Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và công nghiệp hóa hiện nay, việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa trở thành một nhiệm vụ cấp thiết nhằm giữ gìn bản sắc dân tộc và phát triển bền vững. Tỉnh Ninh Bình, với di tích quốc gia đặc biệt Cố đô Hoa Lư, là một trong những địa phương có nguồn di sản văn hóa phong phú và đa dạng, gắn liền với lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam. Tuy nhiên, thực trạng dạy học lịch sử địa phương, đặc biệt là việc sử dụng di sản văn hóa trong giảng dạy tại các trường trung học phổ thông còn nhiều hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả giáo dục lịch sử và phát triển năng lực học sinh.

Luận văn tập trung nghiên cứu việc sử dụng di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư trong dạy học lịch sử địa phương lớp 10 tại các trường trung học phổ thông tỉnh Ninh Bình. Mục tiêu nghiên cứu nhằm xác định nội dung di sản văn hóa cần khai thác, đề xuất các hình thức và biện pháp sử dụng phù hợp nhằm nâng cao chất lượng dạy học lịch sử địa phương, góp phần phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh. Phạm vi nghiên cứu bao gồm điều tra thực trạng tại các trường THPT thuộc các vùng miền khác nhau của tỉnh Ninh Bình và thực nghiệm sư phạm tại trường THPT Gia Viễn B trong năm học 2019-2020.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc phát triển phương pháp dạy học lịch sử địa phương, đồng thời góp phần bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông theo hướng phát triển năng lực học sinh và giáo dục truyền thống yêu nước.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về giáo dục lịch sử, sử dụng phương tiện trực quan trong dạy học và phát triển năng lực học sinh. Hai khung lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết giáo dục tích cực: Nhấn mạnh vai trò của hoạt động học tập chủ động, tích cực của học sinh thông qua việc sử dụng các phương tiện trực quan như di sản văn hóa để tăng cường sự hiểu biết và phát triển kỹ năng nhận thức.

  2. Mô hình phát triển năng lực học sinh: Tập trung vào việc phát triển các năng lực chung (giải quyết vấn đề, tự học, giao tiếp) và năng lực chuyên biệt (nhận thức lịch sử, phân tích, đánh giá sự kiện lịch sử) thông qua các hoạt động học tập gắn liền với di sản văn hóa.

Các khái niệm chính bao gồm: di sản văn hóa vật thể và phi vật thể, lịch sử địa phương, phương pháp dạy học tích cực, hoạt động trải nghiệm thực tế, và kiểm tra đánh giá năng lực học sinh.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp các phương pháp định tính và định lượng:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập từ khảo sát thực trạng qua phiếu điều tra với hơn 200 học sinh và 30 giáo viên tại 4 trường THPT đại diện cho các vùng thành thị, nông thôn và vùng sâu của tỉnh Ninh Bình; tài liệu lịch sử, chương trình giáo dục phổ thông; kết quả thực nghiệm sư phạm tại trường THPT Gia Viễn B.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng thống kê mô tả để phân tích dữ liệu khảo sát, so sánh tỷ lệ phần trăm về mức độ sử dụng di sản văn hóa trong dạy học, mức độ hứng thú và hiệu quả học tập của học sinh. Phân tích nội dung để đánh giá các biện pháp sử dụng di sản văn hóa và hiệu quả thực nghiệm.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được tiến hành trong năm học 2019-2020, gồm giai đoạn khảo sát thực trạng (tháng 9-12/2019), xây dựng và triển khai biện pháp (tháng 1-3/2020), thực nghiệm sư phạm (tháng 4-5/2020), và tổng hợp, phân tích kết quả (tháng 6/2020).

Cỡ mẫu khảo sát đảm bảo tính đại diện cho các vùng miền, phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm thu thập dữ liệu đa dạng và khách quan. Việc thực nghiệm sư phạm được thiết kế theo mô hình lớp thực nghiệm và lớp đối chứng để đánh giá hiệu quả các biện pháp đề xuất.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng sử dụng di sản văn hóa trong dạy học lịch sử địa phương còn hạn chế: Khoảng 45% giáo viên thường xuyên sử dụng di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư trong các bài giảng lịch sử địa phương, trong khi 55% còn lại sử dụng ít hoặc chưa sử dụng. Học sinh có mức độ hứng thú với môn lịch sử tăng lên 30% khi bài học có sử dụng di sản văn hóa so với các bài học truyền thống.

  2. Nội dung di sản văn hóa cần khai thác tập trung vào các di tích tiêu biểu: Đền thờ vua Đinh Tiên Hoàng, đền thờ vua Lê Đại Hành, Long sàng trước Bái đường và các di vật khảo cổ có giá trị lịch sử được xác định là những nội dung trọng tâm phù hợp với chương trình lịch sử lớp 10.

  3. Các hình thức sử dụng di sản văn hóa đa dạng và hiệu quả: Tổ chức bài học tại di tích, hoạt động ngoại khóa tham quan trải nghiệm, sử dụng di sản trong kiểm tra đánh giá đều góp phần nâng cao hiệu quả học tập. Kết quả thực nghiệm cho thấy lớp thực nghiệm có điểm trung bình kiểm tra cuối kỳ môn lịch sử cao hơn lớp đối chứng khoảng 15%.

  4. Khó khăn trong việc sử dụng di sản văn hóa: Giáo viên gặp khó khăn do thiếu tài liệu biên soạn phù hợp, hạn chế về thời gian và điều kiện cơ sở vật chất. Học sinh cũng gặp khó khăn trong việc tiếp cận và khai thác thông tin từ di sản do thiếu hướng dẫn cụ thể.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy việc sử dụng di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư trong dạy học lịch sử địa phương có tác động tích cực đến sự hứng thú và kết quả học tập của học sinh. Nguyên nhân chính là do di sản văn hóa cung cấp nguồn tư liệu trực quan sinh động, giúp học sinh hình dung rõ nét các sự kiện lịch sử, từ đó phát triển năng lực tư duy và kỹ năng phân tích.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả này phù hợp với quan điểm của các nhà giáo dục về vai trò của phương tiện trực quan và hoạt động trải nghiệm trong giáo dục lịch sử. Việc tổ chức các hoạt động học tập tại di tích và ngoại khóa không chỉ giúp học sinh tiếp cận kiến thức một cách sinh động mà còn phát triển kỹ năng sống như giao tiếp, hợp tác và tự học.

Tuy nhiên, khó khăn về tài liệu và điều kiện thực tế là những thách thức cần được giải quyết để nâng cao hiệu quả sử dụng di sản văn hóa trong dạy học. Việc xây dựng tài liệu hướng dẫn, đào tạo giáo viên và đầu tư cơ sở vật chất là những yếu tố then chốt.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột so sánh tỷ lệ sử dụng di sản văn hóa giữa các trường, biểu đồ tròn thể hiện mức độ hứng thú của học sinh, và bảng so sánh điểm kiểm tra giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng để minh họa rõ ràng các phát hiện.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và phát triển tài liệu hướng dẫn sử dụng di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư trong dạy học lịch sử địa phương: Tài liệu cần được biên soạn khoa học, phù hợp với chương trình lớp 10, cung cấp các nội dung trọng tâm và phương pháp khai thác di sản. Thời gian thực hiện trong 1 năm, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với Trung tâm Bảo tồn di tích thực hiện.

  2. Tổ chức đào tạo, bồi dưỡng nâng cao năng lực cho giáo viên về sử dụng di sản văn hóa trong dạy học: Tập huấn kỹ năng khai thác, thiết kế bài giảng và tổ chức hoạt động trải nghiệm thực tế. Mục tiêu nâng tỷ lệ giáo viên sử dụng di sản lên trên 70% trong 2 năm tới, do các trường THPT phối hợp với các cơ quan chuyên môn thực hiện.

  3. Đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị hỗ trợ dạy học tại các di tích và trường học: Cải thiện điều kiện tham quan, xây dựng phòng học ngoại khóa, trang bị thiết bị công nghệ thông tin để hỗ trợ học sinh tiếp cận di sản. Kế hoạch thực hiện trong 3 năm, do UBND tỉnh và các đơn vị liên quan phối hợp thực hiện.

  4. Tăng cường tổ chức các hoạt động ngoại khóa, trải nghiệm thực tế gắn với di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư: Tổ chức tham quan, thi tìm hiểu di sản, các hoạt động bảo vệ và phát huy giá trị di sản nhằm nâng cao nhận thức và thái độ của học sinh. Thời gian triển khai liên tục hàng năm, do các trường THPT chủ trì phối hợp với Trung tâm Bảo tồn di tích.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên bộ môn lịch sử các trường trung học phổ thông: Nghiên cứu giúp nâng cao phương pháp dạy học, khai thác hiệu quả di sản văn hóa trong giảng dạy, từ đó tăng cường sự hứng thú và năng lực học sinh.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục tại các sở giáo dục và đào tạo: Tham khảo để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo và phát triển chương trình giáo dục địa phương gắn với di sản văn hóa.

  3. Sinh viên, học viên cao học ngành sư phạm lịch sử và giáo dục học: Tài liệu tham khảo quý giá cho nghiên cứu khoa học, luận văn, luận án về phương pháp dạy học lịch sử và giáo dục di sản văn hóa.

  4. Các cơ quan quản lý di sản văn hóa và du lịch tỉnh Ninh Bình: Sử dụng kết quả nghiên cứu để phối hợp với ngành giáo dục trong công tác bảo tồn, phát huy giá trị di sản thông qua giáo dục và truyền thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần sử dụng di sản văn hóa trong dạy học lịch sử địa phương?
    Sử dụng di sản văn hóa giúp học sinh tiếp cận kiến thức một cách trực quan, sinh động, tăng cường sự hiểu biết và phát triển kỹ năng tư duy. Ví dụ, học sinh khi tham quan di tích Cố đô Hoa Lư có thể hình dung rõ hơn về lịch sử các triều đại Đinh, Tiền Lê, Lý.

  2. Các hình thức sử dụng di sản văn hóa phổ biến trong dạy học là gì?
    Bao gồm bài học trên lớp sử dụng tư liệu di sản, bài học tại thực địa (tham quan di tích), hoạt động ngoại khóa trải nghiệm và sử dụng di sản trong kiểm tra đánh giá. Mỗi hình thức đều góp phần phát huy tính tích cực của học sinh.

  3. Khó khăn chính khi sử dụng di sản văn hóa trong dạy học là gì?
    Khó khăn gồm thiếu tài liệu biên soạn phù hợp, hạn chế về thời gian và điều kiện cơ sở vật chất, cũng như sự thiếu kinh nghiệm của giáo viên trong việc tổ chức các hoạt động trải nghiệm thực tế.

  4. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả sử dụng di sản văn hóa trong dạy học?
    Cần xây dựng tài liệu hướng dẫn, tổ chức đào tạo giáo viên, đầu tư cơ sở vật chất và tăng cường các hoạt động ngoại khóa gắn với di sản. Sự phối hợp chặt chẽ giữa ngành giáo dục và các cơ quan quản lý di sản cũng rất quan trọng.

  5. Việc sử dụng di sản văn hóa có ảnh hưởng như thế nào đến năng lực học sinh?
    Giúp phát triển năng lực nhận thức lịch sử, kỹ năng phân tích, tổng hợp, giao tiếp và hợp tác. Ví dụ, qua hoạt động nhóm tại di tích, học sinh rèn luyện kỹ năng làm việc nhóm và trình bày ý tưởng, đồng thời phát triển tư duy lịch sử.

Kết luận

  • Khẳng định vai trò quan trọng của di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư trong việc nâng cao chất lượng dạy học lịch sử địa phương lớp 10 tại tỉnh Ninh Bình.
  • Phác họa thực trạng sử dụng di sản văn hóa trong dạy học còn nhiều hạn chế nhưng có tiềm năng phát triển lớn.
  • Xác định nội dung di sản văn hóa tiêu biểu cần khai thác và đề xuất các hình thức, biện pháp sử dụng phù hợp với đặc điểm học sinh và điều kiện địa phương.
  • Thực nghiệm sư phạm chứng minh tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp đề xuất, góp phần phát triển năng lực và phẩm chất học sinh.
  • Đề nghị các bước tiếp theo gồm xây dựng tài liệu hướng dẫn, đào tạo giáo viên, đầu tư cơ sở vật chất và tăng cường hoạt động trải nghiệm thực tế nhằm phát huy tối đa giá trị di sản trong giáo dục lịch sử.

Hành động ngay hôm nay để góp phần bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa Cố đô Hoa Lư thông qua giáo dục lịch sử địa phương, tạo nền tảng vững chắc cho thế hệ trẻ yêu nước và phát triển bền vững quê hương đất nước.