Tác động của đa dạng hóa thu nhập đến lợi nhuận và rủi ro của ngân hàng thương mại Việt Nam

• Tác giả: Tran Huynh Thanh Huy
• Người hướng dẫn: Nguyen Thi My Hanh, PhD
• Trường học: Banking University Ho Chi Minh City
• Chuyên ngành: Finance – Banking
• Đề tài: Tác động của đa dạng hóa thu nhập đến lợi nhuận và rủi ro của các ngân hàng thương mại Việt Nam
• Loại tài liệu: master thesis
• Năm xuất bản: 2024
• Địa điểm: Ho Chi Minh City

• AUTHOR’S DECLARATION
• ACKNOWLEDGEMENTS
• TÓM TẮT LUẬN VĂN
• ABSTRACT
• TABLE OF CONTENTS
• 1. CHƯƠNG 1: INTRODUCTION
• 1.1. Research objectives
• 1.2. Research questions
• 1.3. Research scope
• 1.4. Research method
• 1.5. Significance of the research
• 1.6. Research structure
• 2. CHƯƠNG 2: LITERATURE REVIEW
• 2.1. Profitability, risk, and income classification of commercial banks
• 2.2. Income diversification and measurement
• 2.3. Studies on effects of income diversification on profit and risk
• 3. CHƯƠNG 3: RESEARCH METHOD AND DATA
• 3.1. Model selection and research data
• 3.2. Model tests and estimation basis
• 3.3. Data collection sources and implementation
• 4. CHƯƠNG 4: RESEARCH RESULTS
• 4.1. Descriptive statistics and regression model results
• 4.2. Analysis of associations among variables
• 4.3. Comparative analysis with prior research
• 5. CHƯƠNG 5: CONCLUSIONS AND RECOMMENDATIONS
• 5.1. Conclusions
• 5.2. Implications and solutions
• 5.3. Limitations and future research directions

I. Giới thiệu

Nghiên cứu về tác động của đa dạng hóa thu nhập đến lợi nhuận ngân hàng và rủi ro tài chính của các ngân hàng thương mại Việt Nam là một vấn đề quan trọng trong bối cảnh hiện nay. Đa dạng hóa thu nhập không chỉ giúp ngân hàng tăng cường khả năng sinh lời mà còn giảm thiểu rủi ro từ các hoạt động tín dụng truyền thống, vốn thường có tính không chắc chắn cao. Theo DeYoung & Roland (2001), sự đa dạng hóa trong hoạt động ngân hàng đã trở thành xu hướng toàn cầu, đặc biệt là trong bối cảnh cạnh tranh gia tăng và áp lực từ lợi nhuận trong các hoạt động tài chính. Thực tế cho thấy, các ngân hàng thương mại Việt Nam đang phải đối mặt với nhiều thách thức từ khủng hoảng kinh tế, đặc biệt là trong giai đoạn dịch bệnh Covid-19, dẫn đến nhu cầu cấp thiết phải đa dạng hóa các nguồn thu nhập. Do đó, nghiên cứu này nhằm mục đích phân tích mối quan hệ giữa đa dạng hóa thu nhập, lợi nhuận và rủi ro của các ngân hàng thương mại tại Việt Nam trong giai đoạn 2012-2022.

II. Tác động của đa dạng hóa thu nhập đến lợi nhuận ngân hàng

Nghiên cứu đã chỉ ra rằng đa dạng hóa thu nhập có mối liên hệ tích cực với lợi nhuận ngân hàng. Cụ thể, các ngân hàng có mức độ đa dạng hóa cao thường đạt được lợi nhuận tốt hơn so với những ngân hàng chỉ tập trung vào hoạt động tín dụng. Theo Vinh & Mai (2015), việc mở rộng hoạt động sang các lĩnh vực khác như dịch vụ tài chính, bảo hiểm và đầu tư có thể giúp ngân hàng tối ưu hóa nguồn thu. Hơn nữa, các hoạt động này không chỉ tạo ra lợi nhuận mà còn giúp ngân hàng duy trì tính ổn định trong bối cảnh biến động kinh tế. Một nghiên cứu gần đây của Le et al. (2022) cũng cho thấy rằng đa dạng hóa thu nhập không chỉ làm tăng lợi nhuận mà còn giảm thiểu rủi ro vỡ nợ, đặc biệt trong thời kỳ dịch bệnh. Điều này cho thấy rằng một chiến lược đa dạng hóa hợp lý có thể mang lại lợi ích lớn cho các ngân hàng thương mại Việt Nam.

III. Tác động của đa dạng hóa thu nhập đến rủi ro tài chính

Ngoài việc ảnh hưởng đến lợi nhuận, đa dạng hóa thu nhập cũng có tác động đáng kể đến rủi ro tài chính của ngân hàng. Nghiên cứu đã chỉ ra rằng khi ngân hàng mở rộng hoạt động sang các lĩnh vực không liên quan đến tín dụng, rủi ro tổng thể sẽ giảm. Các ngân hàng có chiến lược đa dạng hóa tốt thường có khả năng chống chịu tốt hơn trước những biến động của thị trường, từ đó giảm thiểu khả năng vỡ nợ. Theo Feyen et al. (2021), việc đa dạng hóa thu nhập giúp ngân hàng giảm áp lực từ các khoản nợ xấu, đặc biệt trong bối cảnh khủng hoảng kinh tế. Hơn nữa, quản lý rủi ro hiệu quả kết hợp với đa dạng hóa có thể tạo ra một môi trường kinh doanh an toàn hơn cho các ngân hàng. Điều này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc xây dựng một chiến lược đa dạng hóa hợp lý để tối ưu hóa lợi nhuận và giảm thiểu rủi ro.

IV. Kết luận và khuyến nghị

Từ những phân tích trên, có thể khẳng định rằng đa dạng hóa thu nhập có tác động tích cực đến cả lợi nhuận và rủi ro tài chính của các ngân hàng thương mại Việt Nam. Để tối ưu hóa lợi ích từ đa dạng hóa, các ngân hàng cần xây dựng các chiến lược đầu tư đa dạng hiệu quả, đồng thời chú trọng đến việc quản lý rủi ro. Các khuyến nghị cho các ngân hàng bao gồm việc tăng cường nghiên cứu thị trường để phát hiện các cơ hội đa dạng hóa mới, phát triển các sản phẩm dịch vụ tài chính sáng tạo và cải thiện quy trình quản lý rủi ro. Những biện pháp này không chỉ giúp các ngân hàng nâng cao lợi nhuận mà còn đảm bảo sự phát triển bền vững trong bối cảnh kinh tế đầy biến động.

Tổng quan nghiên cứu

Trong giai đoạn 2012-2022, các ngân hàng thương mại Việt Nam đã trải qua nhiều biến động kinh tế và chính sách, đặc biệt là tác động của đại dịch COVID-19 và các chính sách tái cơ cấu nợ theo Quyết định số 689/QĐ-TTg ngày 8/6/2022 của Thủ tướng Chính phủ. Trong bối cảnh đó, đa dạng hóa thu nhập trở thành chiến lược quan trọng nhằm tăng cường khả năng sinh lời và giảm thiểu rủi ro cho các ngân hàng. Theo số liệu thu thập từ 29 ngân hàng thương mại niêm yết tại Việt Nam, thu nhập từ hoạt động tín dụng truyền thống chiếm khoảng 90% tổng thu nhập, trong khi đó, các hoạt động phi tín dụng ngày càng được chú trọng nhằm giảm áp lực rủi ro tín dụng và tăng tính ổn định thu nhập.

Mục tiêu nghiên cứu là phân tích tác động của đa dạng hóa thu nhập đến khả năng sinh lời và rủi ro của các ngân hàng thương mại Việt Nam trong giai đoạn 2012-2022, bao gồm cả thời kỳ trước và trong đại dịch COVID-19. Nghiên cứu sử dụng dữ liệu bảng và phương pháp hồi quy GMM để kiểm định mối quan hệ này, nhằm cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà quản lý ngân hàng và các cơ quan liên quan trong việc xây dựng chiến lược kinh doanh hiệu quả. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào 29 ngân hàng thương mại cổ phần niêm yết, với dữ liệu tài chính được kiểm toán từ nguồn Bankscope.

Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đánh giá hiệu quả của đa dạng hóa thu nhập trong bối cảnh cạnh tranh ngày càng gay gắt và biến động kinh tế, đồng thời góp phần bổ sung cho các nghiên cứu thực nghiệm về quản trị rủi ro và tối ưu hóa lợi nhuận trong lĩnh vực ngân hàng tại Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết đa dạng hóa danh mục đầu tư (Markowitz, 1952) và lý thuyết tài chính về đa dạng hóa thu nhập trong ngân hàng. Lý thuyết đa dạng hóa danh mục nhấn mạnh việc phân bổ tài sản vào các khoản đầu tư không hoàn toàn tương quan nhằm giảm thiểu rủi ro tổng thể. Trong khi đó, lý thuyết tài chính cho rằng đa dạng hóa thu nhập giúp ngân hàng tăng hiệu quả kinh doanh thông qua việc mở rộng các nguồn thu nhập, từ đó giảm thiểu rủi ro liên quan đến sự phụ thuộc vào hoạt động tín dụng truyền thống.

Các khái niệm chính bao gồm:

• Đa dạng hóa thu nhập (Income Diversification): Tỷ lệ thu nhập phi tín dụng so với tổng thu nhập, được đo bằng chỉ số Herfindahl Hirschman (HHI_REV).
• Khả năng sinh lời (Profitability): Được đo bằng các chỉ số ROA (Return on Assets) và ROE (Return on Equity).
• Rủi ro (Risk): Được đo bằng chỉ số Z-Score, phản ánh mức độ ổn định tài chính và khả năng vỡ nợ của ngân hàng.
• Rủi ro tín dụng và rủi ro phá sản: Là các loại rủi ro chính ảnh hưởng đến hoạt động ngân hàng, trong đó rủi ro tín dụng chiếm tỷ trọng lớn trong thu nhập truyền thống.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định lượng với dữ liệu bảng thu thập từ 29 ngân hàng thương mại Việt Nam trong giai đoạn 2012-2022. Dữ liệu tài chính được lấy từ báo cáo tài chính đã kiểm toán qua nguồn Bankscope. Phương pháp phân tích chính là mô hình hồi quy động sử dụng Generalized Method of Moments (GMM) theo Arellano & Bover (1995) và Blundell & Bond (1998), nhằm xử lý vấn đề nội sinh, tự tương quan và phương sai không đồng nhất trong mô hình.

Cỡ mẫu gồm 29 ngân hàng với 11 năm quan sát, tổng cộng khoảng 319 quan sát. Các biến kiểm soát bao gồm tỷ lệ cho vay trên tổng tài sản (L_A), quy mô ngân hàng (SIZE), tốc độ tăng trưởng tài sản (ASSET_GRO), tỷ lệ dự phòng trên tổng tài sản (DPS_TA), tốc độ tăng trưởng lợi nhuận (GL_GRO) và biến giả đại dịch COVID-19 (COVID).

Quá trình nghiên cứu được thực hiện theo các bước: thu thập dữ liệu, kiểm định các giả định mô hình (đa cộng tuyến, tự tương quan, phương sai không đồng nhất), lựa chọn mô hình phù hợp (GMM), phân tích hồi quy và kiểm định độ tin cậy của mô hình bằng các bài kiểm tra Hansen và AR(2).

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Tác động tích cực của đa dạng hóa thu nhập đến khả năng sinh lời: Kết quả hồi quy GMM cho thấy hệ số của biến đa dạng hóa thu nhập (HHI_REV) có ảnh hưởng tích cực và có ý nghĩa thống kê đến ROA và ROE. Cụ thể, khi mức độ đa dạng hóa tăng (giá trị HHI_REV giảm), ROA tăng trung bình khoảng 0.5% và ROE tăng khoảng 1.2%, cho thấy đa dạng hóa giúp ngân hàng tăng hiệu quả sử dụng tài sản và vốn chủ sở hữu.

2. Đa dạng hóa thu nhập giúp giảm rủi ro: Chỉ số Z-Score tăng trung bình 0.3 điểm khi đa dạng hóa thu nhập tăng, phản ánh sự giảm thiểu rủi ro phá sản và tăng tính ổn định tài chính của ngân hàng. Điều này phù hợp với giả thuyết rằng thu nhập phi tín dụng ổn định hơn và giúp giảm sự phụ thuộc vào tín dụng có rủi ro cao.

3. Ảnh hưởng của các biến kiểm soát: Tỷ lệ cho vay trên tổng tài sản (L_A) có tác động tiêu cực đến khả năng sinh lời và làm tăng rủi ro, với ROA giảm khoảng 0.4% và Z-Score giảm 0.2 điểm khi L_A tăng 1%. Quy mô ngân hàng (SIZE) có tác động tích cực đến cả khả năng sinh lời và giảm rủi ro, cho thấy các ngân hàng lớn có lợi thế trong quản trị rủi ro và khai thác đa dạng hóa thu nhập.

4. Tác động của đại dịch COVID-19: Biến giả COVID-19 cho thấy tác động tiêu cực đến khả năng sinh lời (giảm khoảng 0.3% ROA) nhưng không có ảnh hưởng đáng kể đến rủi ro, phản ánh sự ảnh hưởng của đại dịch đến hoạt động kinh doanh nhưng các biện pháp đa dạng hóa đã giúp duy trì sự ổn định tài chính.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu trước đây trong khu vực và quốc tế, khẳng định vai trò tích cực của đa dạng hóa thu nhập trong việc nâng cao hiệu quả kinh doanh và giảm thiểu rủi ro cho ngân hàng. Việc đa dạng hóa giúp ngân hàng giảm sự phụ thuộc vào nguồn thu nhập truyền thống từ tín dụng vốn có rủi ro cao và biến động lớn, đồng thời tận dụng các nguồn thu nhập phi tín dụng ổn định hơn như dịch vụ, giao dịch ngoại hối, và đầu tư chứng khoán.

Biểu đồ thể hiện mối quan hệ giữa HHI_REV và ROA/ROE cho thấy xu hướng tăng lợi nhuận khi đa dạng hóa thu nhập tăng lên, trong khi biểu đồ Z-Score theo thời gian minh họa sự cải thiện về độ ổn định tài chính của các ngân hàng đa dạng hóa tốt hơn. Bảng phân tích hồi quy chi tiết cũng cho thấy các biến kiểm soát như quy mô và tỷ lệ cho vay đóng vai trò quan trọng trong việc điều chỉnh tác động của đa dạng hóa.

Tuy nhiên, nghiên cứu cũng lưu ý rằng đa dạng hóa không phải là giải pháp tuyệt đối, bởi chi phí cố định tăng lên khi mở rộng các hoạt động phi truyền thống có thể làm tăng đòn bẩy tài chính và rủi ro nếu không được quản lý chặt chẽ. Điều này phù hợp với một số nghiên cứu phản biện cho rằng đa dạng hóa có thể làm tăng biến động thu nhập nếu không được thực hiện hiệu quả.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường đa dạng hóa nguồn thu nhập: Các ngân hàng nên mở rộng các hoạt động phi tín dụng như dịch vụ thanh toán, bảo hiểm, đầu tư chứng khoán nhằm giảm tỷ trọng thu nhập từ tín dụng truyền thống xuống dưới mức 80% trong vòng 3 năm tới, qua đó nâng cao tính ổn định thu nhập và giảm rủi ro tín dụng.

2. Nâng cao năng lực quản trị rủi ro: Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và phân tích dữ liệu lớn để đánh giá và kiểm soát rủi ro liên quan đến các hoạt động phi truyền thống, đảm bảo rủi ro được giám sát chặt chẽ trong vòng 1-2 năm tới.

3. Tăng cường đào tạo và phát triển nguồn nhân lực: Đào tạo chuyên sâu cho cán bộ quản lý và nhân viên về các sản phẩm dịch vụ mới, kỹ năng quản trị rủi ro và tài chính nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động đa dạng hóa trong 2 năm tới.

4. Hợp tác và liên kết với các tổ chức tài chính khác: Khuyến khích các ngân hàng hợp tác với các công ty bảo hiểm, công ty chứng khoán để phát triển các sản phẩm tài chính đa dạng, tận dụng thế mạnh chuyên môn và giảm chi phí vận hành trong vòng 3 năm.

Các giải pháp trên cần được thực hiện đồng bộ bởi ban lãnh đạo ngân hàng, các cơ quan quản lý nhà nước và các tổ chức tài chính liên quan nhằm tạo môi trường thuận lợi cho đa dạng hóa thu nhập, nâng cao khả năng sinh lời và giảm thiểu rủi ro trong hoạt động ngân hàng.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Ban lãnh đạo và quản lý ngân hàng thương mại: Giúp hiểu rõ tác động của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả kinh doanh và rủi ro, từ đó xây dựng chiến lược phát triển phù hợp.

2. Cơ quan quản lý nhà nước và ngân hàng trung ương: Cung cấp cơ sở khoa học để thiết kế chính sách giám sát, hỗ trợ và định hướng phát triển ngành ngân hàng trong bối cảnh cạnh tranh và biến động kinh tế.

3. Các nhà nghiên cứu và học viên ngành tài chính – ngân hàng: Là tài liệu tham khảo quan trọng cho các nghiên cứu tiếp theo về quản trị rủi ro, đa dạng hóa thu nhập và hiệu quả hoạt động ngân hàng.

4. Nhà đầu tư và chuyên gia phân tích tài chính: Giúp đánh giá tiềm năng sinh lời và rủi ro của các ngân hàng thương mại Việt Nam dựa trên mức độ đa dạng hóa thu nhập, hỗ trợ quyết định đầu tư chính xác hơn.

Câu hỏi thường gặp

1. Đa dạng hóa thu nhập là gì và tại sao quan trọng với ngân hàng?
   Đa dạng hóa thu nhập là việc ngân hàng mở rộng các nguồn thu ngoài hoạt động tín dụng truyền thống, như dịch vụ, giao dịch ngoại hối. Điều này giúp giảm rủi ro tập trung và tăng tính ổn định thu nhập, đặc biệt trong bối cảnh biến động kinh tế.

2. Chỉ số HHI_REV được sử dụng như thế nào để đo đa dạng hóa thu nhập?
   HHI_REV là chỉ số đo mức độ tập trung thu nhập của ngân hàng, giá trị từ 0 (đa dạng hoàn toàn) đến 1 (tập trung hoàn toàn). Giá trị thấp hơn cho thấy ngân hàng có thu nhập đa dạng hơn, giảm rủi ro.

3. Tác động của đại dịch COVID-19 đến đa dạng hóa thu nhập và hiệu quả ngân hàng ra sao?
   Đại dịch làm giảm khả năng sinh lời do gián đoạn kinh tế, nhưng các ngân hàng đa dạng hóa thu nhập tốt hơn có khả năng duy trì ổn định tài chính và giảm rủi ro vỡ nợ.

4. Phương pháp GMM có ưu điểm gì trong nghiên cứu này?
   GMM xử lý tốt vấn đề nội sinh, tự tương quan và phương sai không đồng nhất trong dữ liệu bảng, giúp ước lượng chính xác mối quan hệ giữa đa dạng hóa thu nhập, lợi nhuận và rủi ro.

5. Ngân hàng nên bắt đầu đa dạng hóa thu nhập từ đâu?
   Ngân hàng nên tập trung phát triển các dịch vụ phi tín dụng có tiềm năng như dịch vụ thanh toán, bảo hiểm, đầu tư chứng khoán, đồng thời nâng cao năng lực quản trị rủi ro và công nghệ để đảm bảo hiệu quả và an toàn.

Kết luận

• Đa dạng hóa thu nhập có tác động tích cực đến khả năng sinh lời và giảm rủi ro của các ngân hàng thương mại Việt Nam trong giai đoạn 2012-2022.
• Chỉ số HHI_REV là công cụ hiệu quả để đo lường mức độ đa dạng hóa thu nhập và liên quan mật thiết đến các chỉ số ROA, ROE và Z-Score.
• Các biến kiểm soát như tỷ lệ cho vay, quy mô ngân hàng và tốc độ tăng trưởng tài sản cũng ảnh hưởng đáng kể đến hiệu quả và rủi ro ngân hàng.
• Đại dịch COVID-19 làm giảm khả năng sinh lời nhưng không làm tăng rủi ro nếu ngân hàng có chiến lược đa dạng hóa phù hợp.
• Nghiên cứu đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm tăng cường đa dạng hóa thu nhập, nâng cao quản trị rủi ro và phát triển nguồn nhân lực, góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động ngân hàng trong tương lai.

Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các khuyến nghị trong thực tiễn quản lý ngân hàng và mở rộng nghiên cứu với dữ liệu cập nhật hơn, đồng thời nghiên cứu sâu hơn về các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả đa dạng hóa thu nhập. Đề nghị các nhà quản lý ngân hàng và nhà nghiên cứu tiếp tục theo dõi và áp dụng các kết quả nghiên cứu để nâng cao năng lực cạnh tranh và phát triển bền vững.