I. Tổng quan về Chuỗi Giá Trị Toàn Cầu Việt Nam Cơ hội và thách thức
Toàn cầu hóa và hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng sâu rộng đã tạo ra xu hướng tất yếu là sự tham gia vào chuỗi giá trị toàn cầu Việt Nam (GVC). Sự phát triển khoa học, công nghệ và chuyên môn hóa sâu sắc giữa các quốc gia đã hình thành mạng lưới sản xuất toàn cầu, trong đó mỗi quốc gia đóng vai trò là một bộ phận không thể thiếu. Các công ty đa quốc gia (MNCs) với mạng lưới chi nhánh rộng khắp đóng vai trò quan trọng trong việc liên kết và chi phối quá trình phát triển của GVC. Việc tham gia vào GVC mang lại giá trị gia tăng, phản ánh năng lực cạnh tranh và vị thế của một quốc gia. Việt Nam, sau hơn 30 năm mở cửa, đã trở thành một "điểm sáng trên bản đồ đầu tư toàn cầu" với độ mở cửa kinh tế cao. Tuy nhiên, mức độ tham gia vào GVC của Việt Nam vẫn còn khiêm tốn so với các nước trong khu vực. Vì vậy, việc nghiên cứu và phân tích các nhân tố tác động đến mức độ tham gia GVC của Việt Nam là vô cùng quan trọng. Bài viết này sẽ tập trung phân tích thực trạng, xác định các yếu tố tác động và đề xuất giải pháp để nâng cao vị thế của Việt Nam trong GVC.
1.1. Định nghĩa và vai trò của chuỗi giá trị toàn cầu
Chuỗi giá trị toàn cầu (GVC) là sự phân chia các công đoạn sản xuất khác nhau giữa các quốc gia, từ cung ứng nguyên vật liệu đến sản xuất, gia công, phân phối và tiêu thụ sản phẩm cuối cùng. Việc tham gia GVC có hai hình thức chính: liên kết ngược (nhập khẩu nguyên liệu để sản xuất xuất khẩu) và liên kết xuôi (xuất khẩu nguyên liệu để nước khác gia công). Việc lựa chọn tham gia vào công đoạn nào trong GVC có ý nghĩa quan trọng trong việc tận dụng lợi thế cạnh tranh. Các công ty tham gia vào GVC thường được xem là những mắt xích không thể thiếu, chi phối quá trình phát triển của toàn bộ chuỗi giá trị. Chính vì vậy, năng lực cạnh tranh quốc gia được thể hiện rõ nét thông qua sự đóng góp vào chuỗi giá trị toàn cầu Viêt Nam.
1.2. Thực trạng tham gia GVC Việt Nam so với khu vực
Mặc dù có độ mở cửa kinh tế cao, mức độ tham gia chuỗi giá trị toàn cầu Việt Nam vẫn còn khiêm tốn. Theo đánh giá của WB, Việt Nam có độ mở cao hơn nhiều so với Thái Lan và Trung Quốc, nhưng vị thế trong GVC lại thấp hơn so với các nước ASEAN khác như Singapore, Indonesia, Malaysia, Philippines. Việt Nam xếp thứ 53/174 về giá trị tạo ra từ GVC, thấp hơn nhiều so với Philippines. Điều này đặt ra câu hỏi về nguồn gốc của vấn đề và giải pháp để nâng cao vị thế của Việt Nam trong GVC. Theo Nguyễn Thị Phan Thu và cộng sự (2020), GDP và cơ sở hạ tầng là hai nhân tố chính tác động đến tổng giá trị kim ngạch xuất nhập khẩu ngành điện tử.
II. Phân tích các nhân tố tác động hội nhập kinh tế quốc tế Việt Nam
Mức độ tham gia chuỗi giá trị toàn cầu Việt Nam chịu ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố khác nhau, có thể chia thành các nhóm chính như yếu tố kinh tế, thể chế, chính sách, và nguồn nhân lực. Các yếu tố kinh tế bao gồm quy mô thị trường, trình độ phát triển, và năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp. Yếu tố thể chế bao gồm chất lượng quản trị nhà nước, mức độ minh bạch và hiệu quả của hệ thống pháp luật. Yếu tố chính sách bao gồm chính sách thương mại, đầu tư, và phát triển công nghiệp. Yếu tố nguồn nhân lực bao gồm trình độ kỹ năng, năng suất lao động, và khả năng đổi mới sáng tạo. Để phân tích tác động của các yếu tố này, cần có phương pháp nghiên cứu phù hợp và dữ liệu tin cậy.
2.1. Tác động của môi trường kinh doanh Việt Nam
Môi trường kinh doanh Việt Nam đóng vai trò quan trọng trong việc thu hút đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) và thúc đẩy sự tham gia vào GVC. Môi trường kinh doanh thuận lợi, với thủ tục hành chính đơn giản, chi phí tuân thủ thấp, và hệ thống pháp luật minh bạch, sẽ tạo điều kiện cho doanh nghiệp hoạt động hiệu quả và tăng cường liên kết với các đối tác quốc tế. Ngược lại, môi trường kinh doanh không thuận lợi sẽ gây khó khăn cho doanh nghiệp và hạn chế khả năng tham gia vào GVC. Theo Kowalski và cộng sự (2015), khoảng cách địa lý, quy mô thị trường và trình độ phát triển là những yếu tố quan trọng nhất quyết định mức độ tham gia vào GVC.
2.2. Vai trò của chính sách thương mại Việt Nam và FTA
Chính sách thương mại Việt Nam, đặc biệt là các hiệp định thương mại tự do (FTA), có tác động lớn đến khả năng tiếp cận thị trường và tham gia vào GVC. Các FTA giúp giảm thiểu rào cản thương mại, tạo điều kiện cho doanh nghiệp Việt Nam mở rộng thị trường xuất khẩu và nhập khẩu nguyên vật liệu, linh kiện với chi phí thấp hơn. Tuy nhiên, để tận dụng tối đa lợi ích từ FTA, doanh nghiệp cần nâng cao năng lực cạnh tranh và đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế. Do vậy, việc liên kết thành công vào GVC ở một ngành đòi hỏi khả năng thu được nhiều giá trị gia tăng nội địa.
2.3. Ảnh hưởng của công nghệ Việt Nam và kết cấu hạ tầng
Công nghệ Việt Nam và kết cấu hạ tầng đóng vai trò then chốt trong việc nâng cao năng suất, chất lượng sản phẩm và dịch vụ, từ đó tăng cường khả năng cạnh tranh và tham gia vào GVC. Đầu tư vào nghiên cứu và phát triển (R&D), chuyển giao công nghệ, và nâng cấp cơ sở hạ tầng là cần thiết để Việt Nam có thể tham gia vào các công đoạn có giá trị gia tăng cao hơn trong GVC. Bên cạnh đó, cũng cần đẩy mạnh chuyển đổi số và ứng dụng công nghệ thông tin trong các hoạt động sản xuất, kinh doanh. Các nhân tố khác như thể chế, chính sách thương mại và đầu tư, cơ sở hạ tầng, sự phát triển của logistics và hải quan cũng như vấn đề về bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ… cũng ảnh hưởng không nhỏ tới mức độ tham gia vào GVC của một nền kinh tế.
III. Giải pháp nâng cao mức độ tham gia GVC Việt Nam Cơ hội và thách thức
Nâng cao mức độ tham gia chuỗi giá trị toàn cầu Việt Nam đòi hỏi sự phối hợp đồng bộ giữa chính phủ, doanh nghiệp, và các hiệp hội ngành nghề. Chính phủ cần tiếp tục cải thiện môi trường kinh doanh, hoàn thiện hệ thống pháp luật, và đầu tư vào cơ sở hạ tầng. Doanh nghiệp cần nâng cao năng lực cạnh tranh, đổi mới công nghệ, và phát triển nguồn nhân lực. Các hiệp hội ngành nghề cần đóng vai trò cầu nối, hỗ trợ doanh nghiệp tiếp cận thông tin, thị trường, và công nghệ. Bên cạnh đó, cũng cần chú trọng đến phát triển bền vững và bảo vệ môi trường trong quá trình tham gia GVC.
3.1. Chính sách hỗ trợ doanh nghiệp sản xuất Việt Nam
Chính phủ cần ban hành các chính sách hỗ trợ doanh nghiệp sản xuất Việt Nam, đặc biệt là doanh nghiệp vừa và nhỏ (SME), trong việc tiếp cận vốn, công nghệ, và thị trường. Các chính sách này có thể bao gồm các chương trình tín dụng ưu đãi, hỗ trợ tư vấn kỹ thuật, và xúc tiến thương mại. Bên cạnh đó, cũng cần tạo điều kiện cho doanh nghiệp tham gia vào các chuỗi cung ứng toàn cầu và liên kết với các doanh nghiệp FDI. Bởi lẽ, liên kết ngược là công cụ mạnh mẽ để một quốc gia tham gia sâu hơn vào GVC.
3.2. Phát triển nguồn lao động Việt Nam Kỹ năng và năng suất
Phát triển nguồn lao động Việt Nam với kỹ năng và năng suất cao là yếu tố then chốt để nâng cao khả năng cạnh tranh và tham gia vào GVC. Cần chú trọng đến đào tạo nghề, nâng cao trình độ chuyên môn, và phát triển kỹ năng mềm cho người lao động. Bên cạnh đó, cũng cần tạo môi trường làm việc tốt, khuyến khích đổi mới sáng tạo, và thu hút nhân tài. Việc cải thiện trình độ kỹ năng lao động cần được ưu tiên để đảm bảo nguồn cung lao động chất lượng cao cho các ngành công nghiệp tham gia vào chuỗi giá trị toàn cầu Viêt Nam.
3.3. Thúc đẩy đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số
Thúc đẩy đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số là động lực quan trọng để nâng cao năng lực cạnh tranh và tham gia vào GVC. Chính phủ cần khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào R&D, ứng dụng công nghệ mới, và phát triển các sản phẩm, dịch vụ sáng tạo. Bên cạnh đó, cũng cần xây dựng hệ sinh thái số, tạo điều kiện cho doanh nghiệp tiếp cận các công nghệ số và tham gia vào các nền tảng thương mại điện tử toàn cầu. UNCTAD (2013) đã phân tích những tác động cả tích cực lẫn tiêu cực khi tham gia GVC. Về mặt tích cực, GVC đem lại giá trị gia tăng, góp phần không nhỏ vào GDP, đẩy mạnh xuất khẩu, thêm nhiều việc làm, cải thiện kỹ năng và cải tiến công nghệ.
IV. Nghiên cứu điển hình Tác động đến xuất khẩu Việt Nam và nhập khẩu
Để minh họa rõ hơn tác động của các nhân tố đến mức độ tham gia GVC của Việt Nam, có thể phân tích một số nghiên cứu điển hình về các ngành công nghiệp cụ thể. Ví dụ, ngành điện tử, dệt may, da giày là những ngành có mức độ tham gia GVC cao, đóng góp lớn vào xuất khẩu Việt Nam. Phân tích sâu hơn về chuỗi cung ứng của các ngành này có thể giúp hiểu rõ hơn về vai trò của các yếu tố như FDI, công nghệ, và nguồn nhân lực. Bên cạnh đó, cũng cần phân tích tác động của GVC đến nhập khẩu nguyên vật liệu và linh kiện, từ đó đánh giá mức độ phụ thuộc vào các nhà cung cấp nước ngoài.
4.1. Phân tích chuỗi giá trị ngành điện tử sản xuất Viêt Nam
Ngành điện tử sản xuất Viêt Nam có mức độ tham gia GVC cao, chủ yếu tập trung vào các công đoạn lắp ráp và gia công. Để nâng cao giá trị gia tăng, cần khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào R&D, thiết kế sản phẩm, và phát triển các sản phẩm điện tử có thương hiệu riêng. Bên cạnh đó, cũng cần tăng cường liên kết với các doanh nghiệp FDI và tham gia vào các chuỗi cung ứng toàn cầu. Theo Nguyễn Việt Khôi (2019), Việt Nam mạnh hơn về liên kết ngược, nhất là trong các ngành máy tính, điện tử, dệt may, giày dép, thực phẩm… do chủ yếu lắp ráp và chế biến sản phẩm trung gian thành hàng hóa cuối cùng.
4.2. Vai trò của FDI Việt Nam trong liên kết chuỗi cung ứng
FDI Việt Nam đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy liên kết chuỗi cung ứng và nâng cao khả năng tham gia vào GVC. Các doanh nghiệp FDI thường mang đến công nghệ mới, kỹ năng quản lý, và mạng lưới thị trường toàn cầu, giúp doanh nghiệp Việt Nam tiếp cận các cơ hội mới và nâng cao năng lực cạnh tranh. Tuy nhiên, cũng cần có chính sách khuyến khích doanh nghiệp FDI chuyển giao công nghệ và tạo liên kết với các doanh nghiệp trong nước. FDI cũng là một yếu tố quan trọng quyết định gián tiếp đến hiệu suất của GVC.
V. Kết luận và khuyến nghị để nâng cao vị thế Việt Nam trong chuỗi giá trị
Việc tham gia chuỗi giá trị toàn cầu Việt Nam mang lại nhiều cơ hội và thách thức. Để tận dụng tối đa lợi ích và giảm thiểu rủi ro, cần có sự phối hợp đồng bộ giữa chính phủ, doanh nghiệp, và các hiệp hội ngành nghề. Chính phủ cần tiếp tục cải thiện môi trường kinh doanh, hoàn thiện hệ thống pháp luật, và đầu tư vào cơ sở hạ tầng. Doanh nghiệp cần nâng cao năng lực cạnh tranh, đổi mới công nghệ, và phát triển nguồn nhân lực. Các hiệp hội ngành nghề cần đóng vai trò cầu nối, hỗ trợ doanh nghiệp tiếp cận thông tin, thị trường, và công nghệ. Đồng thời, cũng cần chú trọng đến phát triển bền vững và bảo vệ môi trường.
5.1. Khuyến nghị chính sách cho chính phủ điện tử Viêt Nam
Chính phủ điện tử Viêt Nam cần có các chính sách khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào R&D, ứng dụng công nghệ mới, và phát triển các sản phẩm, dịch vụ sáng tạo. Bên cạnh đó, cần xây dựng hệ sinh thái số, tạo điều kiện cho doanh nghiệp tiếp cận các công nghệ số và tham gia vào các nền tảng thương mại điện tử toàn cầu. Ngoài ra, cần chú trọng đến việc bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ và đảm bảo an ninh mạng.
5.2. Giải pháp cho doanh nghiệp nâng cao chất lượng sản phẩm
Doanh nghiệp cần tập trung nâng cao chất lượng sản phẩm, đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế, và xây dựng thương hiệu mạnh. Để làm được điều này, cần đầu tư vào công nghệ, nâng cao trình độ kỹ năng của người lao động, và áp dụng các hệ thống quản lý chất lượng tiên tiến. Bên cạnh đó, cần chú trọng đến việc bảo vệ môi trường và đảm bảo trách nhiệm xã hội.
