Ảnh hưởng của chính sách thuế thu nhập doanh nghiệp đến chuẩn mực kế toán Việt Nam trong các công ty niêm yết

• Tác giả: Bùi Thị Mỹ Ngân
• Người hướng dẫn: PGS. Vũ Hữu Đức
• Trường học: Trường Đại Học Kinh Tế TP. Hồ Chí Minh
• Chuyên ngành: Kế toán
• Đề tài: Tác Động Của Chính Sách Thuế Đến Chuẩn Mực Kế Toán Tại Các Công Ty Niêm Yết Việt Nam
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2012
• Địa điểm: TP. Hồ Chí Minh

I. Tổng quan về chính sách thuế và chuẩn mực kế toán

Chính sách thuế đóng vai trò quan trọng trong việc định hình các chuẩn mực kế toán tại các công ty niêm yết Việt Nam. Chính sách thuế không chỉ ảnh hưởng đến cách thức ghi nhận và báo cáo tài chính mà còn tác động đến quyết định quản lý tài chính của doanh nghiệp. Các chuẩn mực kế toán Việt Nam đã được xây dựng dựa trên nền tảng của các chuẩn mực quốc tế, nhưng vẫn chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ các quy định về thuế. Việc áp dụng các chuẩn mực này trong thực tế thường bị chi phối bởi các yêu cầu về thuế doanh nghiệp, dẫn đến sự lựa chọn chính sách kế toán gần gũi với quy định thuế. Điều này có thể dẫn đến những bất cập trong việc phản ánh trung thực tình hình tài chính của doanh nghiệp.

1.1. Lịch sử hình thành và phát triển của kế toán tại Việt Nam

Kế toán tại Việt Nam đã trải qua nhiều giai đoạn phát triển, từ những hình thức ghi chép đơn giản đến việc áp dụng các chuẩn mực kế toán hiện đại. Giai đoạn từ năm 1954 đến nay chứng kiến sự chuyển mình mạnh mẽ của kế toán, đặc biệt là sau khi Việt Nam mở cửa kinh tế. Các chuẩn mực kế toán đã được ban hành nhằm đảm bảo tính minh bạch và chính xác trong báo cáo tài chính. Tuy nhiên, sự phát triển này vẫn bị ảnh hưởng bởi các quy định về thuế, dẫn đến việc các công ty thường lựa chọn các phương pháp kế toán phù hợp với yêu cầu thuế hơn là phản ánh chính xác tình hình tài chính của mình.

II. Tác động của chính sách thuế đến chuẩn mực kế toán

Chính sách thuế có tác động sâu sắc đến việc áp dụng các chuẩn mực kế toán tại các công ty niêm yết. Các doanh nghiệp thường phải điều chỉnh các phương pháp kế toán của mình để phù hợp với các quy định về thuế doanh nghiệp. Điều này dẫn đến việc các báo cáo tài chính có thể không phản ánh chính xác tình hình tài chính thực tế của doanh nghiệp. Sự chênh lệch giữa lợi nhuận kế toán và thu nhập chịu thuế là một chỉ số quan trọng để đánh giá mức độ ảnh hưởng của chính sách thuế đến việc áp dụng chuẩn mực kế toán. Nghiên cứu cho thấy rằng, các công ty có quy mô lớn thường có xu hướng lựa chọn các chính sách kế toán gần với quy định thuế hơn, nhằm tối ưu hóa lợi nhuận và giảm thiểu rủi ro tài chính.

2.1. Mối quan hệ giữa kế toán và thuế

Mối quan hệ giữa kế toán và thuế là một trong những vấn đề quan trọng trong nghiên cứu này. Kế toán không chỉ là công cụ để ghi nhận và báo cáo tài chính mà còn là phương tiện để doanh nghiệp tuân thủ các quy định về thuế. Việc áp dụng các chuẩn mực kế toán phải đảm bảo tính hợp lý và minh bạch, đồng thời phải phù hợp với các quy định về quản lý tài chính. Sự tương tác giữa kế toán và thuế có thể dẫn đến những quyết định không tối ưu trong quản lý tài chính, ảnh hưởng đến hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp.

III. Kiến nghị và hướng nghiên cứu tiếp theo

Dựa trên những phân tích về tác động của chính sách thuế đến chuẩn mực kế toán, một số kiến nghị được đưa ra nhằm cải thiện tình hình áp dụng chuẩn mực kế toán tại các công ty niêm yết. Cần có sự điều chỉnh trong chính sách thuế để giảm thiểu ảnh hưởng tiêu cực đến việc áp dụng các chuẩn mực kế toán. Đồng thời, việc tăng cường công tác đào tạo và nâng cao nhận thức về chuẩn mực quốc tế cũng là một yếu tố quan trọng. Hướng nghiên cứu tiếp theo có thể tập trung vào việc đánh giá sâu hơn về các yếu tố tác động đến sự lựa chọn chính sách kế toán của doanh nghiệp, từ đó đưa ra các giải pháp cụ thể hơn.

3.1. Đề xuất cải cách chính sách thuế

Cải cách chính sách thuế là cần thiết để tạo điều kiện thuận lợi cho việc áp dụng các chuẩn mực kế toán. Cần xem xét lại các quy định về thuế doanh nghiệp để đảm bảo rằng chúng không gây cản trở cho sự phát triển của các công ty niêm yết. Việc tạo ra một môi trường pháp lý minh bạch và ổn định sẽ giúp các doanh nghiệp tự tin hơn trong việc áp dụng các chuẩn mực kế toán một cách chính xác và hiệu quả.

Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh kinh tế Việt Nam hội nhập sâu rộng với nền kinh tế thế giới, việc áp dụng chế độ, chuẩn mực kế toán Việt Nam trong các công ty niêm yết ngày càng trở nên quan trọng nhằm đảm bảo tính minh bạch và trung thực của báo cáo tài chính. Từ năm 2001 đến 2005, Bộ Tài Chính đã ban hành 26 chuẩn mực kế toán Việt Nam dựa trên chuẩn mực kế toán quốc tế, góp phần nâng cao chất lượng thông tin tài chính. Tuy nhiên, do lịch sử phát triển kế toán Việt Nam chịu ảnh hưởng lớn từ các quy định về thuế, đặc biệt là chính sách thuế thu nhập doanh nghiệp, nên vẫn tồn tại câu hỏi liệu chính sách thuế có ảnh hưởng đến việc áp dụng chế độ, chuẩn mực kế toán hay không.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá mức độ ảnh hưởng của chính sách thuế thu nhập doanh nghiệp đến việc áp dụng chuẩn mực, chế độ kế toán trong các công ty niêm yết tại Việt Nam, xác định các nhân tố tác động đến sự ảnh hưởng này và đề xuất các giải pháp nhằm hạn chế sự ảnh hưởng không mong muốn. Nghiên cứu tập trung vào dữ liệu báo cáo tài chính năm 2011 của 100 doanh nghiệp niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam, loại trừ các doanh nghiệp thuộc lĩnh vực tài chính, bảo hiểm và ngân hàng. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao chất lượng báo cáo tài chính, đảm bảo sự tuân thủ chuẩn mực kế toán và hỗ trợ công tác quản lý, điều hành doanh nghiệp cũng như các cơ quan quản lý nhà nước.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết mối quan hệ giữa kế toán và thuế, và lý thuyết về ảnh hưởng của chính sách thuế đến hành vi lựa chọn chính sách kế toán của doanh nghiệp.

1. Lý thuyết mối quan hệ kế toán - thuế: Trên thế giới, mối quan hệ này được phân loại thành hai dạng chính: độc lập và phụ thuộc. Ở Việt Nam, hệ thống kế toán và thuế có tính độc lập tương đối, tuy nhiên trong thực tế vẫn tồn tại sự ảnh hưởng lẫn nhau, đặc biệt là qua các chênh lệch giữa lợi nhuận kế toán và thu nhập chịu thuế. Các chênh lệch này được phân thành chênh lệch vĩnh viễn và chênh lệch tạm thời, được quy định và xử lý theo Chuẩn mực kế toán Việt Nam số 17 về thuế thu nhập doanh nghiệp.

2. Lý thuyết về ảnh hưởng chính sách thuế đến lựa chọn chính sách kế toán: Do mục tiêu của kế toán và thuế khác nhau, doanh nghiệp có thể lựa chọn chính sách kế toán gần với quy định thuế nhằm giảm chi phí kế toán hoặc tối ưu hóa lợi nhuận báo cáo tài chính. Các nhân tố như quy mô doanh nghiệp, công ty kiểm toán, đòn bẩy tài chính, tính thanh khoản và khả năng sinh lợi được xem là các biến ảnh hưởng đến sự lựa chọn này.

Các khái niệm chính bao gồm: chênh lệch tạm thời và vĩnh viễn giữa lợi nhuận kế toán và thu nhập chịu thuế, chi phí thuế thu nhập doanh nghiệp hoãn lại, tỷ suất sinh lời trên tài sản (ROA), tỷ suất sinh lời trên vốn chủ sở hữu (ROE), đòn bẩy tài chính, và tính thanh khoản.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp nghiên cứu thực nghiệm với dữ liệu định lượng từ báo cáo tài chính năm 2011 của 100 doanh nghiệp niêm yết được chọn ngẫu nhiên, loại trừ các doanh nghiệp trong lĩnh vực tài chính, bảo hiểm và ngân hàng. Cỡ mẫu 100 doanh nghiệp đảm bảo tính đại diện và độ tin cậy cho phân tích.

Phương pháp phân tích bao gồm:

• Thống kê mô tả: Phân tích chênh lệch giữa lợi nhuận kế toán và thu nhập chịu thuế để xác định tỷ lệ doanh nghiệp áp dụng chính sách kế toán gần với quy định thuế.
• Kiểm định mối liên hệ: Sử dụng kiểm định Chi bình phương cho biến định danh (công ty kiểm toán) và kiểm định T-test hoặc Mann-Whitney cho các biến định lượng nhằm đánh giá mối quan hệ giữa các biến độc lập và biến phụ thuộc.
• Mô hình hồi quy Binary Logistic: Được áp dụng để ước lượng xác suất doanh nghiệp phát sinh chi phí thuế thu nhập doanh nghiệp hoãn lại dựa trên các biến độc lập như quy mô doanh nghiệp, công ty kiểm toán, đòn bẩy tài chính, tính thanh khoản, khả năng sinh lợi và mức tăng trưởng lợi nhuận. Các biến định lượng được biến đổi logarit để phù hợp với phân phối chuẩn.

Timeline nghiên cứu tập trung vào dữ liệu năm 2011, với việc thu thập, xử lý và phân tích dữ liệu được thực hiện trong năm nghiên cứu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Tỷ lệ doanh nghiệp áp dụng chính sách kế toán gần với quy định thuế: Trong 100 doanh nghiệp nghiên cứu, có 60% doanh nghiệp phát sinh chênh lệch vĩnh viễn mà không có chênh lệch tạm thời, 27% phát sinh cả hai loại chênh lệch, và 13% không phát sinh chênh lệch nào. Điều này cho thấy phần lớn doanh nghiệp lựa chọn chính sách kế toán gần với quy định thuế, đặc biệt là loại trừ chênh lệch tạm thời.

2. Ảnh hưởng của quy mô doanh nghiệp: Doanh nghiệp có quy mô lớn (được đo bằng tổng tài sản và doanh thu) có xu hướng phát sinh chi phí thuế thu nhập doanh nghiệp hoãn lại cao hơn so với doanh nghiệp nhỏ, tức là ít chịu ảnh hưởng của chính sách thuế trong việc lựa chọn chính sách kế toán. Trung bình logarit tổng tài sản của nhóm có chi phí thuế hoãn lại cao hơn nhóm không có chi phí này.

3. Ảnh hưởng của công ty kiểm toán: Doanh nghiệp được kiểm toán bởi các công ty kiểm toán lớn (Big4) có xu hướng áp dụng chính sách kế toán đúng chuẩn mực hơn, phát sinh chi phí thuế thu nhập doanh nghiệp hoãn lại nhiều hơn so với các doanh nghiệp được kiểm toán bởi các công ty nhỏ hơn (Non-Big4).

4. Ảnh hưởng của các chỉ số tài chính khác: Các biến đòn bẩy tài chính, tính thanh khoản, khả năng sinh lợi (ROA, ROE) và mức tăng trưởng lợi nhuận cũng có ảnh hưởng đến việc lựa chọn chính sách kế toán gần với quy định thuế, tuy nhiên mức độ ảnh hưởng khác nhau và cần phân tích sâu hơn qua mô hình hồi quy.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy chính sách thuế thu nhập doanh nghiệp có ảnh hưởng rõ rệt đến việc áp dụng chế độ, chuẩn mực kế toán trong các công ty niêm yết tại Việt Nam. Việc phần lớn doanh nghiệp lựa chọn chính sách kế toán gần với quy định thuế phản ánh thực tế chi phí kế toán và áp lực từ cơ quan thuế khiến doanh nghiệp ưu tiên tuân thủ các quy định thuế hơn là chuẩn mực kế toán. Điều này phù hợp với các nghiên cứu quốc tế cho thấy sự khác biệt mục tiêu giữa kế toán và thuế dẫn đến sự không hài hòa trong báo cáo tài chính.

Sự khác biệt về quy mô doanh nghiệp và công ty kiểm toán cũng giải thích được mức độ ảnh hưởng của chính sách thuế. Doanh nghiệp lớn với nguồn lực kế toán tốt hơn và được kiểm toán bởi các công ty uy tín có khả năng áp dụng chuẩn mực kế toán chính xác hơn, giảm thiểu ảnh hưởng của chính sách thuế. Ngược lại, doanh nghiệp nhỏ và được kiểm toán bởi các công ty nhỏ hơn có xu hướng lựa chọn chính sách kế toán gần với thuế để giảm chi phí và rủi ro.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân phối tỷ lệ doanh nghiệp theo nhóm chênh lệch, bảng so sánh trung bình các biến theo nhóm có và không có chi phí thuế hoãn lại, cũng như bảng kết quả mô hình hồi quy Binary Logistic để minh họa mức độ ảnh hưởng của từng biến.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Hoàn thiện chính sách thuế thu nhập doanh nghiệp: Cần rà soát, điều chỉnh các quy định về thuế để giảm thiểu sự khác biệt giữa chính sách thuế và chuẩn mực kế toán, nhằm hạn chế việc doanh nghiệp lựa chọn chính sách kế toán dựa trên quy định thuế. Bộ Tài Chính và cơ quan thuế nên phối hợp chặt chẽ với các cơ quan quản lý kế toán để xây dựng chính sách đồng bộ, thực hiện trong vòng 1-2 năm tới.

2. Nâng cao năng lực kế toán doanh nghiệp: Khuyến khích doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp nhỏ và vừa, đầu tư nâng cao chất lượng công tác kế toán, đào tạo nhân lực kế toán chuyên nghiệp để áp dụng chuẩn mực kế toán đúng đắn, giảm sự phụ thuộc vào chính sách thuế. Các hiệp hội kế toán và các trường đại học có thể phối hợp tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu trong 1-3 năm tới.

3. Tăng cường vai trò và trách nhiệm của công ty kiểm toán: Đề xuất các công ty kiểm toán, đặc biệt là các công ty nhỏ, nâng cao chất lượng kiểm toán, tuân thủ nghiêm ngặt chuẩn mực kế toán và kiểm toán quốc tế, hạn chế việc thỏa hiệp với doanh nghiệp nhằm đảm bảo tính khách quan và trung thực của báo cáo tài chính. Cơ quan quản lý nhà nước cần tăng cường giám sát và đánh giá chất lượng kiểm toán định kỳ.

4. Xây dựng hệ thống giám sát và xử lý vi phạm: Thiết lập cơ chế giám sát chặt chẽ việc áp dụng chuẩn mực kế toán và chính sách thuế, xử lý nghiêm các trường hợp vi phạm nhằm nâng cao ý thức tuân thủ của doanh nghiệp. Cơ quan thuế và các cơ quan quản lý kế toán cần phối hợp xây dựng hệ thống cảnh báo sớm và thanh tra định kỳ trong vòng 2 năm tới.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Các nhà quản lý doanh nghiệp niêm yết: Giúp hiểu rõ ảnh hưởng của chính sách thuế đến công tác kế toán, từ đó có chiến lược quản lý tài chính và kế toán phù hợp nhằm tối ưu hóa lợi ích và tuân thủ pháp luật.

2. Cơ quan quản lý nhà nước về thuế và kế toán: Cung cấp cơ sở khoa học để hoàn thiện chính sách thuế và chuẩn mực kế toán, nâng cao hiệu quả quản lý và giám sát hoạt động doanh nghiệp.

3. Các công ty kiểm toán và chuyên gia kế toán: Hỗ trợ nâng cao chất lượng kiểm toán, tư vấn chính sách kế toán phù hợp, đồng thời nhận diện các rủi ro liên quan đến sự ảnh hưởng của chính sách thuế.

4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành kế toán, tài chính: Là tài liệu tham khảo quý giá để nghiên cứu sâu hơn về mối quan hệ giữa thuế và kế toán, cũng như các yếu tố ảnh hưởng đến việc áp dụng chuẩn mực kế toán trong thực tế.

Câu hỏi thường gặp

1. Chính sách thuế thu nhập doanh nghiệp ảnh hưởng như thế nào đến kế toán?
   Chính sách thuế thu nhập doanh nghiệp ảnh hưởng đến việc lựa chọn chính sách kế toán của doanh nghiệp, đặc biệt qua các chênh lệch giữa lợi nhuận kế toán và thu nhập chịu thuế. Doanh nghiệp có thể điều chỉnh chính sách kế toán để giảm chi phí thuế hoặc tối ưu hóa lợi nhuận báo cáo tài chính.

2. Tại sao doanh nghiệp lớn ít chịu ảnh hưởng của chính sách thuế hơn doanh nghiệp nhỏ?
   Doanh nghiệp lớn có nguồn lực kế toán tốt hơn, chi phí kế toán cao hơn và thường được kiểm toán bởi các công ty kiểm toán uy tín, nên có khả năng áp dụng chuẩn mực kế toán chính xác, giảm thiểu sự ảnh hưởng của chính sách thuế.

3. Chênh lệch vĩnh viễn và chênh lệch tạm thời khác nhau thế nào?
   Chênh lệch vĩnh viễn là sự khác biệt không thể điều chỉnh trong tương lai giữa lợi nhuận kế toán và thu nhập chịu thuế, còn chênh lệch tạm thời là sự khác biệt về thời điểm ghi nhận thu nhập hoặc chi phí, có thể điều chỉnh trong các kỳ kế toán tiếp theo.

4. Vai trò của công ty kiểm toán trong việc giảm ảnh hưởng của chính sách thuế?
   Công ty kiểm toán uy tín giúp doanh nghiệp tuân thủ chuẩn mực kế toán, hạn chế việc lựa chọn chính sách kế toán dựa trên quy định thuế, từ đó nâng cao tính trung thực và khách quan của báo cáo tài chính.

5. Làm thế nào để doanh nghiệp hạn chế ảnh hưởng tiêu cực của chính sách thuế đến kế toán?
   Doanh nghiệp cần nâng cao năng lực kế toán, áp dụng chuẩn mực kế toán đúng đắn, phối hợp chặt chẽ với công ty kiểm toán và tuân thủ các quy định pháp luật về thuế và kế toán. Đồng thời, cần có sự hỗ trợ từ cơ quan quản lý để hoàn thiện chính sách.

Kết luận

• Phần lớn các công ty niêm yết tại Việt Nam lựa chọn chính sách kế toán gần với quy định thuế, đặc biệt là loại trừ chênh lệch tạm thời, phản ánh ảnh hưởng rõ rệt của chính sách thuế thu nhập doanh nghiệp đến kế toán.
• Doanh nghiệp có quy mô lớn và được kiểm toán bởi các công ty kiểm toán lớn ít chịu ảnh hưởng của chính sách thuế hơn so với doanh nghiệp nhỏ và được kiểm toán bởi các công ty nhỏ.
• Các nhân tố tài chính như đòn bẩy tài chính, tính thanh khoản và khả năng sinh lợi cũng tác động đến sự lựa chọn chính sách kế toán của doanh nghiệp.
• Cần có các giải pháp đồng bộ từ hoàn thiện chính sách thuế, nâng cao năng lực kế toán doanh nghiệp, tăng cường vai trò công ty kiểm toán và xây dựng hệ thống giám sát hiệu quả.
• Nghiên cứu mở ra hướng đi cho các nghiên cứu tiếp theo nhằm đánh giá sâu hơn các yếu tố ảnh hưởng và mở rộng phạm vi nghiên cứu sang các lĩnh vực khác.

Hành động tiếp theo: Các nhà quản lý, chuyên gia kế toán và cơ quan quản lý nên phối hợp triển khai các khuyến nghị nhằm nâng cao chất lượng báo cáo tài chính và đảm bảo sự phát triển bền vững của thị trường chứng khoán Việt Nam.