I. Tổng Quan Tác Động Đa Dạng Hóa Ngân Hàng Việt Nam 55
Thị trường tài chính Việt Nam phát triển mạnh mẽ, kéo theo sự thay đổi lớn trong các hình thức cạnh tranh, tập trung và tái cơ cấu của các Ngân hàng TMCP Việt Nam. Sự thành công của hệ thống ngân hàng phụ thuộc vào nhu cầu tài chính và dịch vụ của xã hội. Việc mở rộng nhu cầu này cho phép các ngân hàng đa dạng hóa hoạt động. Theo xu hướng cạnh tranh, hoạt động tạo ra lợi nhuận không chỉ là trung gian giữa người có nhu cầu và người cung cấp vốn (huy động và tín dụng). Các ngân hàng triển khai các dịch vụ tài chính, tìm kiếm lợi nhuận ngoài lãi, đa dạng hóa ngành nghề để đáp ứng nhu cầu xã hội và tạo lợi nhuận tăng thêm. Kết quả là sự đa dạng hóa hoạt động ngân hàng.
1.1. Xu hướng đa dạng hóa sản phẩm ngân hàng TMCP
Các ngân hàng cạnh tranh hơn nhờ sự đa dạng của thu nhập ngoài lãi (phí dịch vụ, quản lý tư vấn tài chính, các hoạt động liên quan ngoại hối), mở rộng phân khúc thị trường (ngân hàng đầu tư, kinh doanh trên các thị trường, chứng khoán, bảo hiểm), các hoạt động ngoại bảng khác và mở rộng thị phần địa lý. Cùng với hoạt động cho vay truyền thống, các dịch vụ tư vấn, đầu tư đã mở rộng xu hướng kinh doanh sáng tạo. Tiến bộ công nghệ giúp rút ngắn thời gian xử lý, tạo thuận lợi cho các ngân hàng triển khai các dịch vụ và trang thiết bị mới. Giờ đây, đa dạng hóa là yếu tố chính trong việc xác định hiệu suất.
1.2. Vai trò của đa dạng hóa trong mô hình kinh doanh ngân hàng
Theo Ansoff, I. (1957): “Thuật ngữ đa dạng hóa thường được gắn liền với sự thay đổi những đặc điểm dòng sản phẩm của công ty hoặc thị trường, trái ngược với sự thâm nhập thị trường, phát triển thị trường hay phát triển sản phẩm, nó đại diện cho sự thay đổi trong cơ cấu sản phẩm”. Đối với doanh nghiệp nói chung, đa dạng hóa là phương tiện mà một công ty mở rộng kinh doanh cốt lõi của mình vào thị trường sản phẩm khác. Các doanh nghiệp đa dạng hóa khi họ mong muốn kinh doanh đồng thời từ hai lĩnh vực khác nhau trở lên.
II. Thách Thức và Rủi Ro Khi Đa Dạng Hóa Ngân Hàng 58
Các nghiên cứu trước đây chưa thống nhất về tác động của đa dạng hóa đến kết quả hoạt động và rủi ro của các ngân hàng. Một vài nghiên cứu cho thấy sự kết hợp các hoạt động cho vay và thu nhập ngoài lãi không tạo ra lợi ích từ đa dạng hóa mà còn góp phần gia tăng rủi ro. Theo De Young và Roland (2001), Stiroh (2004): đa dạng hóa doanh thu tác động tiêu cực đến lợi nhuận của các ngân hàng Mỹ. Lepetit và ctg (2008) nghiên cứu tại thị trường Châu Âu đưa ra kết luận ngân hàng có thu nhập ngoài lãi cao thì rủi ro hơn so với ngân hàng chủ yếu cung cấp các khoản vay.
2.1. Đa dạng hóa và tác động đến lợi nhuận ngân hàng
Acharya và ctg (2006) nghiên cứu thực nghiệm 105 ngân hàng ở Ý cũng cho thấy đa dạng hóa làm suy giảm hiệu quả hoạt động, gia tăng rủi ro tín dụng. Tuy nhiên, có rất nhiều nghiên cứu cho thấy xu hướng tích cực: Rossi và ctg, 2009, nghiên cứu các ngân hàng Úc cho thấy sự đa dạng hóa làm tăng hiệu quả, giảm rủi ro. Tại Nhật Bản, Sawada (2013) đã công bố thu nhập ngoài lãi ảnh hưởng tích cực đến hiệu suất ngân hàng.
2.2. Mối quan hệ giữa đa dạng hóa và rủi ro tín dụng
Chiorazza và ctg (2008) cho thấy đa dạng hóa thu nhập làm tăng lợi nhuận hiệu chỉnh rủi ro của các ngân hàng Ý. Các nghiên cứu của D‟Souza và Lai (2003), Lecce (2013) có kết quả tương tự. Tại Việt Nam, nghiên cứu mới nhất của Nguyen Thi Canh và ctg (2015) cho thấy ngân hàng có thu nhập ngoài lãi cao thì ít rủi ro hơn so với những ngân hàng có chủ yếu thu nhập từ lãi.
2.3. Thực trạng đa dạng hóa và rủi ro tại Việt Nam
Các nghiên cứu về đa dạng hóa tại thị trường nước ngoài đã đưa ra nhiều kết luận trái chiều, tùy thuộc vào thời điểm, bối cảnh, quốc gia, quy mô ngân hàng được nghiên cứu. Vậy tại thị trường Việt Nam, đa dạng hóa ngành ngân hàng có tác động như thế nào? Các ngân hàng thương mại Việt Nam đã và đang thực hiện chiến lược đa dạng hóa thu nhập ngoài lãi và tăng cường tìm kiếm các cơ hội tạo ra lợi nhuận ngoài dịch vụ ngân hàng. Nổi bật trên thị trường tài chính hiện nay là sự mở rộng quy mô cũng như mạng lưới hoạt động, đặc biệt là sự tăng trưởng nóng tín dụng. Hiệu quả hay rủi ro từ đa dạng hóa là chưa thực sự rõ ràng.
III. Phương Pháp Nghiên Cứu Tác Động Đa Dạng Hóa 57
Đề tài nghiên cứu theo hướng tiếp cận mới là xem xét tác động của đa dạng hóa đến 2 mặt của vấn đề: rủi ro và hiệu quả hoạt động ngân hàng. Xem xét các nghiên cứu trước, có những kết luận đơn phương trái chiều như đa dạng hóa làm tăng hiệu quả hoạt động, đa dạng hóa gia tăng rủi ro hoặc đa dạng hóa tác động tiêu cực đến lợi nhuận, gia tăng rủi ro. Bài nghiên cứu tiến hành xem xét song song rủi ro và hiệu quả hoạt động ngân hàng, liệu rằng đa dạng hóa ngành ngân hàng Việt Nam có đi theo đúng quy luật rủi ro cao – lợi nhuận cao trên thị trường tài chính hay không? Tiến hành nghiên cứu cho ta kết luận đa dạng hóa ngân hàng Việt Nam có mang lại hiệu quả hay không, đồng thời tác động đến yếu tố rủi ro khi đa dạng hóa.
3.1. Mô hình nghiên cứu tác động đa dạng hóa đến hiệu quả
Nghiên cứu sử dụng phương pháp định lượng phân tích hồi quy dữ liệu bảng kết hợp phương pháp ước lượng tác động cố định (Fixed Effect Model – FEM) và phần mềm Stata.13 để thiết lập mô hình hồi quy, kiểm tra sự phù hợp của các giả thuyết đặt ra. Dữ liệu nghiên cứu được lấy từ Báo cáo tài chính hợp nhất của các ngân hàng đã được kiểm toán, báo cáo thường niên, bảng thuyết minh báo cáo tài chính được công bố trên website của các ngân hàng.
3.2. Các biến số đo lường trong mô hình tác động đa dạng hóa
Chương này xác định câu hỏi nghiên cứu cho toàn bài. Bài viết sẽ mở rộng các công trình trước đây về đa dạng hóa ngân hàng ở các chiều hướng khác nhau dựa trên thực tiễn hoạt động của các ngân hàng TMCP Việt Nam. Vẫn là xem xét tác động của đa dạng hóa đến rủi ro và hiệu quả hoạt động, nhưng tác giả chọn lọc 3 loại đa dạng hóa trong hoạt động ngân hàng tại Việt Nam: đa dạng hóa thu nhập, đa dạng hóa đầu tư, đa dạng hóa địa lý.
IV. Ứng Dụng Kết Quả Nghiên Cứu Đa Dạng Hóa tại VN 59
Từ câu hỏi nghiên cứu, mục tiêu nghiên cứu của đề tài được xác định như sau: Nghiên cứu tác động của đa dạng hóa thu nhập, đa dạng hóa địa lý và đa dạng hóa đầu tư đến hiệu quả và rủi ro của ngân hàng TMCP Việt Nam. Đối tượng nghiên cứu của luận văn là sự tác động của đa dạng hóa thu nhập, đa dạng hóa đầu tư và đa dạng hóa địa lý tới rủi ro và hiệu quả hoạt động các ngân hàng TMCP Việt Nam. Nghiên cứu bỏ qua các ngân hàng liên doanh, ngân hàng có vốn đầu tư nước ngoài,...
4.1. Phạm vi và đối tượng nghiên cứu đa dạng hóa ngân hàng
Phạm vi nghiên cứu trên 20 ngân hàng TMCP trong giai đoạn 8 năm: 2009 – 2016. Nghiên cứu bỏ qua các ngân hàng liên doanh, ngân hàng có vốn đầu tư nước ngoài, … Phạm vi nghiên cứu trên 20 ngân hàng TMCP trong giai đoạn 8 năm: 2009 – 2016. Dữ liệu nghiên cứu được lấy từ Báo cáo tài chính hợp nhất của các ngân hàng đã được kiểm toán, báo cáo thường niên, bảng thuyết minh báo cáo tài chính được công bố trên website của các ngân hàng.
4.2. Báo cáo tài chính và dữ liệu nghiên cứu đa dạng hóa
Nghiên cứu sử dụng phương pháp định lượng phân tích hồi quy dữ liệu bảng kết hợp phương pháp ước lượng tác động cố định (Fixed Effect Model – FEM) và phần mềm Stata.13 để thiết lập mô hình hồi quy, kiểm tra sự phù hợp của các giả thuyết đặt ra. Dữ liệu nghiên cứu được lấy từ Báo cáo tài chính hợp nhất của các ngân hàng đã được kiểm toán, báo cáo thường niên, bảng thuyết minh báo cáo tài chính được công bố trên website của các ngân hàng.
V. Đánh Giá và Triển Vọng Đa Dạng Hóa Hoạt Động NH 58
Để có nền tảng giải quyết những vấn đề của đề tài, chương 2 sẽ trình bày cơ sở lý thuyết về đa dạng hóa, cơ sở lý thuyết về hiệu quả hoạt động, rủi ro ngân hàng; tóm tắt sơ lược về các nghiên cứu trước về đa dạng hóa trong ngành ngân hàng, từ đó có cơ sở đưa ra các giả thuyết nghiên cứu. Theo Rose và Hudgin (2008)…, hiệu quả hoạt động của một tổ chức tài chính được đề cập đến khi nó làm thỏa mãn nhu cầu của cổ đông, nhân viên, người gửi tiền, người đi vay và các đối tượng liên quan khác.
5.1. Lý thuyết về hiệu quả hoạt động và rủi ro của ngân hàng
Thành công của các tổ chức tài chính để đáp ứng sự mong đợi của cá nhân, tổ chức liên quan và được công bố thông qua báo cáo tài chính mà chủ yếu là các chỉ tiêu lợi nhuận, vốn chủ sở hữu, tài sản, giá trị cổ phiếu. Qua đó, lợi nhuận là chỉ tiêu tổng hợp phản ánh hiệu quả kinh doanh cũng như sự phát triển bền vững của một ngân hàng. Hiệu quả hoạt động và khả năng sinh lời của ngân hàng có mối quan hệ chặt chẽ với khả năng thanh toán và triển vọng phát triển trong tương lai của ngân hàng đó. Cũng theo Rose và Hudgin (2008), đo lường hiệu quả hoạt động của ngân hàng chính là đo lường khả năng sinh lời của ngân hàng qua các chỉ tiêu như: lợi nhuận sau thuế, lợi nhuận trên cổ phiếu (EPS), tỷ suất lợi nhuận trên tài sản (ROA), tỷ suất lợi nhuận trên vốn chủ sở hữu (ROE).
5.2. Đo lường và đánh giá tác động đa dạng hóa tới lợi nhuận
Suất sinh lợi trên tài sản (ROA) là một chỉ số về hiệu quả quản lý, nó chỉ ra sự quản lý có hiệu quả như thế nào khi chuyển đổi tài sản thành thu nhập ròng. Suất sinh lợi trên vốn chủ sở hữu (ROE) là một thước đo về tỷ lệ lợi nhuận cho cổ đông, nó giống như lợi ích ròng mà cổ đông nhận được từ việc đầu tư vốn của mình vào tổ chức tài chính.
VI. Kết Luận Hướng Nghiên Cứu Tiếp Theo Về Đa Dạng Hóa 59
Theo Nguyen Minh Kieu (2011), rủi ro là khả năng lợi nhuận thực tế khác với lợi nhuận kỳ vọng, rủi ro cao nghĩa là xác suất xảy ra lợi nhuận thấp hơn kỳ vọng sẽ cao. Ngân hàng với sản phẩm tài chính mà chủ yếu là đi vay để cho vay thì cùng với việc tăng trưởng doanh thu còn phải kiểm soát mức độ an toàn của các khoản vay. Nếu rủi ro nợ xấu lớn hay thua lỗ trong các khoản mục đầu tư chứng khoán sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến vốn chủ sở hữu.
6.1. Dự báo rủi ro phá sản và vai trò của đa dạng hóa
Khi vốn hiện có không đủ chi trả cho những thua lỗ hay nghĩa vụ trả nợ, rủi ro phá sản xảy ra. Để dự báo rủi ro, Altman (1968) đã xây dựng mô hình Z_score để nghiên cứu thực nghiệm trên 66 doanh nghiệp sản xuất. Sau đó, chỉ số Z_score được Hannan và Hanweck (1988) phát triển để dự báo rủi ro phá sản của ngân hàng. Z_score thể hiện mối quan hệ giữa giá trị kỳ vọng của suất sinh lợi trên tài sản và tỷ lệ vốn chủ sở hữu trên tài sản của một ngân hàng.
6.2. Ảnh hưởng của thu nhập ngoài lãi đến rủi ro
Theo đó, Z_score cho biết số độ lệch chuẩn mà ở đó suất sinh lời trên tài sản nhỏ hơn giá trị kỳ vọng của nó khi vốn chủ sở hữu thâm hụt và mất khả năng thanh toán. Các nghiên cứu thực nghiệm điển hình của Stiroh (2004), Lecce (2013), Marco và Fernandez (2008) đã ứng dụng chỉ số này cho mô hình của mình trong việc nghiên cứu mối quan hệ giữa đa dạng hóa và rủi ro ngân hàng. Vì thế, đề tài cũng ứng dụng chỉ số này cho mô hình nghiên cứu.
