêu chí nâng cao thu nhập: Đẩy mạnh các chương trình hỗ trợ sản xuất, đào tạo nghề, phát triển mô hình kinh tế hợp tác để cải thiện thu nhập người dân, từ đó tăng khả năng đóng góp tài chính cho xây dựng NTM. Thời gian thực hiện: 3-5 năm; chủ thể: Sở Nông nghiệp, Sở Lao động Thương binh và Xã hội, UBND xã.

  4. Xây dựng chính sách và hướng dẫn thống nhất về sự tham gia của người dân: Ban hành các quy định rõ ràng về quyền và trách nhiệm của người dân trong từng giai đoạn xây dựng NTM, đảm bảo người dân được tham gia quyết định và phản hồi chính sách. Thời gian thực hiện: 1 năm; chủ thể: Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, UBND tỉnh.

  5. Minh bạch hóa các hoạt động xây dựng NTM: Công khai các kế hoạch, nguồn vốn, tiến độ và kết quả thực hiện để người dân giám sát và đánh giá, từ đó nâng cao sự tin tưởng và khuyến khích tham gia. Thời gian thực hiện: liên tục; chủ thể: UBND xã, Ban chỉ đạo NTM.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý và điều phối chương trình NTM: Giúp hiểu rõ vai trò và mức độ tham gia của người dân, từ đó xây dựng các chính sách và kế hoạch phù hợp để nâng cao hiệu quả chương trình.

  2. Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành chính sách công, phát triển nông thôn: Cung cấp cơ sở lý thuyết, mô hình phân tích và dữ liệu thực tiễn để phục vụ nghiên cứu và học tập.

  3. Các tổ chức phi chính phủ và tổ chức phát triển cộng đồng: Hỗ trợ thiết kế các chương trình can thiệp, nâng cao nhận thức và năng lực tham gia của người dân trong phát triển nông thôn.

  4. Người dân và cộng đồng địa phương: Nắm bắt thông tin về quyền lợi, trách nhiệm và các hình thức tham gia vào xây dựng NTM, từ đó chủ động đóng góp và giám sát các hoạt động phát triển tại địa phương.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao sự tham gia của người dân lại quan trọng trong xây dựng NTM?
    Sự tham gia của người dân giúp huy động nguồn lực nội tại, đảm bảo chương trình phù hợp với nhu cầu thực tế, tăng tính bền vững và hiệu quả. Ví dụ, tại xã Việt Lâm, người dân đóng góp 17,32% nguồn lực bằng đất đai và ngày công, góp phần hoàn thành chương trình sớm hơn dự kiến.

  2. Người dân tham gia vào những khâu nào của chương trình NTM?
    Người dân tham gia từ việc nắm bắt thông tin, đóng góp ý kiến vào đề án, quy hoạch, trực tiếp tham gia xây dựng công trình, đến giám sát, quản lý và bảo dưỡng công trình. Mức độ tham gia thay đổi theo từng khâu, với sự tham gia tích cực nhất ở khâu đóng góp nguồn lực và quản lý vận hành.

  3. Những khó khăn nào ảnh hưởng đến sự tham gia của người dân?
    Bao gồm nhận thức hạn chế về vai trò chủ thể, thu nhập thấp hạn chế khả năng đóng góp tài chính, thiếu cơ chế giám sát hiệu quả và sự phân bổ thông tin chưa đồng đều, đặc biệt ở vùng sâu, vùng xa.

  4. Làm thế nào để nâng cao sự tham gia của người dân?
    Cần tăng cường truyền thông đa dạng, xây dựng cơ chế giám sát cộng đồng, phát triển các chương trình nâng cao thu nhập, minh bạch hóa hoạt động và ban hành chính sách rõ ràng về quyền và trách nhiệm của người dân.

  5. Vai trò của chính quyền trong việc thúc đẩy sự tham gia của người dân là gì?
    Chính quyền đóng vai trò điều phối, tạo điều kiện, cung cấp thông tin, tổ chức các hoạt động tham gia và giám sát, đồng thời xây dựng cơ chế khuyến khích và hỗ trợ người dân tham gia một cách chủ động và hiệu quả.

Kết luận

  • Chương trình MTQG xây dựng NTM đã đạt nhiều thành công tại xã Việt Lâm, với sự tham gia tích cực của người dân góp phần nâng cao cơ sở hạ tầng và đời sống.

  • Mức độ tham gia của người dân đa dạng, từ bị động đến chủ động, nhưng vẫn còn hạn chế ở khâu tham gia ý kiến và giám sát.

  • Sự tham gia của người dân là yếu tố quyết định sự thành công và tính bền vững của chương trình, cần được phát huy hơn nữa.

  • Các giải pháp đề xuất tập trung vào tăng cường truyền thông, xây dựng cơ chế giám sát, nâng cao thu nhập và minh bạch hóa hoạt động.

  • Tiếp tục nghiên cứu và triển khai các chính sách nhằm nâng cao vai trò chủ thể của người dân trong xây dựng NTM là bước đi cần thiết cho giai đoạn phát triển tiếp theo.

Hành động tiếp theo: Các cấp chính quyền và tổ chức liên quan cần phối hợp triển khai các khuyến nghị nhằm nâng cao sự tham gia của người dân, đồng thời theo dõi, đánh giá thường xuyên để điều chỉnh chính sách phù hợp, đảm bảo mục tiêu phát triển nông thôn bền vững.