Tổng quan nghiên cứu

Trong giai đoạn từ 2007 đến 2019, hệ thống các ngân hàng thương mại (NHTM) tại Việt Nam đã trải qua nhiều biến động đáng kể, đặc biệt là trong bối cảnh bùng nổ bất động sản và chứng khoán, kéo theo sự gia tăng nợ xấu và áp lực cạnh tranh gay gắt. Theo số liệu thống kê, có 31 NHTM cổ phần trong nước và 4 ngân hàng TMCP do Nhà nước nắm giữ trên 50% vốn điều lệ, trong đó nghiên cứu tập trung phân tích dữ liệu của 27 ngân hàng có tính liên tục dữ liệu tối thiểu 5 năm. Mức độ cạnh tranh và tập trung trong hệ thống ngân hàng đã có những ảnh hưởng rõ rệt đến sự ổn định tài chính của các ngân hàng, được đo lường qua các chỉ số như hệ số Lerner (đánh giá sức mạnh thị trường), chỉ số Herfindahl-Hirschman (HHI) đo mức độ tập trung, và chỉ số Z-score phản ánh rủi ro phá sản và sự ổn định tài chính.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm xác định tác động của cạnh tranh và tập trung đến ổn định tài chính của các NHTM Việt Nam, đồng thời đánh giá mức độ ảnh hưởng của các yếu tố này trong giai đoạn 2007-2019. Nghiên cứu có phạm vi không gian tại Việt Nam, sử dụng dữ liệu thứ cấp từ báo cáo tài chính hợp nhất và báo cáo thường niên đã kiểm toán của các ngân hàng. Ý nghĩa của nghiên cứu không chỉ bổ sung lý thuyết về mối quan hệ giữa cạnh tranh, tập trung và ổn định tài chính mà còn cung cấp cơ sở thực tiễn giúp các ngân hàng lựa chọn chiến lược cạnh tranh và tập trung phù hợp nhằm đảm bảo sự phát triển bền vững và ổn định tài chính trong hệ thống ngân hàng Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết cạnh tranh và lý thuyết tập trung trong thị trường ngân hàng. Lý thuyết cạnh tranh được tiếp cận từ hai góc độ truyền thống và mới. Theo lý thuyết truyền thống, cạnh tranh được phân loại thành bốn dạng cấu trúc thị trường: cạnh tranh hoàn hảo, cạnh tranh độc quyền, độc quyền và độc quyền nhóm. Trong khi đó, lý thuyết cạnh tranh mới nhấn mạnh tính động và vai trò của doanh nhân trong việc tạo ra sự đổi mới và cải tiến nhằm giành thị phần. Các khái niệm chính bao gồm hệ số Lerner (đo sức mạnh thị trường qua chênh lệch giá và chi phí biên), chỉ số Boone (đo lường hiệu quả cạnh tranh dựa trên hiệu suất), và chỉ số HHI (đo mức độ tập trung thị trường).

Lý thuyết tập trung được xây dựng dựa trên mô hình cấu trúc-thực hiện-hiệu quả (SCP) và giả thuyết cấu trúc hiệu quả (ESH). SCP cho rằng mức độ tập trung cao giúp các ngân hàng tối đa hóa lợi nhuận và ổn định tài chính, trong khi ESH nhấn mạnh rằng các ngân hàng hoạt động hiệu quả hơn sẽ chiếm thị phần lớn hơn, dẫn đến tập trung cao hơn. Ngoài ra, lý thuyết nghi ngờ thị trường (CMT) cho rằng thị trường tập trung vẫn có thể cạnh tranh nếu không có rào cản gia nhập.

Ổn định tài chính được đo lường qua chỉ số Z-score, phản ánh khả năng chống chịu rủi ro phá sản của ngân hàng. Các yếu tố kiểm soát bao gồm quy mô ngân hàng, chất lượng quản lý, an toàn vốn, đa dạng hóa hoạt động, tăng trưởng GDP và tỷ lệ lạm phát.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng dữ liệu thứ cấp của 27 NHTM Việt Nam trong giai đoạn 2007-2019, thu thập từ báo cáo tài chính hợp nhất và báo cáo thường niên đã kiểm toán. Phương pháp phân tích chính là hồi quy dữ liệu bảng động sử dụng phương pháp Hồi quy Moment Tổng quát Hệ thống (SGMM) nhằm xử lý hiện tượng nội sinh, tự tương quan và phương sai thay đổi trong mô hình có biến trễ.

Quy trình nghiên cứu gồm các bước: thống kê mô tả các biến, phân tích ma trận tương quan, kiểm định đa cộng tuyến, kiểm định tính dừng của dữ liệu, kiểm định tự tương quan phần dư, và kiểm định tính phù hợp của biến công cụ. Mô hình nghiên cứu được xây dựng với biến phụ thuộc là Z-score, biến giải thích chính là hệ số Lerner và chỉ số HHI, cùng các biến kiểm soát như quy mô ngân hàng (log tổng tài sản), chất lượng quản lý (tỷ lệ chi phí trên doanh thu), an toàn vốn (CAR), đa dạng hóa hoạt động, tăng trưởng GDP và lạm phát.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Ảnh hưởng của cạnh tranh (Lerner) đến ổn định tài chính: Kết quả hồi quy SGMM cho thấy hệ số Lerner có tác động ngược chiều đến chỉ số Z-score, tức là mức độ cạnh tranh cao hơn (hệ số Lerner thấp hơn) dẫn đến sự giảm ổn định tài chính. Cụ thể, trong giai đoạn 2007-2019, hệ số Lerner trung bình dao động từ khoảng 0.2 đến 0.4, phản ánh sự cạnh tranh gay gắt, đặc biệt trong giai đoạn 2007-2010 khi bong bóng bất động sản bùng nổ.

  2. Ảnh hưởng của tập trung (HHI) đến ổn định tài chính: Chỉ số HHI trung bình của các NHTM Việt Nam trong giai đoạn nghiên cứu nằm trong khoảng 0.15 đến 0.25, cho thấy mức độ tập trung từ vừa phải đến cao. Kết quả phân tích cho thấy HHI có tác động cùng chiều và tích cực đến Z-score, nghĩa là mức độ tập trung cao hơn giúp tăng cường sự ổn định tài chính của các ngân hàng.

  3. Ảnh hưởng của các biến kiểm soát: Quy mô ngân hàng (SIZE) có tác động ngược chiều đến ổn định tài chính, cho thấy các ngân hàng lớn hơn có xu hướng đối mặt với rủi ro cao hơn. Chất lượng quản lý (MNG) và an toàn vốn (CAR) đều có tác động tích cực đến sự ổn định tài chính, trong khi đa dạng hóa hoạt động (DIV) và tỷ lệ lạm phát (INF) có tác động tiêu cực. Tăng trưởng GDP (GDP) có ảnh hưởng tích cực, hỗ trợ sự ổn định tài chính.

  4. Ổn định tài chính trong quá khứ: Biến Z-score trễ (Z-score tại thời điểm t-1) có ảnh hưởng cùng chiều và rất mạnh đến Z-score hiện tại, khẳng định tính bền vững và xu hướng ổn định tài chính của các ngân hàng qua các năm.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với quan điểm truyền thống về tác động của cạnh tranh và tập trung đến ổn định tài chính. Cạnh tranh quá mức làm giảm lợi nhuận biên và khuyến khích các ngân hàng chấp nhận rủi ro cao hơn, dẫn đến giảm sự ổn định tài chính. Ngược lại, mức độ tập trung cao giúp các ngân hàng có lợi thế về quy mô, đa dạng hóa danh mục và tạo ra "vùng đệm" tài chính chống chịu các cú sốc thị trường.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, kết quả này tương đồng với nghiên cứu của Pawłowska (2016) và Abdulazeez và cộng sự (2018) khi chỉ ra cạnh tranh có tác động ngược chiều và tập trung có tác động tích cực đến ổn định tài chính. Tuy nhiên, sự khác biệt về quy mô ngân hàng và chất lượng quản lý cũng là yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến kết quả, điều này phù hợp với các nghiên cứu trong nước như Võ Xuân Vinh và Đặng Bửu Kiếm (2016).

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ biến động hệ số Lerner và HHI theo năm, cùng bảng hồi quy SGMM thể hiện các hệ số ước lượng và mức ý nghĩa, giúp minh họa rõ ràng mối quan hệ giữa các biến nghiên cứu.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường quản lý và giám sát cạnh tranh lành mạnh: Ngân hàng Nhà nước cần thiết lập các chính sách nhằm kiểm soát mức độ cạnh tranh trong hệ thống ngân hàng, tránh cạnh tranh quá mức gây rủi ro tài chính. Mục tiêu là duy trì hệ số Lerner trong khoảng hợp lý, đảm bảo sự ổn định tài chính trong vòng 3-5 năm tới.

  2. Khuyến khích tập trung hợp lý trong hệ thống ngân hàng: Đề xuất thúc đẩy các hoạt động M&A có chọn lọc nhằm tăng quy mô và mức độ tập trung, giúp các ngân hàng nâng cao khả năng đa dạng hóa rủi ro và tăng cường sự ổn định tài chính. Thời gian thực hiện trong 5 năm, chủ thể là Ngân hàng Nhà nước và các NHTM.

  3. Nâng cao chất lượng quản lý và an toàn vốn: Các ngân hàng cần cải thiện hiệu quả quản lý chi phí và tăng tỷ lệ vốn tự có (CAR) để tạo "vùng đệm" tài chính vững chắc, giảm thiểu rủi ro mất khả năng thanh toán. Mục tiêu tăng CAR trung bình lên trên 10% trong 3 năm tới.

  4. Kiểm soát rủi ro vĩ mô: Chính phủ và Ngân hàng Nhà nước cần phối hợp kiểm soát lạm phát và duy trì tăng trưởng GDP ổn định nhằm tạo môi trường kinh tế thuận lợi cho sự phát triển bền vững của hệ thống ngân hàng.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà quản lý ngân hàng: Giúp hiểu rõ tác động của cạnh tranh và tập trung đến ổn định tài chính, từ đó xây dựng chiến lược phát triển phù hợp nhằm cân bằng giữa lợi nhuận và rủi ro.

  2. Cơ quan quản lý nhà nước (Ngân hàng Nhà nước, Bộ Tài chính): Cung cấp cơ sở khoa học để thiết kế chính sách giám sát, điều tiết thị trường ngân hàng, đảm bảo sự cạnh tranh lành mạnh và ổn định hệ thống tài chính quốc gia.

  3. Các nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực tài chính-ngân hàng: Là tài liệu tham khảo quan trọng để phát triển các nghiên cứu tiếp theo về mối quan hệ giữa cấu trúc thị trường và ổn định tài chính trong bối cảnh Việt Nam và khu vực.

  4. Nhà đầu tư và cổ đông ngân hàng: Giúp đánh giá mức độ rủi ro và tiềm năng phát triển của các ngân hàng dựa trên các chỉ số cạnh tranh, tập trung và ổn định tài chính, từ đó đưa ra quyết định đầu tư chính xác.

Câu hỏi thường gặp

  1. Cạnh tranh có ảnh hưởng như thế nào đến sự ổn định tài chính của ngân hàng?
    Cạnh tranh quá mức làm giảm lợi nhuận biên, khuyến khích ngân hàng chấp nhận rủi ro cao hơn, từ đó làm giảm sự ổn định tài chính. Ví dụ, giai đoạn 2007-2010 tại Việt Nam, cạnh tranh gay gắt trong cho vay bất động sản đã làm tăng nợ xấu và rủi ro phá sản.

  2. Mức độ tập trung cao có phải luôn luôn tốt cho sự ổn định tài chính?
    Không hoàn toàn. Mức độ tập trung cao giúp ngân hàng đa dạng hóa rủi ro và tăng lợi nhuận, nhưng nếu đi kèm với sự thiếu cạnh tranh sẽ dẫn đến lạm dụng sức mạnh thị trường. Do đó, cần cân bằng giữa tập trung và cạnh tranh lành mạnh.

  3. Chỉ số Z-score được sử dụng để đo lường gì?
    Z-score đo lường rủi ro phá sản của ngân hàng, phản ánh khả năng ngân hàng chịu đựng các cú sốc tài chính. Z-score càng cao, ngân hàng càng ổn định và ít có nguy cơ mất khả năng thanh toán.

  4. Tại sao nghiên cứu sử dụng phương pháp SGMM?
    Phương pháp SGMM giúp xử lý vấn đề nội sinh, tự tương quan và phương sai thay đổi trong mô hình hồi quy dữ liệu bảng động, đảm bảo kết quả ước lượng chính xác và vững chắc hơn.

  5. Các biến kiểm soát như quy mô ngân hàng và chất lượng quản lý ảnh hưởng thế nào đến ổn định tài chính?
    Quy mô ngân hàng lớn có thể làm tăng rủi ro do tham gia vào các khoản vay rủi ro cao, trong khi chất lượng quản lý tốt giúp kiểm soát chi phí và rủi ro hiệu quả, từ đó nâng cao sự ổn định tài chính.

Kết luận

  • Cạnh tranh (đo bằng hệ số Lerner) có tác động ngược chiều đến ổn định tài chính, cạnh tranh quá mức làm giảm sự ổn định của các NHTM tại Việt Nam trong giai đoạn 2007-2019.
  • Mức độ tập trung (đo bằng chỉ số HHI) có tác động tích cực đến sự ổn định tài chính, giúp các ngân hàng tăng khả năng chống chịu rủi ro.
  • Các yếu tố kiểm soát như quy mô ngân hàng, chất lượng quản lý, an toàn vốn, đa dạng hóa hoạt động, tăng trưởng GDP và lạm phát đều có ảnh hưởng đáng kể đến sự ổn định tài chính.
  • Phương pháp SGMM được áp dụng hiệu quả trong việc xử lý dữ liệu bảng động, đảm bảo kết quả nghiên cứu chính xác và đáng tin cậy.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để các ngân hàng và cơ quan quản lý xây dựng chính sách phù hợp nhằm cân bằng giữa cạnh tranh, tập trung và ổn định tài chính.

Next steps: Tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi dữ liệu, bổ sung các yếu tố vĩ mô và chính sách mới, đồng thời áp dụng mô hình phân tích đa chiều để đánh giá sâu hơn mối quan hệ giữa cạnh tranh, tập trung và ổn định tài chính.

Call-to-action: Các nhà quản lý và nghiên cứu trong lĩnh vực tài chính-ngân hàng nên áp dụng kết quả nghiên cứu này để phát triển các chiến lược và chính sách nhằm đảm bảo sự phát triển bền vững và ổn định của hệ thống ngân hàng Việt Nam.