Tổng quan nghiên cứu

Đại dịch Covid-19 đã tạo ra một cuộc khủng hoảng toàn diện trên toàn cầu, ảnh hưởng đến 203/204 quốc gia và vùng lãnh thổ, với hơn 500 triệu ca nhiễm và gần 6,2 triệu người tử vong tính đến tháng 4 năm 2022 (WHO, 2022). Tại Việt Nam, đặc biệt là Thành phố Hồ Chí Minh (TP. HCM), các biện pháp giãn cách xã hội đã làm thay đổi sâu sắc thói quen tiêu dùng, thúc đẩy sự chuyển dịch từ mua sắm truyền thống sang mua sắm trực tuyến. Ước tính hiện có gần 45 triệu lượt người tham gia mua sắm trực tuyến tại Việt Nam, với mục tiêu đến năm 2025 đạt 55% dân số tham gia và doanh số khoảng 35 tỷ USD (Báo Điện tử Chính phủ). Nghiên cứu của Google và IPSOS cho thấy 72% người tiêu dùng hạn chế ra ngoài, 83% dành thời gian tìm hiểu hàng hóa trước khi mua online, và 67% dự kiến duy trì thói quen mua sắm trực tuyến sau đại dịch.

Tuy nhiên, các nghiên cứu về tác động của Covid-19 đến hành vi mua sắm trực tuyến tại Việt Nam, đặc biệt tại TP. HCM, vẫn còn hạn chế. Luận văn này nhằm phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến hành vi mua sắm trực tuyến của người tiêu dùng tại TP. HCM trong bối cảnh đại dịch, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao nhận thức và khuyến khích sử dụng thương mại điện tử. Nghiên cứu được thực hiện trong khoảng thời gian từ tháng 8 đến tháng 11 năm 2021, tập trung vào nhóm người tiêu dùng từ 22-44 tuổi – nhóm tuổi chiếm hơn 77% người mua sắm trực tuyến tại Việt Nam (Picodi, 2018). Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hỗ trợ doanh nghiệp và các cơ quan quản lý xây dựng chính sách phù hợp, thúc đẩy phát triển thương mại điện tử trong và sau đại dịch.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn sử dụng các lý thuyết và mô hình nghiên cứu sau để phân tích hành vi mua sắm trực tuyến:

  • Lý thuyết hành động hợp lý (TRA): Giải thích quyết định hành vi dựa trên thái độ và ảnh hưởng xã hội (Ajzen & Fishbein, 1975). Thái độ thể hiện niềm tin tích cực hoặc tiêu cực, ảnh hưởng xã hội là áp lực từ các mối quan hệ xã hội.

  • Lý thuyết hành vi hoạch định (TPB): Mở rộng TRA bằng cách bổ sung nhận thức kiểm soát hành vi, tức là cảm nhận về khả năng và nguồn lực để thực hiện hành vi (Ajzen, 1991).

  • Mô hình chấp nhận công nghệ (TAM): Tập trung vào nhận thức sự hữu ích và tính dễ sử dụng của công nghệ, ảnh hưởng đến thái độ và quyết định sử dụng (Davis, 1989).

  • Mô hình kết hợp TAM-TPB (C-TAM-TPB): Kết hợp các yếu tố của TAM và TPB để tăng khả năng giải thích hành vi sử dụng công nghệ (Taylor & Todd, 1995).

  • Mô hình chấp nhận thương mại điện tử (E-CAM): Tích hợp TAM với nhận thức rủi ro liên quan đến sản phẩm và giao dịch trực tuyến (Ahn et al., 2001).

  • Lý thuyết động lực bảo vệ (PMT): Phân tích hành vi dựa trên nhận thức về mối đe dọa và cách thức ứng phó, trong đó nỗi sợ hãi và nhận thức rủi ro đóng vai trò quan trọng (Roger, 1975).

Các khái niệm chính bao gồm: hành vi mua sắm trực tuyến, nhận thức rủi ro, ảnh hưởng xã hội, động cơ giải trí, thu nhập giảm, và nỗi sợ hãi Covid-19.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu áp dụng phương pháp hỗn hợp định tính và định lượng. Dữ liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát trực tuyến với 302 người tiêu dùng tại TP. HCM, độ tuổi từ 22-44, đã có kinh nghiệm mua sắm trực tuyến. Mẫu khảo sát được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích, đảm bảo tính đại diện cho nhóm đối tượng nghiên cứu.

Bảng câu hỏi sử dụng thang đo Likert 5 điểm, được chuẩn hóa qua khảo sát sơ bộ và phỏng vấn sâu để đảm bảo tính chính xác và phù hợp. Dữ liệu được xử lý bằng phần mềm SPSS 20, sử dụng phân tích thống kê mô tả, phân tích nhân tố khám phá (EFA) và phân tích hồi quy để đánh giá mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến hành vi mua sắm trực tuyến.

Thời gian thu thập dữ liệu chính thức là tháng 11 năm 2021, trong bối cảnh dịch Covid-19 đang diễn biến phức tạp tại TP. HCM. Phương pháp nghiên cứu đảm bảo độ tin cậy với kích thước mẫu vượt mức tối thiểu 156 quan sát theo tiêu chuẩn của Hair và cộng sự (2013).

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nỗi sợ hãi Covid-19 ảnh hưởng tích cực đến hành vi mua sắm trực tuyến: Khoảng 70% người tiêu dùng cho biết nỗi sợ lây nhiễm và nguy cơ tử vong đã thúc đẩy họ chuyển sang mua sắm trực tuyến. Mức độ tác động của nỗi sợ hãi được đo bằng các biến như lo lắng về sức khỏe và nhận thức mức độ nghiêm trọng của dịch bệnh.

  2. Ảnh hưởng xã hội đóng vai trò quan trọng: 65% người tham gia khảo sát chịu ảnh hưởng từ gia đình, bạn bè và truyền thông trong việc lựa chọn mua sắm trực tuyến. Các thông điệp truyền thông và sự khuyến khích từ người thân góp phần tăng ý định sử dụng kênh trực tuyến.

  3. Nhận thức rủi ro và tình huống đại dịch tác động mạnh mẽ: Người tiêu dùng nhận thức rõ ràng về các rủi ro như nguy cơ lừa đảo thanh toán, chất lượng hàng hóa và thời gian giao hàng. Khoảng 60% người khảo sát cho biết các yếu tố này ảnh hưởng đến quyết định mua sắm của họ.

  4. Thu nhập giảm làm giảm tần suất mua sắm các mặt hàng không thiết yếu: 55% người tiêu dùng cho biết thu nhập giảm khiến họ hạn chế mua sắm các sản phẩm không thiết yếu qua mạng, trong khi mặt hàng thiết yếu vẫn được duy trì.

  5. Động cơ giải trí thúc đẩy mua sắm trực tuyến: Khoảng 50% người tham gia khảo sát xem mua sắm trực tuyến như một hình thức giải trí, giúp giảm căng thẳng trong thời gian giãn cách xã hội.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu quốc tế như của Addo và cộng sự (2020) và Julia Koch và cộng sự (2020), khi nỗi sợ hãi và ảnh hưởng xã hội được xác định là những nhân tố thúc đẩy hành vi mua sắm trực tuyến trong đại dịch. Sự gia tăng nhận thức rủi ro cũng phản ánh thực tế người tiêu dùng ngày càng thận trọng hơn trong giao dịch trực tuyến, điều này được minh họa qua biểu đồ mức độ tác động của các yếu tố rủi ro.

Thu nhập giảm ảnh hưởng tiêu cực đến hành vi mua sắm, nhất là với các mặt hàng không thiết yếu, điều này tương đồng với nghiên cứu tại Hà Nội (Nguyễn Minh Hiếu và cộng sự, 2021). Động cơ giải trí được xem là yếu tố mới mẻ, cho thấy mua sắm trực tuyến không chỉ đáp ứng nhu cầu thiết yếu mà còn là hoạt động giải trí trong bối cảnh hạn chế tiếp xúc xã hội.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, luận văn đã làm rõ hơn các nhân tố đặc thù tại TP. HCM, nơi có mức độ phát triển kinh tế và ứng dụng công nghệ cao, đồng thời phản ánh sự đa dạng trong hành vi tiêu dùng của nhóm tuổi 22-44.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường truyền thông nâng cao nhận thức về lợi ích và an toàn của mua sắm trực tuyến

    • Chủ thể thực hiện: Các cơ quan quản lý và doanh nghiệp thương mại điện tử
    • Mục tiêu: Tăng tỷ lệ người tiêu dùng nhận thức đúng về lợi ích và giảm lo ngại rủi ro lên 20% trong 12 tháng tới
    • Hành động: Triển khai các chiến dịch truyền thông đa kênh, tập trung vào an toàn giao dịch và bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng.
  2. Phát triển các chính sách hỗ trợ tài chính và ưu đãi cho người tiêu dùng có thu nhập giảm

    • Chủ thể thực hiện: Chính quyền TP. HCM và các tổ chức tín dụng
    • Mục tiêu: Giảm tác động tiêu cực của thu nhập giảm đến hành vi mua sắm trực tuyến, duy trì mức tiêu dùng thiết yếu qua mạng
    • Hành động: Cung cấp các voucher, giảm giá, hoặc hỗ trợ tín dụng tiêu dùng trong vòng 6-12 tháng.
  3. Nâng cao chất lượng dịch vụ giao nhận và bảo đảm an toàn thanh toán

    • Chủ thể thực hiện: Doanh nghiệp thương mại điện tử và các đơn vị vận chuyển
    • Mục tiêu: Giảm tỷ lệ phàn nàn về giao hàng và rủi ro thanh toán xuống dưới 5% trong 1 năm
    • Hành động: Đầu tư công nghệ theo dõi đơn hàng, áp dụng các giải pháp thanh toán an toàn, đào tạo nhân viên giao nhận.
  4. Khuyến khích phát triển các nền tảng mua sắm trực tuyến tích hợp yếu tố giải trí

    • Chủ thể thực hiện: Doanh nghiệp công nghệ và thương mại điện tử
    • Mục tiêu: Tăng trải nghiệm người dùng, nâng cao động cơ giải trí trong mua sắm trực tuyến
    • Hành động: Phát triển các tính năng tương tác, livestream bán hàng, chương trình khuyến mãi hấp dẫn trong 12 tháng.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà quản lý và hoạch định chính sách: Nghiên cứu cung cấp dữ liệu và phân tích giúp xây dựng chính sách thúc đẩy thương mại điện tử, đặc biệt trong các tình huống khẩn cấp như đại dịch.

  2. Doanh nghiệp thương mại điện tử và bán lẻ trực tuyến: Hiểu rõ các nhân tố ảnh hưởng đến hành vi người tiêu dùng để điều chỉnh chiến lược marketing, cải thiện dịch vụ và phát triển sản phẩm phù hợp.

  3. Các nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực quản trị kinh doanh, marketing và thương mại điện tử: Cơ sở lý thuyết và kết quả nghiên cứu góp phần mở rộng kiến thức về hành vi tiêu dùng trong bối cảnh khủng hoảng y tế.

  4. Người tiêu dùng và tổ chức bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng: Nâng cao nhận thức về lợi ích và rủi ro của mua sắm trực tuyến, từ đó có lựa chọn thông minh và an toàn hơn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Dịch Covid-19 đã thay đổi hành vi mua sắm trực tuyến của người tiêu dùng như thế nào?
    Đại dịch đã thúc đẩy người tiêu dùng chuyển từ mua sắm truyền thống sang trực tuyến do lo ngại về sức khỏe và các biện pháp giãn cách xã hội. Khoảng 67% người tiêu dùng dự kiến duy trì thói quen mua sắm trực tuyến sau đại dịch.

  2. Những yếu tố nào ảnh hưởng mạnh nhất đến hành vi mua sắm trực tuyến trong đại dịch?
    Nỗi sợ hãi Covid-19, ảnh hưởng xã hội, nhận thức rủi ro và thu nhập giảm là các nhân tố chính tác động đến hành vi mua sắm trực tuyến tại TP. HCM.

  3. Làm thế nào để doanh nghiệp thương mại điện tử thích nghi với thay đổi hành vi người tiêu dùng?
    Doanh nghiệp cần nâng cao chất lượng dịch vụ, đảm bảo an toàn giao dịch, phát triển các chương trình khuyến mãi và tích hợp yếu tố giải trí để thu hút khách hàng.

  4. Thu nhập giảm ảnh hưởng thế nào đến mua sắm trực tuyến?
    Thu nhập giảm làm giảm nhu cầu mua các mặt hàng không thiết yếu qua mạng, trong khi nhu cầu mua hàng thiết yếu vẫn được duy trì.

  5. Người tiêu dùng có lo ngại về rủi ro khi mua sắm trực tuyến không?
    Có, người tiêu dùng quan tâm đến các rủi ro như lừa đảo thanh toán, chất lượng sản phẩm và thời gian giao hàng, điều này ảnh hưởng đến quyết định mua hàng của họ.

Kết luận

  • Đại dịch Covid-19 đã thúc đẩy sự chuyển dịch mạnh mẽ sang hành vi mua sắm trực tuyến tại TP. HCM, đặc biệt trong nhóm tuổi 22-44.
  • Nỗi sợ hãi về sức khỏe, ảnh hưởng xã hội và nhận thức rủi ro là những nhân tố quan trọng tác động đến hành vi tiêu dùng trực tuyến.
  • Thu nhập giảm làm hạn chế mua sắm các mặt hàng không thiết yếu, trong khi động cơ giải trí góp phần tăng cường sử dụng kênh trực tuyến.
  • Kết quả nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học để các doanh nghiệp và nhà quản lý xây dựng chính sách, chiến lược phù hợp nhằm phát triển thương mại điện tử bền vững.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, mở rộng nghiên cứu sang các nhóm đối tượng và địa phương khác để hoàn thiện bức tranh hành vi tiêu dùng trực tuyến trong bối cảnh hậu Covid-19.

Hành động ngay hôm nay để thích nghi và phát triển trong kỷ nguyên số hậu đại dịch!